Geniş coğrafiyalı, siyasi dəyişikliklərlə zəngin, İslam dünyasının tarixində silinməz iz buraxmış dövlətlərdən biri kimi Üməyyə sülaləsinin adı daim diqqət mərkəzində olub. Onların hakimiyyəti dövründə İslam imperiyasının sərhədləri qısa müddətdə Qərbdə İberiya yarımadasından tutmuş, Şərqdə Hind çayının sahillərinə qədər uzandı. Bu sülalənin yaranması təkcə siyasi hakimiyyətin dəyişməsi deyil, həm də yeni idarəetmə modelinin, fərqli sosial münasibətlərin və inkişaf etmiş inzibati mexanizmlərin meydana çıxması ilə yadda qaldı. Üməyyə sülaləsi bir çox mühüm islahatlara imza atdı, dövlətin mərkəzləşdirilməsi, pul islahatları və ərəb dilinin rəsmi idarəetmə dili kimi tətbiqi kimi yeniliklər bu dövrə təsadüf etdi.
Mədəni sahədə də böyük irəliləyişlər baş verdi; ədəbiyyat, incəsənət və memarlıq yeni yüksəliş mərhələsinə çatdı. Əməvilərin hakimiyyəti dövründə Suriya, Misir və Şimali Afrikada mühüm şəhərlər inşa edildi, Dəməşq şəhəri imperiyanın siyasi və mədəni mərkəzinə çevrildi. Bütün bunlara baxmayaraq, sülalənin idarəçilik metodları və dini siyasəti bəzən sərt tənqid olundu, müxtəlif qiyamlar, narazılıqlar və daxili qarşıdurmalar bu dövrün ayrılmaz hissəsi idi. Eyni zamanda, İslam dünyasında sünni-şiə bölünməsinin dərinləşməsi, məhz bu dövrün mirasıdır. Siyasi çətinliklərə baxmayaraq, Üməyyə dövləti İslam sivilizasiyasının yayılmasında, dövlət idarəetmə strukturunun formalaşmasında və yeni mədəni üfüqlərin açılmasında əsas rol oynadı.
Üməyyə Sülaləsinin Yaranması Və Tarixi Şəraiti
Üməyyə sülaləsinin əsası hicri 41-ci ildə (miladi 661-ci ildə) qoyulub. Həzrət Əlinin şəhadətindən sonra hakimiyyəti ələ alan Müaviyə ibn Əbu Süfyan yeni dövlət nizamı qurdu. Əvvəllər Məkkənin ən nüfuzlu ailələrindən olan Üməyyə nəslinin siyasi ambisiyaları, ticarət əlaqələri və qəbilə nüfuzu bu yüksəlişdə mühüm rol oynadı. Sülalənin ilk illərində dövlətin paytaxtı Mədinədən Dəməşqə köçürüldü və Şam bölgəsi əsas mərkəz kimi formalaşdı.
Müaviyənin hakimiyyəti dövründə daxili sabitliyin yaradılması, İslam dövlətinin mərkəzləşdirilməsi və yeni inzibati islahatların həyata keçirilməsi prioritet sayıldı. Ərəb yarımadasında və qonşu ərazilərdə bəzən silahlı qarşıdurmalar davam etsə də, Üməyyə hakimiyyəti dövründə imperiyanın siyasi mövqeyi gücləndi. Bu dövrdə ərəb milli kimliyi və dövlətçilik ideyası daha da gücləndi, yeni sosial təbəqələşmə prosesləri baş verdi.
Hakimiyyətin İdarəetmə Modeli Və Siyasi İslahatlar
Üməyyə sülaləsi dövlət idarəçiliyində irsi monarxiya prinsipini tətbiq etdi. Müaviyə özündən sonra oğlu Yezidi taxta çıxararaq ilk dəfə İslam tarixində hakimiyyətin ailədaxili ötürülməsi ənənəsini əsaslandırdı. Bu model, dövlət idarəçiliyində mərkəzləşməni artırdı, müxtəlif bölgələrə valilər təyin olundu, yeni inzibati strukturlar formalaşdırıldı.
