Uluqbəy : Mənşəyi, Siyasi Fəaliyyət, Ailəsi

Bəşəriyyətin elmi və mədəni tarixində elə nadir şəxsiyyətlər var ki, onların adı bir neçə sahənin – siyasət, elm, fəlsəfə, təhsil və incəsənətin yüksəlişi ilə birbaşa bağlıdır. Belə şəxsiyyətlərdən biri də Məhəmməd Tarağay Uluqbəydir. O, Orta əsrlərdə, Səfəvilər və Timurlular dövründə türk-müsəlman mədəniyyətinin, xüsusən də astronomiya və riyaziyyat elminin ən böyük nümayəndələrindən biri olmuşdur. Səmərqəndin elm və mədəniyyət paytaxtına çevrilməsində, İslam intibahının yeni zirvələrə qalxmasında, eləcə də Türk-İran coğrafiyasının mədəni inkişafında onun müstəsna rolu var. Uluqbəy həm dövlət başçısı, həm elm təşkilatçısı, həm də şəxsən alim və müəllim kimi unudulmaz iz qoyub.

Uluqbəyin Mənşəyi və Ailəsi

Uluqbəy Məhəmməd Tarağay 1394-cü ildə Sultaniyyə şəhərində anadan olub. O, böyük Türk fatehi Teymurun (Əmir Teymur) nəvəsi, məşhur sərkərdə Şahrux Mirzənin oğludur. Ailənin intellektual və siyasi mühitində böyüyən Uluqbəy hələ uşaq yaşlarından elmə və təhsilə xüsusi maraq göstərmiş, yüksək səviyyəli müəllimlərin və dövrün görkəmli alimlərinin təsiri altında formalaşmışdır.

Siyasi Fəaliyyət və Hakimiyyəti

Uluqbəyin həyatının bir qismi siyasi rəhbərlik və dövlət idarəçiliyi ilə bağlıdır. 1411-ci ildən etibarən Səmərqənd və ətraf bölgələrin hakimliyini öz üzərinə götürmüş, 1447-ci ildə atası Şahruxun ölümündən sonra Timurlular dövlətinin ali hökmdarı olmuşdur. Dövlət idarəçiliyində yenilikçi və ədalətli siyasət yeritmiş, elm və təhsilin inkişafına xüsusi önəm vermişdir. Siyasi həyatı tez-tez çətinlik və çəkişmələrlə dolu olsa da, Uluqbəyin ən böyük mirası onun elmi fəaliyyətində öz əksini tapıb.

Səmərqənd – Orta Əsrlər Elmi Mərkəzi

Uluqbəyin başçılığı ilə Səmərqənd şəhəri Orta əsrlərdə İslam və Türk dünyasının elm və mədəniyyət mərkəzlərindən birinə çevrilib. Onun təşəbbüsü ilə burada Səmərqənd Rəsədxanası (ulugbek rəsədxanası) inşa olunub. Bu rəsədxana o dövr üçün dünyanın ən dəqiq astronomik tədqiqat mərkəzi kimi tanınıb və Avropa elmindən çox-çox əvvəl müasir səviyyəli elmi müşahidə və ölçmələr burada aparılıb. Uluqbəy Səmərqənddə ali məktəb və madrasə də qurmuş, burada yüzlərlə tələbə və alim yetişib.

Uluqbəyin Astronomiyaya Töhfəsi

Uluqbəyin astronomiya elminə verdiyi ən böyük töhfə, onun rəhbərliyi altında hazırlanmış və “Uluqbəyin Zici” (Zij-i Uluqbək) adlanan ulduz kataloqudur. Bu əsərdə 1018 ulduzun dəqiq koordinatları və digər astronomik məlumatlar qeyd edilib. Rəsədxanada aparılan müşahidələr zamanı, o dövr üçün mövcud olan bütün astronomik alətlər təkmilləşdirilmiş və dünyanın ən böyük kvadrantı (üfüqi bucaqölçən) qurulmuşdur. Məhz Uluqbəyin səyləri nəticəsində Günəş ilinin uzunluğu indiki dəqiqliklə ölçülüb, bir çox planetlərin və ulduzların mövqeyi, Ay və Günəş tutulmalarının vaxtı hesablanıb.

