Ulduzlar və astrologiya insan tarixinin ən qədim və ən maraqlı sahələrindən biridir. Qədim zamanlardan bəri insanlar səmanı müşahidə edərək ulduzların sirrini öyrənməyə, onların hərəkəti və düzülüşü ilə dünyada baş verən hadisələr arasında əlaqə tapmağa çalışıblar. Ulduzların göy qübbəsindəki özünəməxsus nizamı insanlarda maraq, heyrət və suallar doğurub. Elmin inkişafı ilə ulduzlar astronomiyanın tədqiqat obyekti olsa da, astrologiya insan həyatının müxtəlif sahələrinə təsir etdiyinə inanan, ulduzların və planetlərin insanların taleyinə, xasiyyətinə və hətta gələcəyinə təsir göstərdiyini iddia edən bir qədim bilik sahəsi kimi mövcuddur. Ulduzlara olan maraq yalnız müşahidə və təhlillə məhdudlaşmayıb, həm də mədəniyyət, ədəbiyyat və dini düşüncədə geniş yer alıb. Ulduzlar həm səma bədəni, həm də metaforik mənada bəşəriyyətin həyatında, dünyagörüşündə və gündəlik dildə mühüm rol oynayıb. Müxtəlif sivilizasiyalarda ulduzların mənəvi və simvolik anlamı olmuş, onlar ilahi qüvvənin, taliyin və həyatın dövri dəyişkənliyinin simvoluna çevrilib. Azərbaycan da daxil olmaqla, Şərq və Qərb xalqlarının folklorunda, dastanlarında və mifologiyasında ulduzlar daim xüsusi yer tutub.
Ulduzların elmi baxımdan mahiyyəti
Ulduzlar göy cisimləri arasında ən parlaq və kütləcə ən iri obyektlərdən hesab olunur. Elmi dillə desək, ulduzlar öz nüvəsində gedən nüvə sintezi prosesləri nəticəsində enerji hasil edən, əsasən hidrogen və heliumdan ibarət olan nəhəng qlobal qaz topalarıdır. Günəş də bizim üçün ən yaxın və ən əhəmiyyətli ulduzdur. Ulduzların ölçüləri, parlaqlığı, rəngi və ömrü onların kütləsi, tərkibi və inkişaf mərhələsinə görə dəyişir. Astronomiya elmi ulduzları müxtəlif kateqoriyalara ayırır və onların həyat dövrünü, təkamülünü, yerləşməsini, spektroskopik xüsusiyyətlərini tədqiq edir. Ulduzların yaranması, inkişafı və ölümü Kainatın və qalaktikaların təkamülündə böyük rol oynayır. Onların arasında supernovalar, neytron ulduzlar və qara dəliklər kimi ekzotik obyektlər də var. Hər bir ulduz milyon illərlə davam edən təkamül dövrünü yaşayır və bu müddətdə müxtəlif fiziki dəyişikliklərə məruz qalır. Ulduzlar, həmçinin, insanlıq üçün istiqamətverici olub, tarix boyu səfərlərdə və naviqasiyada bələdçi rolunu oynayıb.
