Söz insanlar arasında əlaqə qurmaq üçün yaradılsa da, bəzi sözlər var ki, onlar təkcə ünsiyyətin deyil, bir xalqın düşüncəsinin, hissiyatının, mənəvi dünya görüşünün da açarına çevrilir. Belə ifadələrdən biri də “ulğum” sözüdür. Bu söz sadəcə leksik vahid deyil, daxili aləmin kövrəkliyini, həsrətini, susqunluqla dərindən duyulan ehtiyacı ifadə edir. Onun daşıdığı məna birbaşa şəxsi emosiyalarla, düyunlarla əlaqəlidir. Bəzi zamanlar olur ki, insan dərindən gələn bir duyğu hiss edir, ancaq onu adlandırmaq çətin olur. Məhz belə hallarda “ulğum” kimi sözlər köməyə gəlir. Bu söz dildə nadir hallarda işlənsə də, emosional məzmun baxımından son dərəcə qiymətlidir. Onun kökü tarixin dərin qatlarına, xalqın köçəriliyinə, ədəbi yaddaşına dayanır. Hər bir dövr bu sözə yenidən forma verib, yenidən hiss qatıb. Bu baxımdan “ulğum” zamanla şəkilləşən, əhalinin duyğu ehtiyaclarını ifadə etmək üçün yaranmış daxili bir nidası, susqun qəlbin fəryadı hesab edilə bilər. Onun araşdırılması, qorunması, dildə yenidən işlənə bilməsi bir xalqın mənəvi sağlam bağlarını dirçəltmək kimi qiymətləndirilə bilər. Belə sözlər bizim kimliyimizin, daxili tariximizin açarı, unutduğumuz hisslərin dilə düşmə formalarıdır.
Ulğumun Lüğəvi Mənası
“Ulğum” sözü köhnə türk dil sistemindən qaynaqlanaraq, azərbaycan dilində kövrək emosiyalı hallara aid edilir. Bu söz adətən “qəlbə dönə-dönə düşən, köhnə xatirələrlə yanan, susqun dərində duyulan həsrət” kimi izah olunur. Bəzi hallarda “ulğum” ifadəsi bir nəfərə, bir zamana, yaxud itirilmiş bir duyğuya qərq olan dərin əlaqəni simvolizə edir.
Digər izahlarda bu söz darıxmaq, nisgil çəkmək, səssiz dərdi daşımaq anlamlarını da öz əhatəsində saxlayır. Yönəliş olaraq hisslərin izahı kimi işlənən bu söz sadəcə dilin deyil, hissin sözə çevrilmiş formalarından biridir.
Tarixi Mənbələrdə Ulğum İzləri
Qədim türk dastanlarında, xüsusilə oğuznamələrdə və xalq ədəbiyyatı örnəklərində “ulğum” anlayışı özünə yer tapıb. Sevgi, ayrılıq və həsrət mövzuları ilə sıx bağlı olan bu söz, qəhrəmanların yaşadığı daxili təlatümlərin təsvirində işlədilib. Məsələn, sevdiyini itirmiş bir igidin içində yaranan nisgil ulğum ilə ifadə olunub.
Orta əsr klassik poeziyada da bu sözün fərqli çalarda işlənməsinə rast gəlinir. Xüsusilə sufizm təsirində yazılmış şeirlərdə ulğum mənəvi çatışmazlıq, ilahi eşqə çatmama hissi kimi qəbul edilir. Bu, həm də sözün metafizik və dərin fəlsəfi çalarlara malik olduğunu göstərir.
Ədəbiyyatda və Bədii Dildə İstifadəsi
Ulğum sözü Azərbaycan ədəbiyyatında, xüsusilə də şeirdə poetik gücə malik ifadə kimi yer alıb. Şairlər bu sözlə daxili duyğularını ifadə etməklə yanaşı, oxucuda da müəyyən emosional vəziyyət yaratmağa çalışıblar. Belə nümunələrə klassik qəzəllərdə və müasir poeziyada tez-tez rast gəlinir.
Nəsr əsərlərində isə ulğum daha çox qəhrəmanın daxili monoloqlarında və ya portret təsvirlərində istifadə olunur. Bu zaman söz həm personajın xarakterini, həm də ruh halını oxucuya ötürməyə kömək edir.
