İslam dünyasının tarixi və mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsi olan üləma anlayışı, əsrlər boyu müsəlman cəmiyyətlərinin intellektual, mənəvi və ictimai inkişafında əvəzsiz rol oynayıb. Üləma termini yalnız dini bilik daşıyıcısı olmaqla məhdudlaşmır, eyni zamanda elm, ədəb, hüquq, siyasət və ictimai dəyərlərin qoruyucusu kimi çıxış edir. Hər bir müsəlman ölkəsində üləmanın nüfuzu və təsiri fərqli formalarda özünü göstərsə də, onların birləşdirici xüsusiyyəti dərindən köklənmiş dini, elmi və etik biliklərdir. Üləma həm tarixi şəxsiyyət kimi, həm də müasir dövrdə cəmiyyətin nəbzini tutan maarifçi kimi həmişə ön planda olub.
Orta əsrlərdən başlayaraq müsəlman dünyasında formalaşmış üləma institutu, islam sivilizasiyasının intellektual infrastrukturunun əsas təməl daşıdır. Onlar İslamın müqəddəs mətnlərinin qorunması, düzgün anlaşılması və yayılması üçün böyük məsuliyyət daşıyıblar.
Üləma Anlayışının Mənşəyi və Etimologiyası
“Üləma” sözü ərəb dilində “alim” (elm sahibi) sözünün cəmi olub, “bilgililər”, “alimlər” anlamında işlədilir. İslamda bu termin həm Qurani-Kərimdə, həm də klassik islami mənbələrdə özünə yer tapıb. “Elm” və “alim” anlayışları Quranda xüsusi əhəmiyyət daşıyır və insanı digər məxluqlardan fərqləndirən başlıca amil kimi göstərilir. Buradan yola çıxaraq üləma termini, yalnız dini məlumatı olan şəxslər yox, eyni zamanda İslam elmlərinin dərin biliciləri, fiqh, hədis, təfsir, kəlam, fəlsəfə, ədəbiyyat, hətta riyaziyyat və təbiət elmlərində ixtisaslaşmış şəxslərə də aid edilir.
Etimoloji baxımdan, “ülya” kökü böyüklük, yüksək bilik və kamillik anlamı daşıyır. Tədricən, “ülya” kökündən formalaşan “ülema” sözü müsəlman cəmiyyətində dini-elmi elitanı ifadə edən bir anlayışa çevrilmişdir. Orta əsr İslam mədəniyyətində üləmanın statusu yalnız dini sferada deyil, həm də ictimai, hüquqi və bəzən siyasi həyatın əsas təyinedici qüvvəsi kimi qəbul edilib. Təsadüfi deyil ki, bir çox islamşünas alimlər üləmanı “İslam cəmiyyətinin ruhani ağsaqqalı” adlandırır.
Üləmanın Yetişmə Prosesi və Mədrəsə Sistemi
Üləma institutunun əsas dayağı olan mədrəsə və dini-tədris müəssisələri, İslam dünyasında elmin və təhsilin yayılması üçün mühüm rol oynayıb. Ənənəvi mədrəsə sistemi, orta əsrlərdən etibarən müxtəlif İslam ölkələrində formalaşmış və bugünkü universitetlərin sələfi hesab edilir. Mədrəsələrdə təhsil alan şagirdlər əsasən Quran, hədis, fiqh, ədəbiyyat, mantıq, kəlam, riyaziyyat və başqa elmlərdə dərin biliyə yiyələnirdilər. Bu biliklər sayəsində mədrəsə məzunları yalnız dini deyil, dünyəvi elmlərdə də böyük səriştəyə malik olurdu.
Üləma adını almaq, sırf dini təhsil və biliklə kifayətlənmirdi. Bunun üçün xüsusi mərhələlər, imtahanlar, ustad yanında uzun illər təcrübə və dərs almaq tələb olunurdu. Bir çox tanınmış alim və mütəfəkkir, mədrəsə təhsilini tamamladıqdan sonra müxtəlif şəhərlərə səyahət edərək digər alimlərdən də dərs alıb, biliklərini artırırdılar. Bu prosesə “rihlətul-ilm” – “elmi səfər” deyilir və klassik İslam təhsilinin ənənələrindən biri hesab edilir.
