Ukrayna uzun illər boyu Avropanın ən iri əhalili ölkələrindən biri kimi tanınıb. Geniş ərazilərə yayılan, kənd və şəhər bölgələri arasında tarazlanmış demoqrafik quruluşa malik bu ölkə, son onilliklərdə kəskin dəyişikliklərlə üz-üzə qalıb. Əhalisinin sayı təkcə iqtisadi amillər deyil, həm də sosial proseslər, genişmiqyaslı miqrasiya və ən əsası, silahlı münaqişələr səbəbilə sürətlə azalıb. Xüsusilə 2014-cü ildə Krımın ilhaqı və Donbas münaqişəsi ilə başlayan qeyri-sabitlik, 2022-ci ildən etibarən tammiqyaslı müharibəyə çevrilərək, milyonlarla insanın həyatına, yaşayış yerinə və gələcək planlarına təsir edib. Bu gün Ukraynanın əhalisinin dəqiq sayını müəyyənləşdirmək çətin olsa da, rəqəmlər və beynəlxalq hesabatlar ölkənin demoqrafik baxımdan böhran yaşadığını açıq şəkildə ortaya qoyur. Əhali azalması sadəcə bir statistik göstərici deyil, həm də Ukraynanın gələcək quruculuğu və sosial sabitliyi üçün həyati bir məsələdir.
Tarixi Zaman Kəsiyində Ukraynanın Əhali Dinamikası
Ukraynanın əhalisi tarixi baxımdan müxtəlif dövrlərdə əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalmışdır. XIX əsrin sonlarından etibarən Ukraynanın kənd təsərrüfatına əsaslanan iqtisadiyyatı sürətlə inkişaf edirdi və bu dövrdə əhali artımı da müsbət idi. Lakin XX əsrdə baş verən siyasi dəyişikliklər, müharibələr, aclıq və sovet idarəçiliyi altında aparılan repressiyalar Ukrayna əhalisinə ciddi təsir göstərmişdir. Xüsusilə 1932–1933-cü illərdə baş vermiş Holodomor (sun’i aclıq) milyonlarla insanın həyatına son qoymuş, II Dünya müharibəsi isə demoqrafik balansı kəskin şəkildə dəyişdirmişdir. Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra Ukrayna müstəqil ölkə kimi 1991-ci ildə ilk dəfə əhali siyahıyaalmasını həyata keçirdi və o zaman ölkənin əhalisi 51,6 milyon nəfər olaraq qeydə alındı.
Ukraynanın Müstəqillikdən Sonrakı Əhali Azalması
1991-ci ildən bu yana Ukraynanın əhalisi tədricən azalmağa başlamışdır. Səbəblər arasında aşağı doğum səviyyəsi, yüksək ölüm nisbəti, iqtisadi çətinliklər, genişmiqyaslı miqrasiya və son illərdə müharibələrin təsiri əsas rol oynayır. 2021-ci ilə qədər Ukraynanın əhalisi rəsmi statistikalara əsasən təxminən 41 milyon nəfər təşkil edirdi. Bu göstərici 1991-ci illə müqayisədə təxminən 10 milyon nəfər azalmışdır. Ukrayna dünyanın demoqrafik baxımdan azalan ölkələri arasında ilk sıralarda qərarlaşır. Bütün bunlarla yanaşı, yaşlı əhalinin payı getdikcə artır, bu da əmək bazarına və iqtisadi dayanıqlılığa təsir edir.
Doğum və Ölüm Əmsalları
Ukraynada doğum səviyyəsi uzun müddətdir ki, əhalinin təbii artımını təmin edəcək səviyyədə deyil. Orta hesabla hər qadına 1,3–1,5 uşaq düşür ki, bu da əhalinin yenilənmə səviyyəsindən xeyli aşağıdır. Doğum səviyyəsində azalmanın səbəbləri arasında iqtisadi qeyri-sabitlik, gənclər arasında ailə qurmaq istəklərinin azalması və işsizlik kimi faktorlar yer alır. Ölüm göstəriciləri isə xüsusilə kişi əhali arasında yüksəkdir. Bunun səbəbləri arasında xroniki xəstəliklər, spirtli içkilərin istifadəsi, stress, müharibə və səhiyyə sisteminin problemləri mövcuddur.
