Afrika qitəsi söz düşəndə çoxlarının gözündə ilk olaraq səhralar, vəhşi təbiət və rəngarəng etnik mədəniyyətlər canlanır. Amma bu geniş və zəngin qitənin ortasında, ekvator xəttinə yaxın bir nöqtədə yerləşən, unikal təbiəti və qonaqpərvər insanları ilə tanınan bir ölkə var — Uqanda.

Uqanda bəlkə də adını nadir hallarda eşitdiyimiz ölkələrdən biridir. Lakin onun tarixi, coğrafiyası, iqtisadiyyatı və mədəniyyəti haqqında daha ətraflı məlumat əldə etdikdə bu ölkənin nə qədər maraqlı və özünəməxsus olduğunu anlamaq mümkündür. Uqanda təkcə Afrika üçün deyil, bütün dünya üçün əhəmiyyətli təbiət sərvətləri, nadir heyvan növləri və zəngin su ehtiyatları ilə tanınır.

Uqanda Xüsusiyyətləri

Coğrafi Mövqe

Uganda, Şərqi Afrika bölgəsində yerləşən və dənizə çıxışı olmayan bir ölkədir. Qərbdə Konqo Demokratik Respublikası, şimalda Cənubi Sudan, şərqdə Keniya və cənubda Tanzaniya ilə sərhədlənir. Ölkənin cənub hissəsində Viktoriya gölü yerləşir — bu göl Afrika qitəsinin ən böyük, dünyanın isə ikinci ən böyük şirin su gölüdür.

Uganda torpaqları vulkanik mənşəlidir və bu səbəbdən çox münbitdir. Təbii ehtiyatlarla zəngindir. Dağlar, göllər, çaylar, milli parklar və tropik meşələr bu ölkəni əsl “yaşıl inci”yə çevirir.

Əsas coğrafi xüsusiyyətləri:

• Ruwenzori dağları (Afrikanın “Ay dağları” olaraq tanınır)
• Albert, Edward, Kyoga və Viktoriya gölləri
• Nil çayının mənbələrindən biri olan ağ Nil

Tarixi

Uqanda ərazisi qədim dövrlərdən bu yana müxtəlif krallıqların və tayfa birliklərinin məskəni olmuşdur. Ən tanınmış tarixə malik krallıq Buqanda Krallığıdır. 19-cu əsrin sonlarında Böyük Britaniya Uganda ərazisini müstəmləkə kimi idarə etməyə başladı və 1962-ci ildə ölkə müstəqilliyini elan etdi.

Əsas tarixi mərhələlər:

• 1894: Britaniya protektoratına çevrildi
• 1962: Müstəqillik əldə edildi
• 1971-1979: İdi Aminin diktator rejimi
• 1986: Yoweri Museveni hakimiyyətə gəldi və hələ də prezidentdir

İdi Amin dövrü ölkənin tarixinə qaranlıq bir dövr kimi düşmüş, minlərlə insanın həyatına son qoymuş, iqtisadiyyat isə çöküş həddinə gəlmişdi.

Ugandanın tarixi həm qədimlik, həm də müasir çağırışlarla zəngindir. Bu torpaqlar minilliklər boyu müxtəlif tayfaların və krallıqların məskəni olmuş, daha sonra Avropa müstəmləkəçiliyi ilə qarşılaşmış və nəhayət, müstəqillik uğrunda mübarizə ilə öz dövlətçiliyini formalaşdırmışdır.

Qədim Krallıqlar Dövrü

Uganda ərazisində ən qədim siyasi qurumlar Buganda, Bunyoro, Toro və Ankole kimi krallıqlar olmuşdur. Bu krallıqların yaranma tarixi 14–16-cı əsrlərə dayanır. Xüsusilə Buganda Krallığı ölkənin cənub hissəsində mərkəzləşmiş, müasir Kampala şəhərinin ətrafında formalaşmış və Uganda tarixində mərkəzi rol oynamışdır.

Bu krallıqlar özlərinə məxsus idarəetmə sistemi, dini inancları və mədəni ənənələri ilə seçilirdi. Hökmdarlar — “Kabaka” adlanırdı və bu titul bu günə qədər Buganda bölgəsində mədəni baxımdan qorunur.