Cədvəl: Mədrəsə Təhsilində Əsas Fənlər və Onların Məzmunu
| Fənn | Məqsəd və Məzmun | Nəticəsi |
|---|---|---|
| Quran | Quranın əzbərlənməsi, təfsiri və təhlili | Dərin dini bilik, əxlaq tərbiyəsi |
| Hədis | Peyğəmbər hədislərinin toplanması, izahı | Fiqhi və əxlaqi bilik |
| Fiqh | İslam hüququ, şəriət qanunları | Hüquqi və sosial norma biliyi |
| Kəlam | İslam fəlsəfəsi və əqidə | Etik və metafizik dünyagörüşü |
| Riyaziyyat | Ədədi və məntiqi düşüncə | İntellektual inkişaf, praktika |
| Ədəbiyyat | Ərəb, fars və türk klassik ədəbiyyatı | Dil və bədii təfəkkürün inkişafı |
Üləmanın İslam Hüququnda Yeri və Rolu
İslam hüququ – fiqh, İslam cəmiyyətində nizam-intizamın və ədalətin təmin olunmasında üləmanın əsas fəaliyyət sahələrindən biridir. Tarix boyu fiqh sahəsində tanınmış üləma nüfuzlu müftilik, qazılıq və şeyxülislamlıq vəzifələrini icra ediblər. Onlar dini-hüquqi məsələlərin izahı, yeni situasiyalara şəriətin uyğunlaşdırılması və fətvaların verilməsi ilə məşğul olublar. Məhz bu prosesdə “ictihad” (müstəqil elmi araşdırma) və “təqlid” (əvvəlki alimlərin fikirlərinə əsaslanma) prinsipləri formalaşıb.
Üləmanın fiqhi rolu aşağıdakı hissələr üzrə bölünür:
- Məzhəblərin Qurucuları: Əbu Hənifə, Malik ibn Ənəs, Şafii, Əhməd ibn Hənbəl kimi böyük fiqh üləması, öz məktəblərini yaradaraq islam hüququnun inkişafına təkan veriblər.
- Fətva Verənlər: Müfti və qazılar, hüquqi və etik məsələlərdə İslam şəriətinə əsaslanaraq qərarlar qəbul ediblər.
- Tədrisçilər: Mədrəsələrdə fiqh elmini tədris edən alimlər, yeni nəsil hüquqşünasların yetişməsində başlıca rol oynayıblar.
Üləmanın İslam Təfəkkürünə Təsiri
İslam dünyasının inkişafında üləmanın təfəkkürə, ideoloji və fəlsəfi istiqamətlərin formalaşmasına təsiri danılmazdır. Klassik dövrdə İbn Sina, Əl-Fərabi, Əl-Gəzali, İbn Rüşd kimi böyük alimlər, yalnız dini elmlə kifayətlənməyib, fəlsəfə, təbiət elmləri və məntiq sahələrində də irəli gediblər. Üləmanın təfəkkürünə təsiri bir neçə istiqamətdə özünü göstərir:
- Dini və dünyəvi elmlərin vəhdəti – Mədrəsələrdə həm dini, həm də dünyəvi elmlərin tədrisi, üləmanın geniş dünyagörüşünü təmin edib.
- Elmi debat və müzakirələr – Orta əsrlərdə üləma arasında elmi diskussiyalar, İslam elminin inkişafında əsas rol oynayıb.
- Fəlsəfi məktəblər – Aristotelçi, platonçu və yeni-kəlamçılıq məktəbləri İslam düşüncəsinin zənginləşməsinə səbəb olub.
Üləmanın Sosial və Siyasi Həyatda Rolu
Üləmanın sosial və siyasi həyatda rolu tarixin müxtəlif mərhələlərində fərqli olub. Orta əsr İslam dövlətlərində üləma sultan və xəlifənin əsas müşaviri, hüquqi və mənəvi rəyverici kimi çıxış edib. Xalq arasında üləmanın sözü qanun qədər əhəmiyyətli sayılıb. Onların vasitəsi ilə dövlətin siyasəti dinin prinsiplərinə uyğunlaşdırılırdı. Bir çox hallarda üləma siyasi proseslərin gedişinə birbaşa təsir göstərib, hətta üsyan və islahatlarda xalqı təşkil edib.
Müasir dövrdə isə üləmanın siyasi təsiri əsasən mənəvi və maarifçi səviyyədə qalıb. Onlar dini etikanın, sosial ədalətin və milli birliyin qorunmasında vacib rol oynayırlar. Bəzi ölkələrdə isə dövlət strukturlarında üləma nümayəndələrinin xüsusi təsir imkanları var.
