Orta əsrlər tarixində elm və mədəniyyətin inkişafı bir çox sivilizasiyanın ortaq nailiyyətidir. Ancaq bəzi fərdi şəxsiyyətlər var ki, onların fəaliyyəti bütün bir dövrü dəyişdirib və insanlığın inkişafına təkan verib. Uluqbəy belə nadir şəxsiyyətlərdən biridir. Onun adı təkcə türk-islam dünyasında deyil, ümumilikdə bəşər elminin və astronomiyasının inkişafında dərin iz qoyub. Uluqbəyin həyatı və elmi fəaliyyəti yalnız öz dövrü üçün deyil, sonrakı yüzilliklər üçün də nümunə və ilham mənbəyi olub. Onun idarəçiliyi, elmi fəaliyyətləri, qurduğu rəsədxana və yazdığı əsərlər, mədəniyyət tariximizdə parlaq səhifə kimi dəyərləndirilir. Uluqbəy həm böyük dövlət adamı, həm də istedadlı alim kimi yadda qalıb, tədqiqatçıların diqqətini daim cəlb edir.
Uluqbəyin Mənşəyi və Şəxsi Həyatı
Uluqbəyin əsl adı Məhəmməd Tərəğay idi. O, 1394-cü ilin 22 martında Səmərqənddə anadan olub. Atası məşhur sərkərdə və dövlət xadimi Mirasəmir Teymurun nəvəsi, Mərkəzi Asiyada böyük imperiyanın qurucusu olan Şahrux idi. Uluqbəyin ana tərəfi də, həmçinin, yüksək təhsil və mədəniyyət ənənələrinə malik idi. Uluqbəy uşaq yaşlarından etibarən xüsusi qayğı ilə böyüdülüb, zəngin kitabxanada, dövrünün ən qabaqcıl alimlərinin əhatəsində formalaşıb. Onun gəncliyi Səmərqənd və Hərratda keçib. Uluqbəyə dövrünün tanınmış alimləri riyaziyyat, astronomiya, fəlsəfə və tarix fənlərini dərindən öyrədiblər. Məhz bu mühit onun gələcəkdə elmə həvəsini gücləndirib və Səmərqəndi Şərqin elmi mərkəzinə çevirməyə imkan verib.
Siyasi Fəaliyyət və Dövlət İdarəçiliyi
Uluqbəyin hakimiyyətə gəlişi 1411-ci ilə təsadüf edir. Atası Şahrux dövlətin mərkəzi hissəsini ona həvalə etmişdi. Səmərqənddə hökmdar kimi fəaliyyət göstərən Uluqbəy, siyasi sabitliyi və iqtisadi inkişafı qorumağa çalışıb. Onun hakimiyyəti dövründə Səmərqənd Orta Asiyanın ən önəmli şəhərlərindən birinə çevrilib. Uluqbəy dövlət idarəçiliyində elmə xüsusi önəm verib, alim və sənətkarların şəhərə cəlb olunmasına şərait yaradıb. Məhz onun təşəbbüsü ilə Səmərqənddə geniş təhsil və elmi araşdırma mühiti yaranıb. Uluqbəy xalq arasında ədalətli və mərhəmətli hökmdar kimi tanınıb. Amma siyasi çəkişmələr və ailədaxili intriqalar nəticəsində onun hakimiyyəti təhlükəyə düşüb və sonda faciəli şəkildə sona çatıb.
Səmərqənd Rəsədxanasının Yaradılması
Uluqbəyin adı Səmərqənd rəsədxanası ilə əbədi yaddaşlara həkk olunub. Rəsədxananın tikintisinə 1424-cü ildə başlanılıb və 1429-cu ildə başa çatıb. Bu rəsədxana, Orta əsrlər İslam dünyasında inşa olunan ən möhtəşəm elmi müəssisələrdən biri hesab olunur. Tikilinin layihəsi və planlaşdırılması bilavasitə Uluqbəyin öz nəzarəti altında həyata keçirilib. Rəsədxananın əsas hissəsi üçmərtəbəli silindrik binadan ibarət idi. Burada dünyanın ən böyük kvadrantı quraşdırılmışdı. Bu alət vasitəsilə səma cisimlərinin müşahidəsi və ölçülməsi yüksək dəqiqliklə aparılırdı.
