Ümdə : Mənası,İstifadəsi

Ümdə sözü Azərbaycan dilində qədim və dərin köklərə malik ifadələrdən biridir. Ərəb dilindən gələn bu söz ədəbiyyatda, hüquqda, fəlsəfədə və gündəlik dildə müxtəlif mənalarda işlədilir. Lüğəvi baxımdan “ümda” və ya “ümid” kökündən törəyib, əsas, vacib, mühüm, aparıcı, dayaqlı, təməl mənalarını verir. Ədəbiyyatda isə “başlıca məqsəd”, “əsas fikir”, “sütun”, “söykənəcək”, “ən önəmli mövqe” anlamını ifadə edir. Qədim mənbələrdə, o cümlədən klassik Azərbaycan poeziyasının, ərəb və fars ədəbiyyatının nümunələrində ümdə əsas etibarı ilə önəmli və bünövrə mənasında işlədilib.

Ümdə sözünün tarixi və etimologiyası

Sözün əsas etimoloji kökü ərəb dilindəki “عمدة” (“umda”) ifadəsidir. Bu termin klassik İslam ədəbiyyatında və hüquq məktəblərində “əsas sütun”, “dayaq”, “etibarlı mənbə”, “nüfuzlu əsas” kimi təqdim olunub. Ərəb və fars mətnlərində bu söz çox vaxt bir ideyanın, düşüncənin, hüquqi və ya fəlsəfi baxışın bünövrə elementini, əsil qayəsini, ən etibarlı nöqtəsini ifadə edir. Azərbaycan dilinə keçərkən, həm poeziyada, həm nəsrdə, həm də gündəlik nitqdə bənzər məna qorunub saxlanılıb.

Ümdə sözünün müxtəlif sahələrdə istifadəsi

Azərbaycan dilində “ümdə” termini bir sıra sahələrdə xüsusi semantik yük daşıyır. Ədəbiyyatda, bir əsərin və ya bədii düşüncənin əsas ideyasını, leytmotivini ifadə etmək üçün işlədilir. Hüquqda, xüsusilə İslam hüququnda (fiqh) “ümdə dəlil”, “ümdə sübut”, “ümdə qayda” ifadələri əsas qanuni və hüquqi prinsipləri bildirir. Fəlsəfi mətnlərdə, ümdə adətən “əsas sütun”, “ideya dayaq nöqtəsi”, “metafizik baza” mənalarını əhatə edir.

Eyni zamanda, gündəlik nitqdə də “ümdə məsələ”, “ümdə səbəb”, “ümdə fikir”, “ümdə nəticə” kimi bir çox birləşmələrdə rast gəlinir. Bu zaman əsas vurğu danışanın prioritet kimi gördüyü ideya və ya obyekt üzərində olur.

Ümdə və əsas sözləri arasındakı fərq

“Ümdə” və “əsas” sözləri bəzən sinonim kimi istifadə olunsa da, semantik çalarlarda fərqlər mövcuddur. “Əsas” daha çox obyektiv, texniki və ya struktur anlamı ifadə edir, məsələn, “əsas bina”, “əsas qayda”, “əsas hissə”. “Ümdə” isə subyektiv dəyərləndirmə, bəzən də mənəvi prioriteti vurğulayır. Məsələn, “ümdə qayə” daha çox düşüncə və məqsədin ən vacib, ən prioritet hissəsini bildirir.

Bu fərqlər dilin incəliklərini, nitqin zənginliyini və klassik ədəbi irsin lüğət potensialını qoruyur. Ümdə hər zaman bir prosesin, ideyanın və ya hadisənin təməl dəyərinə, dayağına işarə edir.

Ümdə sözünün klassik ədəbiyyatda yeri

Klassik Azərbaycan poeziyasında və nəsrində “ümdə” sözü tez-tez rast gəlinir. Məsələn, Nizami Gəncəvi, Füzuli, Xətai, Molla Pənah Vaqif kimi şairlər bu sözü bədii fikir və poetik mətləb kimi istifadə ediblər. Füzulinin qəzəllərində “ümdə arzum budur ki…” kimi ifadələr onun ən böyük istəyini, niyyətini, arzularını və həyatın məqsədini ön plana çıxarır.