Üləmanın İctimai və Mənəvi Liderliyi
Üləmanın ən böyük rolu cəmiyyətdə mənəvi liderlik missiyasını yerinə yetirməkdir. Onlar xalq arasında etibarlı rəy sahibi kimi qəbul edilir, sosial problemlərin həllində və ictimai barışın qorunmasında vacib rol oynayırlar. Əxlaqi, dini, ailə və cəmiyyət dəyərlərinin yayılmasında üləmanın fəaliyyəti əvəzsizdir. Onların çıxışları, məqalələri və dini mərasimlərdəki rolu insanların ruhən və əxlaqi cəhətdən inkişafına təsir göstərir.
Cəmiyyətdə üləmanın nüfuzunun əsas səbəbi onların dürüstlüyü, dərin biliyi və həyat təcrübəsidir. Onların həyat tərzi, davranışı və xalqa münasibəti bir çoxları üçün örnək hesab edilir. Məhz bu xüsusiyyətlərə görə üləma cəmiyyətdə hörmət və etimadla qarşılanır.
Məşhur Üləma Nümayəndələri və Onların Fəaliyyəti
İslam tarixində saysız-hesabsız üləma yetişib. Onlar arasında bəziləri bütöv məzhəblərin, elmi məktəblərin banisi, bəziləri isə yeni elmi istiqamətlərin yaradıcısı olub. Aşağıda müxtəlif dövrlərin tanınmış üləma nümayəndələrinin qısa siyahısı verilir:
| Adı | Dövrü | Fəaliyyəti və Təsiri |
|---|---|---|
| Əbu Hənifə | VIII əsr | Hənəfi məzhəbinin banisi, fiqh alimi |
| Əl-Gəzali | XI əsr | İslam fəlsəfəsi, sufizmin inkişafı |
| İbn Sina | X-XI əsrlər | Tibb, fəlsəfə, məntiq və təbiət elmləri |
| Əl-Fərabi | IX-X əsrlər | Fəlsəfə, məntiq, musiqi nəzəriyyəsi |
| İbn Rüşd | XII əsr | Qərb fəlsəfəsinə təsir, şərhçi alim |
| Əşəri | IX-X əsrlər | Kəlam elminin banisi |
| İbn Teymiyyə | XIII-XIV əsrlər | İslami islahatlar, kəlam və fiqh |
| Seyid Məhəmməd Hüseyn Təbatəbai | XX əsr | Müasir dövr, fəlsəfə və təfsir |
Bu üləma nümayəndələri təkcə dini deyil, elmi, fəlsəfi, tibbi və sosial sahələrdə də böyük iz qoyublar.
Üləma və Müasir İslami Təsəvvür
Zaman dəyişdikcə üləma anlayışı da yenilənir. Müasir dövrdə İslam dünyasında yeni təhsil modelləri, universitetlər və elmi araşdırma institutları yaranıb. Üləmanın klassik təsviri ilə yanaşı, artıq akademik, tədqiqatçı və müasir dini lider anlayışı formalaşıb. Bəzi ölkələrdə üləma dini rituallar, hüquqi məsələlər və mənəvi tərbiyə ilə yanaşı, insan haqları, gender bərabərliyi, ətraf mühit və texnologiya kimi müasir problemlərdə də aktiv rol oynayır.
Üləmanın yeni nəslinin əsas xüsusiyyətləri:
- Akademik biliklə yanaşı sosial və texnoloji yeniliklərə açıq olmaq
- Multikultural və tolerant dünyagörüşünü yaymaq
- Gənclərlə işləmək və onların dini-mənəvi inkişafına yön vermək
- Müasir elmin nailiyyətlərini dini düşüncə ilə uzlaşdırmaq
Üləmanın Tənqidi və İslahat Rolu
Tənqidi düşüncə üləma fəaliyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Orta əsrlərdən bəri üləma arasında elmi diskussiyalar, mübahisələr və yeni fikirlərin yayılması, İslam dünyasının inkişafına şərait yaradıb. Bəzən bu mübahisələr yeni məzhəblərin, elmi məktəblərin yaranmasına səbəb olub. Müasir dövrdə də üləma islahatçı mövqedə çıxış edərək, dini təfəkkürün yenilənməsinə və cəmiyyətin sosial ehtiyaclarına uyğunlaşmasına çalışırlar.
