Azərbaycan dilinin zəngin söz xəzinəsi içərisində bəzən unudulmaqda olan, lakin mənaca dərin və təfəkkürümüzdə yer tutan sözlər mövcuddur. Ulğun sözü də bu qəbildəndir. Həm fiziki aləmdə, həm də məcazi və simvolik sferada işlədilən bu söz, xalq dilində müxtəlif yönlərdən istifadə olunur. Adətən, quraq ərazilərdə müşahidə olunan optik illuziya — ilğım kimi tanınsa da, bəzi bölgələrdə insanın xarakterini, qərarsızlığını və ya keçici davranışını ifadə etmək üçün də işlədilir. Ulğun sözü yalnız lüğətlərdə qalmayıb, canlı danışıqda və folklor nümunələrində də yer almışdır. Onun həm semantik dəyəri, həm də etnoqrafik fonu olduqca maraqlıdır. Bu səbəbdən də, ulğun sözünün mənşəyi, işlənmə sahələri və tarixi baxımından araşdırılması zəruridir. Elmi yanaşma ilə yanaşı, dialektlərin verdiyi mənaca yük də bu sözü fərqli dəyərləndirməyə imkan yaradır. Ulğun sözü, həmçinin keçicilik, qeyri-reallıq və müvəqqətilik anlayışları ilə vəhdətdə işlənir. Bu, sözün yalnız dilçilik baxımından deyil, həm də fəlsəfi kontekstdə araşdırılmasına şərait yaradır. Ulğun həm bir dil hadisəsi, həm də sosial yaddaş elementidir.
Ulğun və Onun Dialektoloji Mənası
Ulğun sözü Azərbaycan dilində əsasən iki fərqli mənada işlədilir: “ilğım” və “hülqum”. İlğım mənasında olan istifadəsi daha çox yayılmışdır və bu, havada görünən yanar işıq, uzaqdan gələn titrəyiş effekti və ya ani şəkildə yaranan və tez itən təsvirlər üçün işlədilir. Məsələn, yay aylarında çöldə görünən sanki suya bənzər dalğalanma “ulğun” adlandırıla bilər. Bu mənada ulğun təbiət hadisəsi ilə bağlıdır və gözlə görünən optik illuziyanı təsvir edir. Əslində isə fiziki olaraq mövcud olmayan, lakin uzaqdan baxıldıqda varmış kimi görünən görüntülərdir.
Hülqum mənasında isə ulğun daha çox davranış, xarakter və ya daxili güc ilə əlaqələndirilir. Məsələn, “onun ulğunu yox idi” deyildikdə, bu şəxsiyyətin dayanıqsız, sözdə dura bilməyən və ya xarakter etibarilə zəif bir insan olduğu nəzərdə tutulur. Bu mənada ulğun sözünün mənası sosial analizlərdə işlədilən metaforik ifadəyə çevrilir. İnsan davranışları, onların verdiyi vədlər və əqidəsi bu anlamda qiymətləndirilə bilər. Hər iki mənada ulğun həm təbiət hadisəsi, həm də insan xüsusiyyətləri ilə bağlıdır.
İstifadə Konteksti və Regional Şivələr
Ulğun sözü daha çox Azərbaycan Respublikasının qərb bölgələrində, xüsusilə Qazax, Tovuz, Gədəbəy və Şəmkir kimi rayonlarda işlədilir. Bu söz, orada yaşayan insanların gündəlik nitqində yer alır və folklor örnəklərində də müşahidə edilir. Həmin bölgələrdə yaşayanlar üçün ulğun sözünün həm optik təsvir, həm də davranışla bağlı metafora kimi mənası aydındır. Qərb bölgəsində belə deyirlər: “Ulğun düşdü göyə”, yəni havada ilğım yarandı. Bu həm poetik, həm də semantik cəhətdən zəngin istifadəyə nümunədir.