XIX-XX əsr maarifçi ədəbiyyatında “ümdə” sözü artıq yalnız bədii məqsəd yox, sosial və ictimai prioritetlər, əsas cəmiyyət problemlərinin izahında da yer alır. Bu, klassik terminlərin müasir anlamda aktual qalmasının göstəricisidir.

Ümdə hüquqi və dini terminologiyada

İslam hüququnda “ümdə dəlil” və “ümdə qayda” anlayışları hər hansı bir hüquqi hökmün və ya fetvanın çıxarılmasında başlıca etibarlı mənbəyə istinad edir. Şəriət qaydalarında və müasir hüquq normalarında “ümdə” ifadəsi ən etibarlı, ən əsas arqument, dəlil və ya norma deməkdir. Bu, hüquqi sistemin və dini normaların əsaslandığı bünövrə kimi çıxış edir.

Dini ədəbiyyatda da, məsələn, dua və ya namazda “ümdə niyyət”, “ümdə hədəf” kimi terminlər mövcuddur. Burada əsas məqsəd ibadət edən şəxsin niyyətinin, fikrinin prioritet və əhəmiyyətli olmasını vurğulamaqdır.

Ümdə və müasir Azərbaycan dilində işlənməsi

Müasir Azərbaycan dilində “ümdə” sözü geniş istifadədədir. Dövlət sənədlərində, hüquqi aktlarda, elmi məqalələrdə, KİV və gündəlik danışıqda “ümdə” sözü məhz prioritet, aparıcı və təməl mənasını saxlayır. İqtisadiyyatda “ümdə prioritetlər”, təhsildə “ümdə vəzifələr”, siyasətdə “ümdə məqsədlər” kimi ifadələr tez-tez işlədilir.

Texniki və elmi yazılarda isə “ümdə” daha çox strategiya və proqramların əsas istiqamətlərini müəyyən edir. Eyni zamanda, bu termin fəlsəfi, psixoloji, ictimai və pedaqoji diskurslarda da önəmli yeri qoruyur.

Ümdə sözünün sinonim və antonimləri

“Ümdə” sözünün sinonimləri kimi əsas, mühüm, vacib, prioritet, təməl, başlıca, aparıcı kimi sözlər istifadə olunur. Əks mənalı (antonim) sözlər isə ikinci dərəcəli, əlavə, arxa planda, qeyri-prioritet və s. kimi qeyd edilə bilər. Bu sinonim və antonimlər dilin zənginliyini, bir ideyanın və ya hadisənin müxtəlif tərəfdən qiymətləndirilməsini təmin edir.

Ümdə sözünün psixoloji və sosioloji aspektləri

Psixologiyada “ümdə məqsəd” insanın həyatında əsas yer tutan arzu və dəyərlər, motivasiyanın mənbəyi kimi şərh edilir. Sosiologiyada isə “ümdə problem”, “ümdə məsələ” anlayışları cəmiyyətin, sosial qrupların ən vacib və prioritet çətinliklərini ifadə edir. Bu, bir termini həm fərdi, həm də ictimai miqyasda tətbiq etməyə imkan yaradır.

Ümdə sözü Azərbaycan dilində dərin mənaya, zəngin tarixi və leksik yükə malikdir. Həm klassik, həm müasir ədəbiyyatda, hüquqda, fəlsəfə və gündəlik həyatın bütün sahələrində prioritet, bünövrə və aparıcı mənalarını saxlayır. Bu termin bir fikrin, ideyanın, məqsədin və ya problemin cəmiyyətdə və fərdin şüurunda əsas yer tutduğunu vurğulayır. Ümdə həm dilin zənginliyini, həm də milli-mədəni irsimizi qoruyan sözlərdən biridir.

Ən Çox Verilən Suallar