Astrologiya: mənşəyi və əsas prinsipləri
Astrologiya qədim sivilizasiyalarda yaranmış, zaman keçdikcə müxtəlif məktəblərə və cərəyanlara bölünmüş mürəkkəb bir elmdir. Əslində, astrologiya elm deyil, qədim dövrlərdə səma cismlərinin insanların taleyinə təsir etdiyinə inam əsasında formalaşmış bir bilik sahəsidir. Qədim Babil, Misir, Çin, Hindistan və Yunanıstanda astrologiya geniş yayılmış və inkişaf etmişdir. Astrologiyanın əsas prinsipi ondan ibarətdir ki, planetlərin və ulduzların yerləşməsi, onların bir-birinə və Yerə nisbəti insanın doğulduğu andakı kosmik şəraitə təsir göstərir və bu təsir insanın xasiyyətində, taleyində və həyatda qarşılaşdığı hadisələrdə özünü göstərir. Astrologiyada ən çox işlədilən alətlərdən biri bürc xəritəsidir. Doğum anında səmanın vəziyyəti, planetlərin hansı bürclərdə yerləşməsi və onların bir-biri ilə qurduğu aspektlər xüsusi qaydada hesablamaqla müəyyən edilir. Astrologiyanın əsas kateqoriyalarından biri Günəş bürcləri, digəri isə Ay və digər planetlərin bürcləridir. Astrologiyada həmçinin proqnozlaşdırıcı üsullar – tranzitlər, proqressiyalar, sinastriya və s. istifadə olunur. Bütün bu prinsiplər əsasında astrologlar fərdi və ya ümumi proqnozlar verir, insanların psixoloji xüsusiyyətlərini, münasibətlərini və həyatdakı uğur imkanlarını təhlil edirlər.
Ulduz bürcləri və onların növləri
Astrologiyada ən geniş yayılmış və tanınan növlərdən biri bürclərdir. Qədim Babil və Yunan astrologiyasında səma ekvatorunun ətrafında yerləşən on iki bürc və bu bürclərin simvolikası xüsusilə əhəmiyyətlidir. Bürclər (Zodiak) – Qoç, Buğa, Əkizlər, Xərçəng, Şir, Qız, Tərəzi, Əqrəb, Oxatan, Oğlaq, Dolça və Balıq – astrologiyanın əsas təməlini təşkil edir. Hər bürcün öz simvolu, elementi (od, torpaq, hava, su), planet idarəçisi və xasiyyəti var. Hər bir insanın doğum tarixindən asılı olaraq əsas bürcü təyin edilir. Bürclərin insan xarakterinə, emosiyalarına və münasibətlərinə təsiri barədə astrologiya müxtəlif nəzəriyyələr irəli sürür. Bürclər insan həyatında mühüm dəyişikliklər, daxili inkişaf və yeni mərhələlərin başlanğıcı ilə əlaqələndirilir. Bürclərə əlavə olaraq, astrologiyada Çinin, Hindistanın və digər xalqların özünəməxsus bürc sistemləri mövcuddur. Məsələn, Çin astrologiyasında 12 illik dövrə əsaslanan heyvan bürcləri – Siçan, Öküz, Pələng, Dovşan və s. mövcuddur. Hər bürc insan həyatında müxtəlif enerji və keyfiyyətləri təcəssüm etdirir.
Ulduzların növləri və astronomiyada təsnifatı
Ulduzların astronomiyada bir neçə əsas növü vardır. Bunlara əsasən, əsas ardıcıllıq ulduzları (Günəş tipli ulduzlar), nəhəng ulduzlar, supernəhəng ulduzlar, ağ cırtdanlar, neytron ulduzlar və qara dəliklər daxildir. Əsas ardıcıllıq ulduzları həyatlarının böyük hissəsini hidrogenin helium atomlarına çevrildiyi nüvə sintezi prosesi ilə keçirir. Nəhəng və supernəhəng ulduzlar kütlələri və ölçüləri ilə fərqlənir, onların ömrü nisbətən qısa olur və həyatlarının sonunda supernova partlayışı ilə nəticələnir. Ağ cırtdanlar – yaşlı ulduzların ömrünün son mərhələsində meydana çıxan sıx və kiçik səma cisimləridir. Neytron ulduzlar və qara dəliklər isə ən ekstremal ulduz qalıqları hesab olunur. Ulduzların parlaqlığı, spektral tipi və rəngi onların kütləsinə, tərkibinə və səth temperaturuna görə müəyyən olunur. Astronomlar ulduzları həmçinin ikili və çoxlu ulduz sistemlərinə, dəyişən ulduzlara və partlayıcı ulduzlara da bölürlər. Bu təsnifat ulduzların Kainatın quruluşunda və təkamülündə rolunu başa düşmək üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Astrologiyada istifadə olunan əsas növlər və sistemlər