Aşağıdakı cədvəldə Səmərqənd rəsədxanasının əsas xüsusiyyətləri əks olunub:
| Xüsusiyyətlər | Təfərrüatlar |
|---|---|
| Tikilmə ili | 1424-1429 |
| Quruluş tipi | Silindrik, üç mərtəbəli |
| Əsas elmi avadanlıq | Kvadrant (40,4 m diametrdə), armillyar sfera |
| Elmi müşahidə imkanları | Ulduzların koordinatlarının dəqiq ölçülməsi |
| Tarixi əhəmiyyəti | Orta əsr İslam dünyasının ən qabaqcıl rəsədxanası |
Rəsədxanada işləyən alimlər arasında Qazi Zəynəddin Kəşani, Əli Qüşçi və başqa tanınmış şəxslər də yer alırdı. Burada keçirilən müşahidələr və aparılan hesablamalar, bəşəriyyətin elmi tarixində yeni mərhələ açıb.
Astronomiyadakı Böyük Kəşflər və “Uluqbəy Zici”
Uluqbəyin adı dünya elminə “Zic-i Uluqbəy” əsəri ilə yazılıb. Bu monumental astronomik cədvəl, Səmərqənd rəsədxanasında toplanan elmi məlumatlar əsasında tərtib edilib. Əsər latın, ərəb, fars və başqa dillərə tərcümə olunub. Zicdə ulduzların koordinatları, planetlərin hərəkəti, illik və gündəlik trayektoriyaları, günəş və ay tutulmaları haqqında dəqiq rəqəmlər yer alırdı. Bu elmi əsər, Qərb dünyasında da uzun müddət əsas rəsəd kitabı kimi istifadə edilib.
Zic-i Uluqbəydə aşağıdakı bölmələr yer alıb:
- Ulduz kataloqu: 1018 ulduzun koordinatları, parlaqlığı və səma xəritələri.
- Planetlərin hərəkəti: Hər bir planetin illik trayektoriyası və mövqeləri barədə cədvəllər.
- Zaman ölçüləri: Fəslilərin və günəş illərinin dəqiq hesablanması.
- Ekliptika və ekvator: Göy sferasında əyilmə və dəqiqliklə ölçülən açı dəyərləri.
Bu cədvəllər vasitəsilə aparılan hesablamalar, XVI əsrə qədər Avropa rəsədxanalarında da əsas mənbə kimi qəbul olunub. Uluqbəyin dəqiqliklə müəyyən etdiyi ekvatorun maililik bucağı, yalnız min il sonra daha müasir texnika ilə təsdiqlənə bilmişdi.
Riyaziyyat və Təbiət Elmlərinə Töhfələri
Uluqbəy təkcə astronomiya sahəsində deyil, riyaziyyat və təbiət elmlərində də mühüm rol oynayıb. O, trigonometriyanın inkişafına töhfə verib, sinus və tangens cədvəllərini yüksək dəqiqliklə hazırlayıb. Uluqbəyin hazırladığı cədvəllər sonralar Avropa alimlərinin də istifadə etdiyi etalon mənbəyə çevrilib. Riyaziyyat sahəsində əldə etdiyi nailiyyətlərə paralel olaraq, Uluqbəy fəlsəfə və məntiq elminin də incəliklərini dərindən bilirdi. Onun təşəbbüsü ilə Səmərqənddə fəlsəfə və riyaziyyat dərsləri təşkil olunub, bu isə ümumilikdə islam dünyasında elmi mühitin inkişafına təsir göstərib.
Elmi Mühit və Səmərqənd Mədrəsəsi
Uluqbəy elmi mühitin formalaşmasına xüsusi önəm verib və Səmərqənddə böyük bir mədrəsə inşa etdirib. 1420-ci ildə tikilib istifadəyə verilən bu təhsil müəssisəsi həm dini, həm də dünyəvi elmlərin öyrədildiyi nüfuzlu bir mərkəzə çevrilib. Mədrəsədə riyaziyyat, astronomiya, məntiq, təbabət, tarix və başqa elmlər tədris olunub. Bura müsəlman şərqinin ən istedadlı gəncləri toplaşır, Avropa və Çin alimləri ilə elmi müzakirələr aparılırdı. Səmərqənd mədrəsəsi elmi-innovativ mərkəz rolunu oynayır, Şərq və Qərb arasında elmi əlaqələri gücləndirirdi. Uluqbəyin özü də burada mütəmadi dərslər keçir, tələbələrlə canlı elmi dialoq aparırdı. Bu model universitet ənənələrinin Mərkəzi Asiyada yayılmasına təkan verdi.