İslahatçı üləmanın başlıca missiyası:
- Dini hökmlərin zamana uyğun şərhi
- Stereotiplərin və geriliyin aradan qaldırılması
- Sosial ədalətin və insan hüquqlarının qorunması
- İslam elminin yeni texnoloji və sosial çağırışlara adaptasiyası
Üləmanın Azərbaycan Cəmiyyətində Yeri və Əhəmiyyəti
Azərbaycan tarixində və müasir cəmiyyətində də üləma xüsusi nüfuza malik olub. Orta əsr Şərqində yaşamış tanınmış alimlər, şeyxülislamlar, müfti və axundlar dini-elmi həyatın əsas aparıcıları sayılıb. Azərbaycan üləması, elmi biliklərin, milli-mənəvi dəyərlərin qorunması və yeni nəsil üçün maarifçilik ənənəsinin əsas daşıyıcısı olub. Sovet dövründə təzyiqlərə baxmayaraq, üləmanın nüfuzu və fəaliyyəti tamamilə məhv olmayıb, müstəqillik illərində isə yenidən yüksəlişə keçib. Müasir Azərbaycanda üləmanın rolu əsasən dini maarifləndirmə, mənəvi liderlik, hüquqi məsələlərdə məsləhət, ailə və gənclərlə iş, həmçinin cəmiyyətin sosial problemlərinə həssas yanaşmaq kimi sahələrdə özünü göstərir. Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi kimi qurumlarda üləmanın təsiri hələ də mühüm əhəmiyyət daşıyır.
İslam tarixində və bu günkü dünyada üləma institutu intellektual və mənəvi inkişafın əsas sütunlarından biri kimi çıxış edir. Onların dini, hüquqi, elmi və ictimai sahələrdəki fəaliyyəti, İslam mədəniyyətinin və elminin formalaşmasında, cəmiyyətin sosial-mənəvi dirçəlişində əvəzsizdir. Üləma yalnız dini hökm və təlimat verən deyil, eyni zamanda zamanın çağırışlarına cavab verən, dəyişən cəmiyyətin ruhunu qoruyan intellektual liderdir. Onların varlığı və fəaliyyəti İslam dünyasında hər zaman əsaslı yeniliklərin, elmi-texnoloji tərəqqinin və mənəvi-əxlaqi dəyərlərin qorunmasına xidmət edib.
Ən Çox Verilən Suallar
Üləma ərəb dilində “alim” sözünün cəmi olub, İslam elmlərində dərin bilik sahibi olan alimlərə deyilir. Onlar dini, hüquqi, fəlsəfi və sosial elmlərdə nüfuzlu şəxsiyyətlərdir.
Üləmanın əsas vəzifələri dini biliklərin yayılması, fətva vermək, dini və hüquqi məsələlərə izah vermək, cəmiyyətə mənəvi liderlik etmək və elmi fəaliyyətlə məşğul olmaqdır.
Xeyr, üləma tarixən həm dini, həm də dünyəvi – fəlsəfə, riyaziyyat, tibb, astronomiya və digər elmlərlə məşğul olmuşdur.
Üləma olmaq üçün mədrəsələrdə və dini təhsil müəssisələrində uzun müddət təhsil almaq, Quran, hədis, fiqh və digər elmlərdə səriştə qazanmaq lazımdır. Adətən ustad yanında təcrübə toplanır.
Üləma fiqh elmini inkişaf etdirir, şəriət hökmlərinin izahını verir, hüquqi məsələlərdə fətva çıxarır və məzhəblərin formalaşmasına töhfə verir.
Tarix boyu üləma dövlət rəhbərlərinə məsləhətçi, ictimai-siyasi proseslərdə iştirakçı və bəzən də islahatçı kimi mühüm rol oynayıb.
Üləmanın nüfuzu onların dürüstlüyü, biliyi, əxlaqi saflığı və ictimaiyyətə xidmət etmələri ilə birbaşa bağlıdır.
Bəli, müasir üləma dini təhsillə yanaşı, cəmiyyətin sosial və hüquqi problemlərinə münasibət bildirir, yeni çağırışlara uyğun fəaliyyət göstərir.
Azərbaycanda üləma dini maarifçilik, ictimaiyyətə mənəvi dəstək, ailə və gənclərlə iş və hüquqi məsələlərdə məsləhətçilikdə mühüm rol oynayır.
Dərin dini və elmi bilik, davamlı öyrənmək, dürüstlük, əxlaqi təmizlik və ictimai etimad üləmanın nüfuzunu qoruyan başlıca amillərdir.
