Üfüqün Cəhətləri : Təyini, Astronomiya və Coğrafiyada Üfüq

Üfüq və onun cəhətləri anlayışı insan tarixinin ən qədim dövrlərindən bəri insan düşüncəsinin mərkəzində dayanır. İnsanlar hələ qədim zamanlardan yaşadıqları məkanları, səma hadisələrini və ətraf aləmi dərk etmək üçün üfüqə, onun istiqamətlərinə və cəhətlərinin təyin olunmasına böyük maraq göstərmişlər. Əsrlər boyu dənizçilər, səyyahlar, astronomlar və elmi tədqiqatçılar üçün üfüq və onun cəhətləri mühüm bələdçi rolunu oynayıb. Üfüqün dəqiq cəhətlərinin təyin olunması, istiqamətlərin tapılması, səma hadisələrinin izlənməsi və zamanın ölçülməsi baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu mövzu, yalnız astronomiya və coğrafiya elmlərinin deyil, gündəlik həyatımızın, naviqasiyanın, dini ayinlərin, hətta poeziya və ədəbiyyatın da ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Müasir dövrdə üfüq və onun cəhətlərinin elmi izahı insan təfəkkürünün, təbiətə baxışının və texnoloji tərəqqinin bir göstəricisidir.

Üfüqün anlayışı və mənşəyi

Üfüq sözünün lüğəvi mənası, bir müşahidəçi üçün yer səthinin səma ilə vizual olaraq birləşdiyi xətt və ya səth kimi müəyyən edilir. Yəni, bir insana elə gəlir ki, yerdəki düzənlik və səma müəyyən bir nöqtədə birləşir və bu xətdə heç bir maneə yoxdur. Əslində isə bu, insan gözünün müşahidə imkanlarının məhdudiyyəti və Yer səthinin kürə formasında olması ilə əlaqədardır. Üfüq elmi baxımdan “optik üfüq” və ya “coğrafi üfüq” kimi müxtəlif formalarda izah olunur. Optik üfüq – müşahidəçinin göz hündürlüyünə uyğun olaraq, müşahidə etdiyi son nöqtədir. Coğrafi üfüq isə Yer səthinin həqiqi sərhədini göstərir. Ərəb və türk dillərində “ufuq”, rus dilində “горизонт”, ingilis dilində isə “horizon” kimi ifadə olunur. Bu terminlər qədim dövrlərdən elmi və bədii ədəbiyyatda geniş yer tutub.

Üfüqün cəhətləri və onların əhəmiyyəti

Üfüqün cəhətləri dedikdə, üfüq xətti üzərində yerləşən və müəyyən bir istiqaməti bildirən əsas yönlər nəzərdə tutulur. Əsasən dörd başlıca üfüq cəhəti vardır: Şimal, Cənub, Şərq və Qərb. Hər bir cəhət təbiətdə, coğrafiyada və gündəlik həyatda mühüm orientir rolunu oynayır. Məsələn, günəşin çıxdığı istiqamət hər zaman şərq cəhəti sayılır. Qərb isə günəşin batdığı istiqamətdir. Şimal və cənub isə Yer oxuna paralel olan xətt üzərində müəyyən edilir və qütblərlə əlaqədardır.

Bu cəhətlərin dəqiq təyin olunması tarix boyu dənizçilər, səyyahlar və elmi tədqiqatçılar üçün vacib olub. Coğrafi xəritələrin, naviqasiya cihazlarının və hətta qədim tikililərin yerləşdirilməsində də əsas istiqamətlər prioritet rol oynayıb. İslamda namaz vaxtlarının, qiblənin və dini bayramların müəyyən edilməsində də bu cəhətlərdən istifadə olunur.

Üfüqün cəhətlərinin elmi əsasları

Yer kürəsinin sferik (kürə) forması və onun fırlanması üfüqün və cəhətlərinin müəyyən edilməsində əsas rol oynayır. Hər bir müşahidəçi üçün üfüq fərqli ola bilər, çünki müşahidə nöqtəsi, hündürlük, hava şəraiti və yer relyefi kimi amillər üfüq xəttinin dəyişməsinə səbəb olur. Üfüqün cəhətləri, Yer kürəsinin coğrafi koordinat sistemi ilə – yəni enlik və uzunluq xətləri ilə sıx əlaqədardır. Bu sistemdə əsas üfüq cəhətləri göy cisimlərinin hərəkətinin və səma hadisələrinin müşahidəsində əsas istiqamətləri təşkil edir. Şimal və cənub, coğrafi qütblərə, şərq və qərb isə Yer kürəsinin fırlanma istiqamətinə bağlıdır.

Üfüqün əsas cəhətlərinin gündəlik həyatda istifadəsi

İnsanlar gündəlik həyatda üfüqün əsas cəhətlərini müxtəlif məqsədlərlə müəyyənləşdirirlər. Məsələn, kənd təsərrüfatında, bağçılıqda, ev tikintisində və planlaşdırmada, həmçinin səyyahların və turistlərin hərəkətində bu cəhətlərdən istifadə olunur. Günəşin çıxışı və batışı kənd yerlərində və qədim dövrlərdə təqvimin, iş saatlarının və mərasimlərin əsas göstəricisi olub.