Uluqbəyin Elm və Cəmiyyətə Təsiri
Uluqbəyin elmi fəaliyyətləri yalnız Səmərqənd və onun dövrü ilə məhdudlaşmayıb. O, öz dövrünün və sonrakı yüzilliklərin bir çox tanınmış aliminə ilham verib. Uluqbəyin tələbələrindən olan Əli Qüşçi Osmanlı sarayında rəsədxana qurub, Kopernik və Tyxo Brahe kimi Avropa astronomları isə onun hesablamalarına əsaslanıblar. Uluqbəyin rəsədxanası və Zici, elmi düşüncənin inkişafına mühüm töhfə verib, insanın kainat haqqında anlayışını dəyişib. Onun rəsədxanasında əldə olunan biliklər, dövrünün hüdudlarını aşaraq Avropada elmi inqilabların əsasını qoyub. Uluqbəyin elmi mirası əsrlər boyu yaşamaqda davam edir və çağdaş dövrümüz üçün də örnəkdir.
Uluqbəyin Sonu və Ölümü
Bütün uğurlarına baxmayaraq, Uluqbəyin həyatı faciəli şəkildə başa çatıb. Onun elmi fəaliyyətləri bəzi dairələrdə narazılıq və qısqanclıq doğurub. Hakimiyyətə can atan yaxın qohumları tərəfindən fitnə və xəyanətlə üzləşən Uluqbəy, 1449-cu ilin oktyabrında vəhşicəsinə qətlə yetirilib. Onun ölümü ilə Səmərqənddə elmi və mədəni yüksəliş müvəqqəti dayanıb, rəsədxana və mədrəsənin fəaliyyəti zəifləyib. Lakin onun qoyduğu miras və yazdığı əsərlər insanlığın yaddaşında silinməz iz buraxıb.
Uluqbəyin Tarixi İrsi və Qlobal Dəyərləndirilməsi
Uluqbəyin adı bu gün də dünyanın elmi, mədəni və ictimai həyatında yaşamaqdadır. Onun qurduğu rəsədxananın qalıqları UNESCO tərəfindən qorunur, elmi nailiyyətləri barədə tədqiqatlar aparılır. Uluqbəyin adını daşıyan ali təhsil müəssisələri, küçələr və rəsədxanalar Orta Asiya, Azərbaycan və dünyanın başqa yerlərində hörmətlə yad olunur. Onun “Zic-i Uluqbəy” əsəri əlyazma və faksimile formasında dünyanın aparıcı kitabxanalarında saxlanılır. 20-ci əsrin ortalarından etibarən Uluqbəyin elmi irsi yenidən qiymətləndirilib, onun kainat elmlərinə gətirdiyi yeniliklər çağdaş elmin əsası kimi qəbul olunub. Alimin irsi, Şərq və Qərb elmi əlaqələrinin simvoluna çevrilib.
Tarixi Kontekstdə Uluqbəyin Dəyəri
Uluqbəyin fəaliyyətini yalnız elmi-astronomik uğurlarla məhdudlaşdırmaq doğru olmaz. O, ümumilikdə sivilizasiyaların birləşməsinə, fərqli mədəniyyətlər arasında körpü roluna, Avropa və Asiya elmi ənənələrinin sintezinə şərait yaradıb. Onun elmi nailiyyətləri bəşər sivilizasiyasının ortaq sərvətidir. Uluqbəy elmin, mədəniyyətin və bəşəri dəyərlərin qorunması və inkişafı yolunda ən parlaq simalardan biridir. Onun həyat yolu, Azərbaycan və türk-islam dünyası üçün nümunədir və gənc nəslin tərbiyəsində əhəmiyyətli rol oynayır.