Digər tərəfdən, bəzi bölgələrdə sözün “ulğunlu olmaq” şəklində sifət kimi də işlənməsi müşahidə olunur. Məsələn, “ulğunlu danışır” ifadəsi, yəni fikri dolaşıq və ya qeyri-müəyyən danışan insanı təsvir edir. Beləliklə, söz yalnız substansiv kimi yox, həm də təyin edən nitq vahidi kimi özünü göstərir. Bu da onun lüğət və istifadə sahəsinin genişliyindən xəbər verir.
Etimologiya və Sözün Mənşəyi
Ulğun sözünün etimologiyası barədə müxtəlif nəzəriyyələr mövcuddur. Ən çox qəbul edilən versiyaya görə, bu söz qədim türk dillərindəki “ul” və “ğun” köklərinin birləşməsindən yaranıb. “Ul” kökü böyüklük, güc və əzəmət mənalarını ifadə edir. “Ğun” isə hərəkət və keçicilik bildirən kök ola bilər. Bu iki element birləşdikdə, “görünən, lakin keçici və ya davamlı olmayan bir şey” mənasına gəlir. İlğım mənasında olan anlayışa tam uyğun gəlir.
Sözün digər mənası – hülqum və ya xarakter göstəricisi kimi istifadəsi isə, ehtimal ki, qədim türklərin insan davranışlarını təsvir etmək üçün istifadə etdiyi simvolik dillə bağlıdır. Bu, həm də türk dillərində fonetik uyğunluqla mənanın necə dəyişə bildiyini sübut edir. Sözün semantik təhlili onu göstərir ki, ulğun həm görmə, həm də davranış ilə bağlı mənalar daşımaqla dilimizdə unikal yer tutur.
Sözün Leksik Kateqoriyası və Funksiyası
Ulğun Azərbaycan dilində isim kimi qəbul olunur. O, digər leksik kateqoriyalara keçmədən, əsasən təsviri mahiyyət daşıyır. Cümlədə subyekt (mövzu) və ya obyekt (məna daşıyan hissə) rolunda çıxış edir. Məsələn, “Ulğun göydə parladı” cümləsində subyekt rolundadır. Eyni zamanda, “O, ulğunu itirdi” şəklində obyekt rolunda da ola bilər. Bu tip funksional istifadə onu dilin semantik sistemində əhəmiyyətli mövqeyə gətirir.
Müasir Azərbaycan dilinin qrammatik sisteminə görə, ulğun sözünə hal şəkilçiləri artırmaq mümkündür: ulğunun, ulğuna, ulğundan və s. Bu da onu sübut edir ki, ulğun dil strukturunda çevik və istifadə üçün əlverişli leksik vahiddir. O, digər sözlərlə yanaşı işlənə bilir və fikrin aydın ifadəsinə xidmət edir.
Ulğun Sözünün Müasir İstifadəsi
Hazırda ulğun sözü ədəbi dildə geniş istifadə olunmasa da, bəzi bölgələrdə hələ də aktiv işləkdir. Gənc nəsil bu sözü çox vaxt anlamasa da, yaşlı nəsil onun həm mənasını, həm də istifadəsini yaxşı bilir. Bu, dilin nəsildən-nəslə keçən təbii mexanizminin bir nümunəsidir. Ədəbi dilin təsir dairəsinin genişlənməsi ilə bərabər, bəzi dialekt sözləri arxaikləşsə də, ulğun kimi sözlər öz mövqeyini tam itirməyib.
Bəzi yazıçılar, xüsusilə regional əsərlərdə bu tip sözlərə qəsdən yer verir. Bu, həm realizmi artırır, həm də mədəni irsi qoruyur. Sosial mediada və forumlarda ulğun sözünün istifadəsinə nadir hallarda rast gəlinsə də, folklor mövzulu videolarda, şeirlərdə və lokal televiziya proqramlarında səslənməsi mümkündür.