Avropa Müstəmləkəçiliyi və Britaniya Hakimiyyəti

19-cu əsrin sonlarında Avropa dövlətləri Afrika qitəsini bölüşdürməyə başladıqda Uganda da bu prosesin təsiri altına düşdü. 1894-cü ildə Böyük Britaniya Uganda üzərində protektorat elan etdi. Bu, ölkənin siyasi və iqtisadi strukturunu əsaslı şəkildə dəyişdi. Britaniyalılar ölkədə inzibati bölgülər yaratdı, dəmir yolları və yeni şəhərlər salındı, lakin bu dəyişikliklər çox vaxt yerli əhalinin maraqlarına zidd gedirdi.

Missionerlik fəaliyyəti ilə xristianlıq yayılmağa başladı, lakin bu prosesin fonunda İslam və yerli dini inanclar da qorunub saxlanıldı. 20-ci əsrin ortalarına doğru, Ugandada milliyyətçi hərəkatlar güclənməyə başladı.

Müstəqillik və İlk İllər (1962–1971)

Uganda 9 oktyabr 1962-ci ildə müstəqillik əldə etdi. Ölkənin ilk baş naziri Milton Obote oldu. Müstəqillik ilk illərində ümidi artırsa da, tezliklə siyasi çəkişmələr, etnik ziddiyyətlər və regional narazılıqlar ortaya çıxdı.

Obote hökuməti mərkəzləşdirmə siyasəti aparmağa çalışdı, lakin Buganda Krallığı ilə ziddiyyətə girdi. 1966-cı ildə Obote parlamenti buraxdı, konstitusiyanı ləğv etdi və prezident oldu. Bu dövrdə Uganda siyasi qeyri-sabitliyə sürükləndi.

İdi Amin Dönəmi (1971–1979)

1971-ci ildə ordu başçısı İdi Amin çevriliş edərək hakimiyyətə gəldi. Onun dövrü Uganda tarixinin ən dəhşətli və repressiv dövrlərindən biri kimi yadda qalıb. İdi Aminin rəhbərliyi dövründə:

• 300 minə yaxın insan siyasi səbəblərlə qətlə yetirildi
• Asiya mənşəli əhali (əsasən hindlilər) ölkədən çıxarıldı
• İqtisadiyyat iflasa uğradı
• Beynəlxalq aləmdə Uganda tənqid və təcrid olundu

1979-cu ildə Tanzaniya ordusu və Ugandalı müxalif qüvvələr Amin rejimini devirdi.

Post-Amin Dövrü və Yoweri Museveni Hakimiyyəti (1986–Bu günə qədər)

İdi Aminin devrilməsindən sonra ölkədə siyasi xaos davam etdi. Milton Obote ikinci dəfə hakimiyyətə gəlsə də, yenidən devrildi. 1986-cı ildə Yoweri Museveni liderliyindəki National Resistance Movement hakimiyyəti ələ keçirdi.

Museveni dövründə:

• İqtisadi sabitlik tədricən bərpa edildi
• Təhsil və səhiyyə sahələrində islahatlara başlandı
• Qadınların ictimai iştirakına geniş meydan verildi
• Ancaq uzunmüddətli hakimiyyəti səbəbilə demokratik proseslər dəfələrlə tənqid olundu

Museveni 2021-ci ildə altıncı dəfə prezident seçildi və hələ də ölkəni idarə edir.

Uqanda İqtisadiyyatı

Uganda iqtisadiyyatının əsas sütunları kənd təsərrüfatı, təbii ehtiyatlar və xidmət sektorudur. Ölkə zəngin torpaqlara və su ehtiyatlarına malik olduğu üçün kənd təsərrüfatı geniş yayılmışdır. Əhalinin təxminən 70%-i bu sahədə çalışır.

Əsas ixrac məhsulları:

• Qəhvə (Uganda Afrika qitəsində qəhvə istehsalında öndə gedən ölkələrdəndir)
• Çay
• Balıq
• Çiçəklər
• Qızıl

Turizm də Uganda üçün əhəmiyyətli gəlir mənbəyidir. Xüsusilə dağ qorillaları, milli parklar və Viktoriya gölü turizmi canlandırır.