Astrologiya müxtəlif növlərə və məktəblərə malikdir. Ən məşhurları Qərb, Şərq (Çin), Vedik (hind), Ərəb və Mesoamerika astrologiyasıdır. Qərb astrologiyasında əsasən Zodiak bürcləri, planetlər, evlər və aspektlərdən istifadə olunur. Vedik astrologiyasında isə daha çox ay bürclərinə və planetlərin karma təsirinə diqqət yetirilir. Çin astrologiyası 12 illik heyvan bürcləri və beş əsas element (od, su, torpaq, metal, ağac) üzərində qurulub. Hər astrologiya növünün öz proqnozlaşdırma, xarakter təhlili və təfsir üsulu var. Bəzi sistemlərdə gündəlik həyat hadisələri, bəzilərində isə böyük tarixi və kosmik dövrlər əsas götürülür. Şəxsi astrologiya, dünyəvi astrologiya, tibbi astrologiya və maliyyə astrologiyası kimi alt növlər də mövcuddur. Hər bir sistem fərqli dünyagörüşünə və mədəniyyətə əsaslanır, fərdi və ictimai səviyyədə təsirlərini açıqlamağa çalışır. Azərbaycanda ən çox yayılmış Qərb və Çin astrologiyasıdır, lakin son illər Vedik və tibbi astrologiyaya maraq da artmaqdadır.
Ulduzların və astrologiyanın mədəniyyətdə və ədəbiyyatda yeri
Ulduzlar və astrologiya Azərbaycan xalqının ədəbiyyatında, şifahi xalq yaradıcılığında və adət-ənənələrində xüsusi yer tutur. Ulduzlar sevgi, sədaqət, ümid və əbədilik simvolu kimi şeirlərə, dastanlara, bayatılara və nağıllara daxil olub. Astrologiya isə xüsusilə qədim dövrlərdə insanların həyat tərzi, evlilik, iş və kənd təsərrüfatı ilə bağlı qərarlarında istiqamətverici rol oynayıb. Məsələn, “ulduz falı” anlayışı Azərbaycan dilində geniş yayılıb və gündəlik həyatda bürclər haqqında danışmaq, ulduzların “təqvimi”nə baxmaq adətə çevrilib. Qədim türklərdə və islam ənənəsində ulduzlara və planetlərə verilən adlar, onların simvolik mənası bədii nümunələrdə öz əksini tapıb. Folklorda ulduzlar bəzən insan taleyinin, qismətinin işarəsi, bəzən də göy qüvvələrinin təcəssümü kimi təqdim edilir. Müasir dövrdə də ulduz motivi şeirlərdə, romanlarda, hətta populyar mədəniyyətdə geniş istifadə olunur.
Astrologiyanın elmi əsasları və tənqidi baxışlar
Astrologiya uzun illər boyu insan təfəkküründə elmi və məntiqi düşüncə ilə mistik inancların kəsişdiyi sahə olub. Son iki əsrdə elmi cəmiyyətlərdə astrologiyanın elmi əsaslarının zəifliyi dəfələrlə sübut edilib. Elmi metodlarla aparılan tədqiqatlar göstərir ki, planetlərin və ulduzların insan taleyinə və psixologiyasına birbaşa təsiri barədə konkret sübut yoxdur. Astrologiyanın proqnozları statistik olaraq təsadüfi nəticələr verir. Astronomiya və astrologiya eyni kökdən yaransa da, fərqli yollarla inkişaf edib və bu gün biri ciddi elmi tədqiqat sahəsi, digəri isə inanc, psixologiya və sosial fenomen kimi mövcuddur. Buna baxmayaraq, astrologiya bir çox insanlar üçün özünü tanıma, psixoloji rahatlıq və gündəlik qərarların verilməsində maraqlı vasitə olaraq qalır. Elmi cəmiyyətlər astrologiyanı daha çox mədəni irs, psixoloji və sosial fenomen kimi öyrənir, amma onun gələcək proqnozları etibarlı hesab edilmir.