Zij-i Uluqbək uzun əsrlər boyu həm Şərqdə, həm də Qərbdə astronomlar və naviqatorlar üçün əsas mənbə olub. Onun astronomik tədqiqatları Avropada Kopernik, Tycho Brahe və Kepler kimi alimlərə qədər bir çox elmi kəşflərin bazasını qoymuşdur.

Riyaziyyatda Yeniliklər və Elmi Nailiyyətlər

Uluqbəy riyaziyyat elminin inkişafında da böyük rol oynayıb. O, trigonometrik cədvəlləri və riyazi hesablama metodlarını təkmilləşdirib, müxtəlif elmi traktatlar yazıb. Uluqbəyin apardığı dəqiq müşahidə və hesablama metodları, qədim yunan alimlərinin və islam aləminin elmi irsini yeni səviyyəyə qaldırıb. Trigonometriya, sferik riyaziyyat və göy cisimlərinin hərəkətinin hesablanması sahəsində əldə etdiyi nəticələr, hələ yüz illər sonra da elmi dairələrdə tətbiq olunub.

Elmi Məktəb və Tələbə Yetişdirilməsi

Uluqbəy təkcə alim deyil, həm də elm təşkilatçısı və pedaqoq kimi tanınıb. Onun təşəbbüsü ilə yaradılan Səmərqənd madrasəsi, Orta əsrlər müsəlman Şərqinin ən nüfuzlu elmi təhsil ocaqlarından birinə çevrilib. Burada Qazi Zədə Rumi, Əli Qüşçu, Əl-Kaşi kimi dövrün ən görkəmli alimləri dərs deyib və elmi fəaliyyətlə məşğul olublar. Uluqbəy özü də şəxsən elmi mühazirələr oxuyub, tələbələrə astronomiya və riyaziyyat elmlərini tədris edib.

Uluqbəyin Elmi və Mədəni İrsi

Uluqbəyin elmi irsi yalnız Orta əsrlər Şərq elmi üçün deyil, bütün bəşəriyyət üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Onun tərtib etdiyi ulduz kataloqu, trigonometrik cədvəllər, astronomik müşahidə metodları elmi inqilabın başlanğıcını qoyub. Uluqbəy elmin beynəlmiləl ruhunu, elm və bilik yolunun sülh və tərəqqiyə açar olduğunu sübut edib.

Uluqbəyin siyasi həyatı faciəvi şəkildə sona çatıb. O, hakimiyyət uğrunda ailə daxili mübarizənin qurbanı olaraq 1449-cu ildə sui-qəsd nəticəsində öldürülüb. Lakin onun elmi və mənəvi irsi əsrlərlə yaşayır və hər yeni nəsil üçün ilham mənbəyidir.

Uluqbəyin Adının Əbədiləşdirilməsi

Uluqbəyin adı bu gün planetlərdə, ayda və kosmosda kraterlərə, elm mərkəzlərinə, təhsil müəssisələrinə, rəsədxanalara verilib. Onun elmi və mənəvi mirası bir çox ölkədə elmi və mədəniyyət tədbirlərində xatırlanır. Azərbaycan da daxil olmaqla türk və islam dünyasında Uluqbəy dahi alim, pedaqoq, yenilikçi ruhun simvolu kimi yad edilir.

Uluqbəy Məhəmməd Tarağay türk-islam elmi və mədəniyyəti tarixində dərin iz qoymuş unikal şəxsiyyətdir. Onun rəhbərliyi ilə Səmərqənd elm və təhsil mərkəzinə çevrilib, astronomiya və riyaziyyat elmlərində inqilabi nailiyyətlər əldə olunub. Uluqbəyin tədqiqatları, təşkilatçılıq bacarığı və pedaqoji fəaliyyəti Şərq və Qərb elminə böyük təsir göstərib. Onun həyatı – elmin, bilik, tərəqqi və insanlıq dəyərlərinin tərənnümüdür. Hər bir azərbaycanlı üçün Uluqbəyin irsi milli və bəşəri qürur mənbəyidir.

Ən Çox Verilən Suallar