Dilçilikdə Mühafizə və Lüğət Tədqiqatları
Azərbaycan dilinin dialektoloji və etnoqrafik lüğətləri ulğun sözünü qeydə almışdır. Məsələn, AMEA-nın nəşr etdiyi “Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti”ndə bu söz izahı və nümunələrlə təqdim edilir. Qərbi Azərbaycanın lüğətlərində sözün həm fiziki, həm də metaforik mənası ətraflı şəkildə qeyd olunur. Bu, lüğətlərin dildə canlı qalan sözləri sistemləşdirməkdə nə qədər əhəmiyyətli olduğunu göstərir.
Əlavə olaraq, “Qərbi Azərbaycan şivələrinin leksikası” adlı tədqiqatda da ulğun sözünün işlənmə formaları və semantik müxtəlifliyi araşdırılmışdır. Bu tədqiqatlar göstərir ki, dilin müxtəlif qatlarında yaşayan sözlər, onların lüğətlərə daxil edilməsi ilə qorunub saxlanıla bilər. Həmçinin, bu cür işlər regional nitqin akademik səviyyədə qiymətləndirilməsinə şərait yaradır.
Təhsil və Söz Bazasında Yeri
Ulğun kimi sözlərin məktəb proqramlarında yer alması nadir hallarda baş verir. Lakin ali təhsil müəssisələrində, xüsusilə filologiya fakültələrində bu sözlər dərs materialı kimi istifadə olunur. Şivə və dialekt dərslərində ulğun sözünün müxtəlif bölgələrdə necə istifadə olunduğu və mənalarının fərqliliyi tələbələrə öyrədilir. Bu, onların dilin daxili strukturu barədə daha dərin anlayış qazanmasına səbəb olur.
Eyni zamanda, dil modeli, mətn emalı və leksik təhlil mövzularında ulğun kimi sözlər terminoloji baza üçün də vacib hesab olunur. Bu, müasir təhsil sistemində həm analitik, həm də praktik yönümlü yanaşmanı təmin edir. Leksik baza nə qədər zəngin olarsa, dilin ifadə imkanları da bir o qədər geniş olar.
Mədəni və Folklor Dəyəri
Ulğun sözü, folklorda daha çox simvolik mənada işlənir. Köhnə şeirlərdə, atalar sözlərində və deyimlərdə bu tip sözlər özünəməxsus poetik çalarla çıxış edir. Məsələn, “Ulğun kimi gəlib keçdi” ifadəsi bir insanın həyatdakı keçiciliyi, sürətli və göz qamaşdıran anlarını təsvir edir. Bu həm poetik obraz, həm də həyat fəlsəfəsinin qısa izahı kimi çıxış edir.
Bəzi el havalarında və ağı rədiflərində ulğun sözünə rast gəlinir. Bu onun mədəni məkandakı dəyərinin canlı qalmasının göstəricisidir. Belə sözlər sadəcə bir ifadə forması deyil, xalqın yaddaşında yaşayan dərin mənaların daşıyıcısıdır. Onların qorunması mədəniyyətin dil üzərindən nəsillərə ötürülməsinə xidmət edir.
Ulğun sözü Azərbaycan dilində həm dərin semantik yük daşıyır, həm də dilimizin tarixindən bu günə qədər gəlib çıxan nadir leksik vahidlərdəndir. Onun həm təbiətlə, həm də insan xarakteri ilə bağlı mənaları müxtəlif kontekstlərdə özünü büruzə verir. Xalq danışığında və folklorda zamanla formalaşan bu söz, bu gün də müəyyən bölgələrdə canlı olaraq işlənir. Onun qorunması və gələcək nəsillərə çatdırılması üçün ədəbi mətnlərdə və tədris vəsaitlərində istifadəsi təşviq olunmalıdır. Əgər belə sözlər unudularsa, dilin öz içindəki rəngarənglik və zənginlik də tədricən itib gedə bilər. Ulğun sözü, həm fiziki gerçəkliklə, həm də məcazi dünya ilə körpü yaradır. Bu isə onu digər sözlərdən fərqli və unikal edir. Həm fonetik quruluşu, həm də semantik qatları ilə dildə özünəməxsus yerə sahibdir. Onu qorumaq, dilimizi qorumaqla eynidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Ulğun sözü Azərbaycan dilində həm təbiətdə müşahidə edilən optik hadisə — ilğımı, həm də keçici, qeyri-sabit davranış və ya xarakter vəziyyətini ifadə edir. Bu söz həm real, həm də metaforik mənalarda işlədilə bilər. Quraq və isti havalarda yolda görünən su effekti kimi optik yanılsmalar da ulğun adlanır. Eyni zamanda, qərarsız, tez dəyişən insan davranışları üçün də bu söz istifadə olunur.