Müasir şəhərsalma və inşaat işlərində binaların günəş işığına maksimum uyğun şəkildə yerləşdirilməsi üçün şimal və cənub cəhətləri nəzərə alınır. Eyni zamanda GPS və rəqəmsal xəritələrdə də istiqamətlərin düzgün müəyyənləşdirilməsi üçün üfüqün əsas cəhətlərinə ehtiyac duyulur.

Üfüq cəhətlərinin təyini: qədim və müasir üsullar

Qədim insanlar üfüqün cəhətlərini əsasən Günəş, Ulduzlar, Ay və digər səma cisimlərinin hərəkətinə əsaslanaraq müəyyən edirdilər. Məsələn, qədim türklər və ərəb səyyahları səhrada şimalı “Qütb ulduzu” vasitəsilə tapırdılar. Eyni zamanda, ağacların kölgəsi, dağların, çayların axını, quşların hərəkət istiqaməti kimi təbiət əlamətləri də üfüq cəhətlərinin təyini üçün istifadə olunub.

Müasir dövrdə isə maqnit kompasları, GPS cihazları, elektron xəritələr, peyk naviqasiya sistemləri və digər rəqəmsal texnologiyalar vasitəsilə üfüqün cəhətləri bir neçə saniyə ərzində dəqiqliklə müəyyən oluna bilir. Bu, xüsusilə naviqasiya, aviasiya, gəmiçilik və ekspedisiya işlərində böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Astronomiyada üfüq və onun cəhətləri

Astronomiya elminin inkişafı ilə üfüq anlayışı və onun cəhətləri daha da elmi əsaslandırılmış formada tədqiq edilməyə başlanıb. Astronomlar üçün üfüq göy sferasında, müşahidəçinin yerləşdiyi nöqtədəki “səth xətti” kimi təyin olunur. Ulduzların və planetlərin doğuşu və batışı, ay tutulması, günəş tutulması, günəşin illik hərəkət trayektoriyası kimi hadisələrin müşahidəsi üçün üfüq və onun cəhətləri əsas referans nöqtələridir.

Hər hansı bir səma cisminin müşahidə edilə biləcəyi maksimal yüksəklik məhz üfüq cəhətləri ilə əlaqədardır. Astronomiyada üfüq sferasında “Azimut” və “hündürlük” anlayışları ilə birgə istifadə olunur.

Coğrafiya və kartoqrafiyada üfüq cəhətləri

Coğrafiya və xəritəçəkmə elmlərində əsas üfüq cəhətləri həmişə əsas koordinat sistemi kimi qəbul edilir. Bütün xəritələrin və planların tərtibində əsas şimal istiqaməti əsas referans nöqtəsi sayılır. Xəritələrdə adətən yuxarı hissə şimalı, aşağı hissə cənubu, sağ hissə şərqi, sol hissə isə qərbi göstərir. Kartoqrafiya elminin inkişafı ilə cəhətlərin dəqiq ölçülməsi üçün xüsusi avadanlıqlar və proqramlar yaradılmışdır.

Eyni zamanda əksər ölkələrin və şəhərlərin mərkəzi meydanlarında “cəhət göstərən” abidələr, günəş saatları və digər ölçü vasitələri quraşdırılmışdır. Bütün bunlar üfüq cəhətlərinin gündəlik həyatdakı rolunu bir daha təsdiqləyir.

Üfüq və cəhət anlayışının mədəniyyətdə və dildə yeri

Üfüq və onun cəhətləri Azərbaycan ədəbiyyatında, şifahi xalq yaradıcılığında və deyimlərdə geniş yer tutur. “Üfüqləri genişlənmək”, “hər cəhətdən baxmaq”, “üfüqlər açılsın” kimi ifadələr insanın dünyagörüşünün, bilik və təfəkkür sərhədlərinin artmasını, hərtərəfli baxış bucağını simvolizə edir. Bəzi məhəbbət, səfər və macəra motivli poemalarda üfüq sanki sonsuz imkanlar və yeni başlanğıclar kimi təsvir olunur.

Dini rituallarda, xüsusilə namaz vaxtlarının və bayramların təyinatında üfüqün cəhətləri mühüm yer tutur. İslam dünyasında qiblənin istiqaməti, günəşin çıxışı və batışı kimi anlayışlar dini həyatın ayrılmaz hissəsidir.

Üfüq və onun cəhətləri yalnız coğrafiya və astronomiyanın deyil, həm də gündəlik həyatın, mədəniyyətin, dilin və insan təfəkkürünün vacib tərkib hissəsidir. İstiqamətlərin düzgün təyini qədim dövrlərdən bəri insanlar üçün yaşamaq, səyyahət etmək, tikinti aparmaq, ibadət və elmə yiyələnmək üçün əsas olub. Müasir dövrdə texnoloji tərəqqi bu sahədə dəqiqliyi maksimum dərəcədə artırıb, amma üfüq və cəhətlərin insan şüurunda, poeziyada, mədəniyyətdə oynadığı rol hələ də aktual və canlıdır. Hər bir Azərbaycanlı üçün üfüq yalnız fiziki sərhəd deyil, həm də intellektual və ruhani inkişafın simvoludur.

Ən Çox Verilən Suallar