Ulğumun Dialektlərdəki Fərqli Formaları
Azərbaycanın müxtəlif bölgə şivələrində ulğum sözünün fonetik və semantik variasiyalarına rast gəlinir. Məsələn, Şəki və Zaqatala bölgələrində bu söz bəzən “ulum” kimi tələffüz edilir və daha çox səssiz dərin ağrı mənasında işlədilir. Gəncə və Tovuz bölgələrində isə “ulğuma” və ya “ulğu” forması daha geniş yayılıb.
Qarabağ və Naxçıvan bölgələrində isə bu söz ümumi olaraq “dərd” və ya “qəlb narahatlığı” mənasında işlədilir. Bu dialekt fərqləri sözün həm zənginliyini, həm də xalq arasında yaşarlılığını göstərir.
Xalq Yaradıcılığında Ulğumun Rolu
Ulğum anlayışı xalq yaradıcılığında da öz əksini tapır. Xüsusilə bayatılar, ağılar və laylalarda bu söz və ya onun sinonimləri vasitəsilə anaların, sevənlərin və itki yaşamış insanların hissləri ifadə olunub. Bu kontekstdə söz həm fərdi, həm də kollektiv yaddaşın daşıyıcısına çevrilir.
Bayatı janrında çox zaman ulğum hissi bir misrada tam təsvir edilə bilər. Bu da sözün nə qədər güclü emosional yüklə yükləndiyini göstərir. Ulğum bu baxımdan həm forma, həm məzmun baxımından xalq ədəbiyyatının poetik enerjisini qoruyan elementlərdəndir.
Cədvəl: Ulğumun dildəki və mədəniyyətdəki təzahür formaları
| İstifadə sahəsi | Ulğumun ifadə etdiyi mənalar | Əsas xüsusiyyətləri |
|---|---|---|
| Ədəbiyyat | Dərin həsrət, ayrılıq, qırılmış ümid | Şeirlərdə və romanlarda poetik vasitə |
| Dialektlər | Dərd, səssiz nisgil, arzu | Regionlara görə fonetik dəyişkənlik |
| Xalq yaradıcılığı | Ana laylası, bayatılar, nağıllar | Hissin xalq arasında obrazlı təqdimatı |
| Psixoloji aspekt | Daxili boşluq, mənəvi aclıq, həsrət | Səssiz emosional hal |
| Müasir ədəbiyyat | Simvolik ifadə, nostalji, ruhi dönüş |
Ulğumun Psixoloji İzahı
Psixoloji baxımdan ulğum insanın daxilində yaşadığı bir növ səssiz çöküntü, emosional təzyiq vəziyyətidir. Bu, müəyyən şəxslərə və ya xatirələrə bağlanma nəticəsində yaranır və adətən uzunmüddətli olur. İnsan bu hissi yaşadıqda, çox zaman onu sözlə ifadə etməkdə çətinlik çəkir.
Bu duyğu fərdi tənhalıq və ruhun həsrət dolu boşluğu ilə birbaşa əlaqəlidir. Psixoterapiyada bu cür hallara travmatik keçmişlə bağlılıq, hətta depressiyanın ilk mərhələsi kimi baxılır. Ancaq ulğumun özəlliyi ondadır ki, bu, zərif və incə bir duyğudur, dağıdıcı deyil.
Sevgi Münasibətlərində Ulğum
Ulğum sevgidə daha çox ayrılıq və ya çatılmayan arzularla əlaqələndirilir. Sevgilisini itirən və ya ona çata bilməyən insanın yaşadığı bu duyğu, yalnız kədər deyil, həm də ümidsiz sevgi həsrətidir. Bu zaman insanın daxili aləmində tərpənməyən, amma daim hiss olunan bir qüssə formalaşır.
Bu hiss bəzən münasibətlərin müəyyən mərhələlərində özünü daha güclü şəkildə göstərir. Məsələn, uzunmüddətli ayrılıq zamanı və ya eşq uğursuzluğa düçar olduqda. Bu hallarda ulğum artıq bir hiss deyil, həyat tərzinə çevrilə bilər.
Müasir Dövrdə Ulğumun Aktuallığı
Bugünkü informasiya dövründə, insanlar getdikcə daha çox təcrid olunduqca, daxili boşluqlar da artır. Bu səbəbdən “ulğum” kimi anlayışlar yenidən gündəmə gəlməkdədir. Gənc nəsil, xüsusilə yazıçılar, bu sözü yenidən ədəbi mühitə gətirərək onun emosional gücündən faydalanırlar.
Musiqidə, kinoda və vizual sənətdə də bu duyğu müxtəlif formalarda təcəssüm olunur. Beləliklə, ulğum yalnız lüğət anlayışı olaraq deyil, bədii və mənəvi fenomen kimi də yaşamağa davam edir.