Ulduzların və astrologiyanın gündəlik həyatda rolu
Bugünkü dünyada astrologiya, xüsusilə də bürclər və ulduz falı gündəlik həyatın bir hissəsinə çevrilib. Kütləvi informasiya vasitələrində bürc proqnozları, ulduzların günə və aya təsiri barədə məlumatlar geniş yayılır. İnsanlar iş seçimi, münasibətlər, evlilik, maliyyə qərarları və hətta səfər planları üçün astrologiyaya müraciət edirlər. Ulduzlar isə texnoloji dövrdə həm naviqasiya, həm astronomik tədqiqatlar, həm də elmi maarifləndirmə üçün istifadə olunur. Astronomik müşahidələr vasitəsilə kainatın sirrləri araşdırılır, yeni planetlər, qalaktikalar və ulduz sistemləri kəşf edilir. Astrologiya və astronomiya bu baxımdan fərqli sahələr olsa da, hər ikisi insanın göy üzünə olan marağını, kainatı anlama istəyini stimullaşdırır.
Ən məşhur ulduz adları və onların qısa xüsusiyyətləri
Ulduz səmasının parlaq nümayəndələri bəşəriyyətin diqqətini min illərdir özünə cəlb edir. Hər bir ulduzun özünəməxsus adının və tarixinin olması onu digər ulduzlardan fərqləndirir. Astronomiyada, xalq təfəkküründə və bədii ədəbiyyatda xüsusi yer tutan bu ulduzların adları həm elm, həm də mədəniyyət baxımından əhəmiyyət kəsb edir. Bir çox ulduzun adı qədim sivilizasiyaların dillərindən gəlir, onlardan bəziləri isə müşahidə edildiyi bürclərin və ya simvolik mənaların təsiri ilə formalaşıb. Ulduz adları əsasən ərəb, yunan, latın, bəzən isə ingilis və başqa dillərdən götürülüb və bu da onların adlandırılmasında tarixi-mədəni müxtəliflik yaradır.
Sirius – Göy üzünün ən parlaq ulduzlarından biri olan Sirius, “Böyük İt” bürcündə yerləşir və qədim dövrlərdən bəri naviqasiya üçün istifadə olunub.
Canopus – “Argo gəmisinin kılavuzu” mənasında qədim yunan adıdır, səmanın ikinci ən parlaq ulduzudur.
Arcturus – “Böyük Ayı” bürcünün yaxınlığında yerləşir, narıncı rəngli nəhəng ulduzdur və təqvim sistemlərində mühüm rol oynamışdır.
Alpha Centauri – Yerdən ən yaxın ulduz sistemidir, üçlü ulduzdur və gələcək kosmik tədqiqatların hədəfidir.
Vega – “Lirə” bürcündə yerləşir, yaz və yay aylarında Şimal yarımkürəsinin səmasında ən parlaq ulduzlardan sayılır.
Capella – “Qoyun” bürcündədir və sarı nəhəng ulduz olmaqla ən parlaq ulduzlar sırasındadır.
Rigel – “Ovçu” bürcündə yerləşən çox parlaq mavi-ağ supernəhəng ulduzdur.
Procyon – “Kiçik İt” bürcünün ən parlaq ulduzudur və Günəşə yaxınlığı ilə tanınır.
Achernar – “Çay” bürcündədir, özünəməxsus mavi rəngi ilə seçilir.
Betelgeuse – Orion bürcünün ən məşhur narıncı supernəhəng ulduzudur, tez-tez astronomik müşahidələrin və hekayələrin mövzusuna çevrilir.