Ulğun sözünün mənşəyi tam olaraq dəqiqləşdirilməsə də, türk dillərində və xüsusilə Azərbaycan dilinin dialektlərində qədimdən işlənmişdir. Bu sözün kökü ‘ilğım’ sözünə və qədim türkdilli mifoloji təsəvvürlərə bağlı ola bilər. Bəzi tədqiqatçılar ulğun sözünü optik illüziya ilə bağlı termin kimi təqdim edir.
Bəli, ulğun və ilğım çox hallarda sinonim kimi işlədilir. Hər iki söz isti havalarda uzaqdan su görünüşü yaradan optik hadisəni ifadə edir. Lakin ulğun sözü bəzi bölgələrdə bu hadisənin adlandırılmasından əlavə, məcazi mənalarda da işlədilir, bu isə onu daha çoxşaxəli edir.
Ulğun sözü bəzi bölgələrdə, xüsusilə kənd yerlərində və yaşlı nəsil arasında hələ də istifadə olunur. Şəhər mühitində isə bu söz artıq nadir hallarda eşidilir və daha çox dialektoloji və folklor mətnlərində rast gəlinir. Amma ədəbi dildə və tədqiqatlarda işlədilməsi davam edir.
Ulğun sözünün sinonimləri arasında ‘ilğım’, ‘yalançı görünüş’, ‘optik illüziya’ və məcazi mənada ‘aldadıcı təəssürat’, ‘keçici hiss’ kimi ifadələr yer alır. Bu sinonimlər kontekstdən asılı olaraq dəyişə bilər.
Ulğun sözü əsasən bədii ədəbiyyatda, folklor nümunələrində və dialektik araşdırmalarda istifadə olunur. Xalq nağıllarında, atalar sözlərində və poetik mətnlərdə bu sözlə qarşılaşmaq mümkündür. Eləcə də, elmi-linqvistik məqalələrdə onun izahına rast gəlinir.
Ulğun sözünün metaforik mənası reallıqla ziddiyyət təşkil edən, tez dəyişən və ya aldatıcı təəssürat yaradan halı ifadə edir. Məsələn, bir insanın dəyişkən, qeyri-stabil davranışı ulğun xarakter olaraq qiymətləndirilə bilər. Bu mənada ulğun sözündə mənəvi və psixoloji yük var.
Ulğun sözü fonetik baxımdan iki hecalı, ahəng qanununa uyğun və sait-samit tarazlığı ilə səslənməsi asan olan bir leksik vahiddir. ‘Ul’ hecası qalın, ‘ğun’ hecası isə daha yumşaq səslə tamamlanır. Bu da sözə poetik və ritmik uyğunluq verir.
Ulğun sözü dialektoloji və semantik tədqiqatlarda araşdırma obyektidir. Onun müxtəlif bölgələrdəki işlənmə formaları, semantik çalarları və tarixi mənşəyi linqvistik ədəbiyyatda təhlil olunur. Eyni zamanda, folklorşünaslıq və etnoqrafiya sahəsində də onun istifadəsi müzakirə mövzusu olur.
Ulğun kimi sözlərin qorunması üçün onlar ədəbi mətnlərdə, dərsliklərdə və media vasitələrində işlədilməli, gənc nəslə tədris olunmalıdır. Dilimizin zənginliyi belə nadir sözlərlə ölçülür. Ulğun kimi qədim və dərin mənalı sözlərin yaşadılması milli dil yaddaşımızın qorunması deməkdir.