Ulğum sözünün dildəki mövcudluğu və işləkliyi onun nə qədər dərin mənəvi məna daşıdığını göstərir. Bu söz sadəcə bir hissin adı deyil, bəzən insan həyatının gizli qalan bir fəslidir. Onunla ifadə edilən duyğu çox vaxt danışılmır, yazılmır, lakin yaşayılır. Bu cür sözlər bir xalqın dilini zənginləşdirməklə yanaşı, mədəni kimliyini də tamamlayır. Ulğumun yaşaması, yaddaşlarda qalması, nəsildən-nəslə ötürülməsi bizim dil mədəniyyətimizin bir göstəricisidir. O, itirilmiş hissləri xatırladır, susqun qəlblərə səs verir. Ulğum sözünün bu qədər dəyərli olması da məhz ondadır ki, o, çox şeyi demədən çox şeyi izah edir. Onun varlığı insan ruhunun incəliyinə, sükutun içindəki fəryada işarədir. Bu səbəbdən də belə sözləri qorumaq, izah etmək və yaşatmaq, dilimizə və mədəniyyətimizə xidmətin bir formasıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Ulğum sözü əsasən darıxmaq, həsrət çəkmək, qəlbdə sıxıntı hiss etmək mənasında işlənir. Bu söz susqun və dərin emosional vəziyyəti təsvir edir. Müasir danışıqda nadir hallarda işlənir, lakin ədəbi mətnlərdə və bəzi bölgə dialektlərində qorunur.
Ulğum əsasən Azərbaycanın qərb və şimal-qərb bölgələrində işlənir. Şəki, Zaqatala, Gəncə və Qazax ətrafında bu sözün müxtəlif formaları səslənir. Dialektlərdə fonetik fərqlə istifadə olunması sözün yaşarlığını göstərir.
Ulğum psixoloji olaraq insanın içində yaşadığı mənəvi boşluğu, həsrət və narahatlıq halını əks etdirir. Bu hiss çox zaman keçmişə bağlılıq, itki və ya ayrılıq səbəbiylə yaranır. Duyğusal vəziyyətin səssiz və ağır formasını bildirir.
Ulğum daha çox poetik ədəbiyyatda – qəzəl, bayatı, şeir və ağırlarda istifadə olunur. Həmçinin, bəzi nəsr əsərlərində qəhrəmanın ruh halını təsvir etmək üçün işlənir. Bu söz emosional təsiri artırmaq məqsədi ilə seçilir.
Ulğum sözünün sinonimlərinə darıxmaq, həsrət, kədər, qüssə və nisgil daxildir. Lakin bu sözlərdən fərqli olaraq ulğum daha dərindən və səssiz yaşanan bir emosiyanı əhatə edir. Hər sinonim eyni dərəcədə emosional çalar daşımır.
Ulğum bəzi bölgələrdə ‘ulum’, ‘ulğı’ və ya ‘ulğuma’ kimi səslənə bilər. Bu fərqlər fonetik olsa da, əsas emosional məzmun dəyişməz qalır. Dialektlərdəki bu formalar onun xalq içində necə yaşadığını göstərir.
Xalq ədəbiyyatında ulğum sözü bayatılarda, laylalarda və ağırlarda hiss və duyğu vasitəsi kimi işlənir. Xüsusilə anaların övladlarına olan həsrətini və xalq qəhrəmanlarının daxili hisslərini ifadə edir. Bu söz folklorun emosional yükünü daşıyır.
Bəli, bəzi musiqi nümunələrində, xüsusilə xalq və muğam janrlarında ulğum hissi melodik şəkildə ifadə edilir. Musiqidə bu söz və anlayış dinləyiciyə emosional ötürmə vasitəsi kimi təqdim olunur. Ulğumun təsir gücü musiqidə daha da güclənir.
Ulğumun davamlılığı insanın emosional quruluşuna və yaşadığı şəraitə bağlıdır. Bəzən bu hiss keçici olur, lakin bəzən illərlə insanın içində yaşaya bilər. Qalıcı ulğum halları daha çox travmatik yaşantılarla əlaqələndirilir.
Bəli, müasir dövrdə ulğum sözü ədəbi və emosional kontekstlərdə yenidən istifadə edilməyə başlayıb. Gənc yazarlar, şairlər və sənətçilər bu sözün mənəvi dəyərini dərk edərək əsərlərində ona yer verirlər. Bu da ulğumun zamana qarşı dirənişini göstərir.