Hadar (Beta Centauri) – Cənub səmasının ən parlaq ulduzlarından biridir, “Centaurus” bürcünün əsas ulduzlarındandır.
Altair – “Qartal” bürcündə yerləşir, yay səmasının ən parlaq üç ulduzundan biridir.
Aldebaran – “Buga” bürcünün əsas parlaq narıncı ulduzudur, ən qədim müşahidə olunan ulduzlardandır.
Antares – “Əqrəb” bürcünün parlaq qırmızı nəhəng ulduzudur, qədim dövrlərdən bəri “Marsın rəqibi” kimi tanınıb.
Spica – “Qız” bürcündə yerləşən mavi-ağ ulduzdur, astronomik ölçmələrdə istifadə olunan əlamətdar nöqtədir.
Pollux – “Əkizlər” bürcünün əsas ulduzudur və öz sarı parlaqlığı ilə seçilir.
Fomalhaut – “Balıq” bürcündə yerləşir və yaxınlıqdakı planet sistemi ilə məşhurdur.
Deneb – “Qu quşu” bürcündəki ən parlaq ulduz və göy üzünün ən uzaq parlaq ulduzlarından biridir.
Mimosa (Beta Crucis) – “Xaç” bürcündədir, Cənub yarımkürəsinin səmasında xüsusi mövqe tutur.
Regulus – “Şir” bürcünün ən parlaq və ən diqqətçəkən ulduzudur, qədim zamanlarda kral ulduzu kimi adlandırılıb.
Bu ulduzların hər biri astronomiyada, naviqasiyada, folklorda və bədii yaradıcılıqda fərqli məna və funksiyaya malikdir. Onların adları əsrlər boyu müxtəlif elmi, mədəni və gündəlik həyat proseslərində istifadə olunmuş, bəşəriyyətin göy üzünə marağının simvoluna çevrilmişdir. Ulduz adlarının müxtəlifliyi və zənginliyi insan təfəkkürünün, elmin və mədəniyyətin tarixən bir-birinə təsir etdiyinin ən gözəl nümunələrindən sayılır.
Astrologiyanın cəmiyyətdə yayılması və təsiri
Astrologiya müxtəlif dövrlərdə və mədəniyyətlərdə insan münasibətlərində, ailə, karyera və ictimai proseslərdə təsirli olub. Azərbaycanda da bürclərə və ulduz falına maraq kifayət qədər yüksəkdir. İnsanlar xüsusilə çətin və qeyri-müəyyən dövrlərdə astrologiyadan məsləhət alır, gələcəklə bağlı proqnozlara inanır. Astrologiya bəzən fərdi psixoloji təsəlli, bəzən də kollektiv mədəni fenomen kimi gündəmdə qalır. Müasir texnologiya sayəsində astrologiya sosial şəbəkələrdə, mobil tətbiqlərdə və saytlar vasitəsilə daha əlçatan olub. Bu isə onun yayılmasını və kütləviləşməsini sürətləndirib. İctimai rəyin formalaşmasında, həyat tərzində və gündəlik münasibətlərdə astrologiyanın rolu azalmır, əksinə, zaman keçdikcə yeni məzmun və formalarda özünü göstərir.
Ulduzların və astrologiyanın gələcək perspektivləri
Elmin inkişafı və texnologiyanın sürətlə dəyişməsi ulduzlara və astrologiyaya marağın formasını dəyişsə də, mahiyyətini dəyişməyib. Ulduzların astronomik tədqiqi daha da dərinləşir, yeni texnologiyalar kainatın ən dərin qatlarını öyrənməyə imkan verir. Astrologiya isə öz ənənəvi formasında qalmaqla yanaşı, yeni psixoloji və sosial təhlil vasitəsi kimi də inkişaf edir. Gələcəkdə ulduzların elmi tədqiqi və astrologiyanın mədəni fenomendən irəli gələn rolu paralel şəkildə inkişaf edəcək. Cəmiyyətlərdə fərqli yanaşmalar və dünyagörüşləri olduğu müddətdə ulduzların və astrologiyanın insan həyatında yeri daim qalacaq.