Uluqbəy tarixin elə bir şəxsiyyətidir ki, onun həyatı və fəaliyyəti təkcə öz dövrü üçün deyil, bütün bəşəriyyət üçün nümunədir. Onun adı sivilizasiya tarixində əbədi yaşayacaq, elm və mədəniyyətin inkişafında unudulmaz yer tutacaq. Uluqbəyin qoyduğu elmi miras, onun humanist düşüncəsi, elmi azadlıq və bilik axtarışı prinsipləri, zamanın sınağından uğurla çıxıb və bu gün də aktuallığını saxlayır. Uluqbəyin elmi irsi, gələcək nəsillər üçün tükənməz bir xəzinə olaraq qalır.
Ən Çox Verilən Suallar
Uluqbəy, əsl adı Məhəmməd Tərəğay olan, 1394–1449-cu illərdə yaşamış böyük türk-islam alimi, astronom və Səmərqənd hökmdarıdır. O, Teymurilər sülaləsinin nümayəndəsi, Şahruxun oğludur və Orta Asiya elmi, mədəniyyət tarixində böyük iz qoymuşdur.
Uluqbəyin ən böyük elmi nailiyyəti “Zic-i Uluqbəy” adlı astronomik cədvəlin hazırlanması və Səmərqənd rəsədxanasının qurulmasıdır. Bu əsər və rəsədxanadakı dəqiq müşahidələr Qərb və Şərq elmi tarixində əsas mənbələrdən biri olub.
Səmərqənd rəsədxanası Orta əsrlər İslam dünyasının ən böyük elmi müəssisələrindən idi. Burada nəhəng kvadrant aləti və digər dəqiq astronomik cihazlar quraşdırılmışdı. Rəsədxanada yüzlərlə ulduzun koordinatları ölçülüb və dünya astronomiyasına böyük töhfələr verilib.
Uluqbəyin hakimiyyəti illərində Səmərqənd elm, təhsil və mədəniyyətin əsas mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Burada mədrəsələr, rəsədxana və elmi müzakirə meydanları fəaliyyət göstərir, müxtəlif ölkələrdən alimlər Səmərqəndə toplaşırdı.
Uluqbəyin ən məşhur tələbələrindən biri Əli Qüşçi olmuşdur. Onun elmi məktəbində Qazi Zəynəddin Kəşani kimi riyaziyyatçılar və astronomlar da yetişmişdir. Bu alimlər sonradan Osmanlı və başqa İslam ölkələrində elmi inkişaf etdirmişlər.
Uluqbəyin astronomiya və riyaziyyat sahəsində apardığı müşahidələr və tərtib etdiyi cədvəllər Avropada Kopernik, Tyxo Brahe kimi alimlər üçün əsas mənbə olub. Onun irsi, Avropa elminin inkişafına ciddi təsir göstərib.
Uluqbəy, trigonometrik funksiyaların yüksək dəqiqliklə cədvəllərini hazırlamış, sinus və tangens cədvəllərini Avropa elmi üçün etalon səviyyəsinə çatdırmışdır. Onun hazırladığı riyazi cədvəllər uzun illər əsas mənbə kimi istifadə olunub.
Uluqbəyin ölümündən sonra siyasi qarışıqlıqlar nəticəsində Səmərqənd rəsədxanası dağıdılıb, bir çox alimlər başqa ölkələrə köçüb. Amma onun elmi irsi əlyazmalar və şagirdləri vasitəsilə qorunub və başqa regionlarda inkişaf etdirilib.
Bu gün Uluqbəyin adı dünyanın bir çox elmi müəssisələrinə, rəsədxanalara, küçə və məktəblərə verilib. Onun haqqında monoqrafiyalar, tədqiqatlar yazılır və irsi UNESCO tərəfindən qorunur. Əsərləri dünya kitabxanalarında saxlanılır.
Uluqbəyin elmi və mədəni irsi Azərbaycan alimləri tərəfindən də daim araşdırılır və yüksək qiymətləndirilir. Onun ideyaları, təhsil və elmə münasibəti, gənclərə örnək kimi təqdim olunur və Azərbaycan elmi mühitinin inkişafına təsir göstərir.