Miqrasiyanın Ukrayna Əhalisinə Təsiri
Ukraynanın əhalisində müşahidə olunan azalmaların əsas səbəblərindən biri də miqrasiyadır. Xüsusilə 2014-cü ildə Krımın ilhaqı və Donbas münaqişəsi zamanı bir çox vətəndaş ölkəni tərk etməyə məcbur olmuşdur. Rusiya ilə müharibənin daha da kəskinləşdiyi 2022-ci ildən sonra isə miqrasiya kütləvi hal almış, milyonlarla insan Avropa ölkələrinə, xüsusilə Polşa, Almaniya, Çexiya və Baltik ölkələrinə köç etmişdir. BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının 2023-cü il hesabatına əsasən, 6 milyondan çox ukraynalı müvəqqəti və ya daimi olaraq ölkədən çıxmış vəziyyətdədir. Bundan əlavə, daxili məcburi köçkünlərin sayı da milyonlarla ölçülür.
Müharibənin Demoqrafik Böhrana Təsiri
2022-ci ilin fevralında başlayan Rusiya-Ukrayna müharibəsi Ukraynanın demoqrafik strukturuna misli görünməmiş dərəcədə zərbə vurmuşdur. Təkcə fiziki dağıntılar deyil, həm də insan resursları baxımından ölkə ağır itkilər verir. Gənc kişilərin böyük hissəsi hərbi xidmətə çağırılıb, mülki əhali arasında minlərlə insan həyatını itirib, yüz minlərlə ailə dağılıb. Qadın və uşaqların ölkəni tərk etməsi nəticəsində Ukrayna daxilində gender balansı da pozulub. Bu vəziyyət uzunmüddətli demoqrafik perspektivlər baxımından ciddi təhlükə yaradır. Doğum səviyyəsi daha da aşağı düşüb, ailə qurmaq istəyi azalıb, əhalinin yaşlanma sürəti isə artmaqdadır.
Regional Əhali Paylanması və Demoqrafik Asimmetriya
Ukraynada əhali paylanması qeyri-bərabər şəkildə təşkil olunub. Müharibədən əvvəl daha sıx məskunlaşmış bölgələr arasında Kiyev, Xarkov, Odessa, Dnipro və Lvov şəhərləri üstünlük təşkil edirdi. Müharibə və iqtisadi tənəzzül nəticəsində bir çox sənaye şəhərlərində əhali azalmış, Qərbi Ukraynada isə əksinə, miqrasiya səbəbilə nisbi artım müşahidə olunmuşdur. Dnipro, Donetsk, Zaporojye kimi sənaye şəhərlərində əvvəllər milyonlarla insan yaşayırdısa, bu gün həmin şəhərlər ya boşalıb, ya da təhlükəli zona hesab olunur. Qərbi Ukrayna bölgələri isə nisbətən təhlükəsiz sayıldığından məcburi köçkünlərin məskunlaşdığı əsas məntəqələrə çevrilmişdir.
Yaş Strukturu və Əmək Qüvvəsinin Durumu
Ukraynanın əhalisi yaşlanmaqdadır. Statistik göstəricilərə əsasən, əhalinin təxminən 22-24%-i 60 yaşdan yuxarıdır. Bu rəqəm Avropa ölkələri ilə müqayisədə yüksəkdir və sosial müdafiə sisteminə ciddi təzyiq yaradır. Əmək qabiliyyətli gənclər ya ölkəni tərk edir, ya da müharibədə iştirak edir. Bu isə həm istehsal gücünə, həm də ümumi iqtisadi fəallığa mənfi təsir edir. Əmək bazarındakı boşluqlar bəzi sahələrdə kəskin işçi çatışmazlığına səbəb olur.
Rəqəmlərlə Ukrayna Əhalisinin Cari Durumu (2024-cü il)
| Göstərici | Təxmini Rəqəm (2024) |
|---|---|
| Ümumi əhali sayı | 37–38 milyon nəfər |
| Doğum nisbəti | 1,3 uşaq/qadın |
| Ölüm nisbəti | 13–14 nəfər/1000 |
| Xarici ölkələrdə yaşayanlar | 6–7 milyon nəfər |
| Daxili məcburi köçkünlər | 4 milyondan çox |
| 60 yaşdan yuxarı əhali | 22–24% |
| Əmək qabiliyyətli əhali | 50–55% |
Qeyd: Rəsmi əhali siyahıyaalması müharibə səbəbilə dəqiq aparılmadığından məlumatlar təxminidir və beynəlxalq agentliklərin qiymətləndirməsinə əsaslanır.