Əhali və Dillər

Uganda əhalisi çox gəncdir — orta yaş 17-18-dir. Bu, həm ölkə üçün potensial üstünlük, həm də təhsil və işsizlik baxımından çağırış deməkdir. Ölkədə 50-dən çox etnik qrup və dil mövcuddur. Ən çox danışılan yerli dillər arasında Luganda, Runyankore və Acholi var.

Rəsmi dillər isə ingilis dili və suahilidir. Təhsil və rəsmi sənədləşmə ingiliscə aparılır.

Mədəniyyət və Ənənələr

Uganda mədəniyyəti çox zəngindir və rəngarəng etnik müxtəliflik bu zənginliyi daha da dərinləşdirir. Ənənəvi rəqslər, musiqi, əl işləri və xalq nağılları burada hələ də yaşamaqdadır.

Mədəni elementlərə nümunələr:

• Buganda xalqının “Baakisiimba” rəqsi
• Qurd dilində musiqilər
• Əl işlərindən hazırlanan səbət və gil qablar

Qonaqpərvərlik Uganda xalqının ən önəmli xüsusiyyətlərindən biridir. Turistlər ölkəyə daxil olduqda onlara gülümsəyən insanlar, səxavətli davranış və köməksevərlik hiss olunur.

Turizm

Uganda Afrikada ekoturizmin ən güclü inkişaf etdiyi ölkələrdən biridir. Əsas görməli yerlər:

• Bwindi Impenetrable Forest – Dağ qorillalarının yaşadığı meşə
• Murchison Falls Milli Parkı – Nil çayının möhtəşəm şəlalələri
• Viktoriya gölü – Sahilləri ilə məşhur istirahət zonası
• Queen Elizabeth Parkı – Safari turlar və heyvan müşahidəsi
• Kampala – Müasir paytaxt, muzeylər, bazarlar və tarixi məkanlarla doludur

Təhsil və Sağlamlıq Sistemi

Uganda təhsildə irəliləyişlərə nail olmuşdur. İlk və orta təhsil dövlət tərəfindən pulsuz təqdim edilir. Lakin məktəblərin fiziki şəraiti və müəllim çatışmazlığı kimi problemlər qalmaqdadır.

Əsas universitetlər:

• Makerere Universiteti (Afrikanın ən nüfuzlu ali təhsil ocaqlarından biri)
• Kyambogo Universiteti

Sağlamlıq sistemində islahatlar aparılsa da, hələ də resurs çatışmazlığı, yoluxucu xəstəliklər (malyariya, HİV/AIDS) və bölgələrarası bərabərsizliklər mövcuddur.

Siyasi Mənzərə

Uganda 1986-cı ildən bəri Yoweri Museveni tərəfindən idarə olunur. Onun uzun müddətli hakimiyyəti beynəlxalq aləmdə bəzən tənqid olunub, lakin sabitlik və təhlükəsizlik baxımından bəzi müsbət nəticələr əldə olunub.

Əsas siyasi çağırışlar:

• Demokratiyanın dərinləşməsi
• Gənclərin siyasi iştirakının artırılması
• Korrupsiya ilə mübarizə

Azərbaycan ilə münasibətlər

Azərbaycan və Uganda arasında diplomatik münasibətlər son illərdə daha da genişlənmişdir. Xüsusilə Qoşulmama Hərəkatı çərçivəsində əməkdaşlıq sahələri genişlənir. Humanitar, təhsil və mədəniyyət sahələrində əlaqələrin dərinləşdirilməsi potensialı mövcuddur.

Uqanda — sadəcə Afrika ölkəsi deyil, canlı, dinamik və rəngarəng bir dünyadır. Onun zəngin təbiəti, qədim tarixi, gənc əhalisi, iqtisadi potensialı və bənzərsiz mədəniyyəti, onu tanımağa və öyrənməyə dəyərli ölkəyə çevirir.

Bu ölkə təkcə Afrika qitəsinin deyil, bütün dünyanın diqqətini cəlb edə biləcək bir ekoloji, mədəni və sosial xəzinədir. Azərbaycanlı oxucular üçün isə Uganda — Afrika ilə bağ qura bilmək, fərqli bir dünyanı tanımaq və öyrənmək fürsətidir.

Ən Çox Verilən Suallar