Ulduzlar və astrologiya insan sivilizasiyasının tarixində, mədəniyyətində və elmi axtarışlarında xüsusi rol oynamışdır. Ulduzların astronomik tədqiqi kainatın, həyatın və zamanın mahiyyətini anlamaq üçün bəşəriyyətə yeni qapılar açıb. Astrologiya isə fərqli mədəniyyət və dövrlərdə insanlara özlərini, həyatlarını və gələcəklərini anlamaqda simvolik və psixoloji vasitə kimi xidmət edib. Bu gün də ulduzların və astrologiyanın həm elmi, həm də mədəni həyatda yeri aktuallığını qoruyur, insanları düşündürməyə, axtarmağa və öyrənməyə təşviq edir. Ulduzlar və astrologiya insanlıq üçün tükənməz ilham mənbəyi, zaman və məkan anlayışının genişlənməsinə səbəb olan əbədi bir mövzudur.
Ən Çox Verilən Suallar
Ulduz – əsasən hidrogen və heliumdan ibarət olan, nüvəsində nüvə sintezi nəticəsində enerji hasil edən və öz işığını yayan nəhəng göy cismidir. Ulduzlar kainatda ən geniş yayılmış parlaq obyektlərdir.
Ulduz dedikdə, göy üzündə parlayan və uzaqdan görünən, öz enerjisi hesabına işıq saçan nəhəng qaz topası nəzərdə tutulur. Ulduzlar Günəş kimi səma cisimləridir.
Ulduz birləşmə və ya ulduz birləşmələri, göy üzündə bir-birinə yaxın görünən və müəyyən formada qruplaşan ulduzların topluluğudur. Bu birləşmələr qədimdən bəri insanlar tərəfindən bürclər kimi adlandırılıb.
Ulduz xəritəsi – səma sferasının müxtəlif hissələrində yerləşən ulduzların və bürclərin təsvir olunduğu astronomik diaqram və ya şəkildir. Ulduz xəritələri səma cisimlərinin mövqeyini və istiqamətini tapmaq üçün istifadə olunur.
Ulduz sözü həm elm, həm də məcazi mənada istifadə olunur. Elm baxımından ulduz – səma cismi, parlaq göy obyekti, məcazi mənada isə ümid, yüksəklik, uğur simvolu kimi işlədilir.
Ulduz, əsasən qazlardan ibarət olan və termonüvə reaksiyaları nəticəsində enerji hasil edən parlaq səma cismidir. Onun parlaqlığı və rəngi kütləsinə, tərkibinə və yaşına bağlıdır.
Ulduzlar kainatda ən çox yayılmış səma cisimləridir. Onlar qalaktikaların tərkibində yerləşir, müxtəlif ölçü və parlaqlıqda olurlar və həyat dövrünü təkamüllə başa vururlar.
Ulduzlar nüvəsində gedən nüvə sintezi nəticəsində böyük miqdarda enerji hasil etdikləri üçün parlayır. Bu enerji ulduzun səthinə çıxaraq işıq və istilik şəklində yayılır.
Ulduz adı Azərbaycan mədəniyyətində, ədəbiyyatında və xalq yaradıcılığında parıltı, ümid, yüksək məqam və uğur simvolu kimi işlədilir. Həmçinin, ulduz adı insanlara da verilir və işıqlı gələcək arzusunu ifadə edir.
Ulduz xəritələri astronomiyada göy üzünün tədqiqi, naviqasiya, astronomik müşahidələr və səma cisimlərinin koordinatlarını təyin etmək üçün istifadə olunur. Onlar həm həvəskarlar, həm də peşəkar alimlər üçün vacib vasitədir.