Ukrayna Hökumətinin Demoqrafik Strategiyaları
Ukrayna hökuməti əhali azalması ilə mübarizə məqsədilə müxtəlif sosial və iqtisadi strategiyalar həyata keçirməyə çalışır. Bunlara ailələrin sosial müdafiəsinin artırılması, doğum stimullaşdırma proqramları, miqrantların ölkəyə geri dönməsi üçün təşviqlər, regionların bərpası və infrastruktur layihələri daxildir. Lakin davam edən müharibə bu siyasətlərin effektiv icrasına əngəl törədir. Bəzi regionlarda isə demək olar ki, inzibati fəaliyyətlər belə dayandırılıb.
Beynəlxalq Yardım və Əhalinin Qorunması
Avropa İttifaqı, BMT, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı və digər beynəlxalq təşkilatlar Ukraynanın əhalisinin qorunması üçün müxtəlif humanitar və sosial layihələr həyata keçirir. Qaçqınlara yaşayış şəraiti, tibbi xidmət, təhsil və məşğulluq imkanları təqdim olunur. Bu təşkilatların hesabatlarında Ukrayna əhalisinin gələcəkdə daha da azalacağı, ölkənin bərpası üçün uzun illər lazım olacağı vurğulanır.
Ukraynanın əhalisi tarixi, siyasi və iqtisadi proseslər fonunda ciddi və davamlı dəyişikliklərə məruz qalıb. 1991-ci ildən bəri demək olar ki, 13 milyona yaxın əhali itirilib. Doğum səviyyəsinin aşağı düşməsi, ölüm nisbətinin artması, genişmiqyaslı miqrasiya və dağıdıcı müharibə şəraiti ölkənin demoqrafik göstəricilərinə ağır zərbə vurub. Ukraynanın gələcək demoqrafik sabitliyi yalnız sülhün təmin olunması, iqtisadi dirçəliş və sosial siyasətin effektivliyi ilə mümkün ola bilər. Əhalinin sayı yalnız statistika deyil, həm də milli təhlükəsizlik, sosial sabitlik və gələcək inkişafın əsas təməlidir. Bu səbəbdən Ukrayna üçün əhalinin qorunması və bərpası ən prioritet məsələlərdən biri olaraq qalır.
Ən Çox Verilən Suallar
Müharibə və miqrasiya səbəbilə dəqiq statistika aparmaq çətindir. 2024-cü il üçün təxmini əhali sayı 37–38 milyon nəfər arasındadır.
Əhali azalmasının əsas səbəbləri doğum səviyyəsinin aşağı olması, yüksək ölüm göstəriciləri, genişmiqyaslı xarici və daxili miqrasiya, həmçinin davam edən müharibədir.
Orta hesabla hər qadına 1,3–1,5 uşaq düşür ki, bu da əhalinin özünü yeniləməsi üçün kifayət deyil.
2022-ci ildən başlayan müharibə nəticəsində milyonlarla insan ölkəni tərk edib, minlərlə insan həyatını itirib və daxili məcburi köçkün sayı sürətlə artıb.
Kiyev, Lvov, Xarkov və Odessa əhalinin nisbətən çox yaşadığı bölgələrdir. Donbas və Xerson kimi münaqişə bölgələrində isə əhali kəskin azalıb.
2023-cü ilin sonuna yaxın 6–7 milyona qədər ukraynalı Avropa və digər ölkələrdə müvəqqəti və ya daimi məskunlaşıb.
Hazırda Ukrayna əhalisinin 22–24%-i 60 yaşdan yuxarı şəxslərdən ibarətdir. Bu, yaşlanan cəmiyyət göstəricisidir.
Doğumun stimullaşdırılması, miqrantların qayıdışı üçün təşviqlər və sosial proqramların gücləndirilməsi əsas tədbirlər sırasındadır. Lakin müharibə bu tədbirlərin effektinə mane olur.
Ukraynada son rəsmi əhali siyahıyaalması 2001-ci ildə keçirilib. 2020 və 2023-cü illərdə planlaşdırılan siyahıyaalmalara müharibə səbəbindən həyata keçirilə bilməyib.
Əgər müharibə uzunmüddətli davam edərsə, əhali daha da azalacaq. Sülh və iqtisadi dirçəliş baş verərsə, miqrantların qayıdışı və doğum artımı ilə sabitlik mümkündür.