Siyasi islahatlar çərçivəsində dövlət aparatında bürokratik idarəçilik gücləndirildi, ərəb dili bütün inzibati yazışmaların rəsmi dili elan edildi. Pul islahatları aparıldı, dinar və dirhəm kimi gümüş və qızıl pullar dövriyyəyə buraxıldı. Bu islahatlar ticarətin və vergilərin yığılmasının səmərəliliyini artırdı. Eyni zamanda, əyalətlərin mərkəzi hakimiyyətə tabeçiliyi və nəzarət mexanizmləri gücləndirildi.
Sərhədlərin Genişlənməsi Və Hərbi Siyasət
Üməyyə dövründə İslam imperiyasının sərhədləri sürətlə genişləndi. Qərbdə Şimali Afrikanın tamamilə fəthi başa çatdı, Andalusiya (İspaniya) ərəblərin nəzarətinə keçdi. Şərqdə isə Mərkəzi Asiya, Sind və Transoksaniya istiqamətində yeni ərazilər fəth olundu. Ərəblər Qafqaz, Xəzər hövzəsi və Hindistan istiqamətində də yürüşlər təşkil etdilər.
Hərbi ekspansiyanın əsas məqsədi İslamın yayılması ilə yanaşı, siyasi və iqtisadi maraqların qorunması idi. Əyalətlərdə yerləşdirilən hərbi qarnizonlar mərkəzi hakimiyyətin möhkəmləndirilməsinə xidmət edirdi. Hərbi yürüşlərin nəticəsində yeni torpaqlarda İslam hüququ və inzibati qaydalar tətbiq olundu. Qənimətlər dövlət xəzinəsinə toplanırdı və orduya maaş verilməsi üçün xüsusi vergi sistemi tətbiq edilirdi.
İqtisadi Siyasət Və Pul İslahatları
Üməyyə sülaləsi iqtisadiyyatın güclənməsinə və ticarət əlaqələrinin inkişafına böyük önəm verirdi. Dövlət idarəçiliyinin mərkəzləşdirilməsi vergi toplama mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsinə imkan yaratdı. Böyük şəhərlərdə bazarlar, karvansaralar və yol infrastrukturu quruldu. Pul islahatı nəticəsində yeni qızıl dinarlar və gümüş dirhəmlər tədavülə buraxıldı.
Vergilərin toplanması və dövlət gəlirlərinin artırılması üçün xüsusi kadastr və qeydiyyat sistemləri tətbiq edildi. Ticarət yolları üzərindəki təhlükəsizliyin təmin olunması, gömrük və ticarət məntəqələrinin inşası regionlararası iqtisadi münasibətləri gücləndirdi. İqtisadi sabitlik əhalinin rifahının yüksəlməsinə, sənətkarlığın və kənd təsərrüfatının inkişafına səbəb oldu.
Dini Siyasət Və İctimai Münasibətlər
Üməyyə dövründə dövlətin rəsmi dini İslam idi və dini qanunların tətbiqi dövlət siyasətinin əsas prinsiplərindən sayılırdı. Eyni zamanda, qeyri-müsəlman əhalinin hüquq və azadlıqları müəyyən qaydalar çərçivəsində qorunurdu. Xristian və yəhudi icmaları, zimmilər statusunda öz inanclarını qorumaq və ibadət etmək imkanına malik idilər.
Sünni-şiə qarşıdurmasının dərinləşməsi məhz Üməyyə hakimiyyəti dövründə daha da gücləndi. Sülalənin bəzi hökmdarları öz siyasətlərində dini tolerantlığı saxlamağa çalışsalar da, bəzən sərt repressiyalar da baş verirdi. İslamın rəsmi idarəetmə strukturunda xüsusi dini vəzifələr təsis olundu, böyük məscidlər, dini məktəblər tikildi. Dini və ictimai münasibətlərin tənzimlənməsi İslam hüququnun inkişafına təkan verdi.
Mədəniyyət Və Elm Sahəsində Nailiyyətlər
Üməyyə sülaləsinin dövründə ədəbiyyat, memarlıq, incəsənət və elm sahəsində mühüm nailiyyətlər əldə olundu. Dəməşqdə Böyük Məscid və digər möhtəşəm abidələr tikildi, İslam memarlıq üslubunun ilk klassik nümunələri meydana gəldi. Ədəbiyyat və poeziya inkişaf etdi, ərəb şeiri və nəsri yeni üslub və motivlərlə zənginləşdi.
Elm və təhsil sahəsində də mühüm irəliləyişlər qeydə alındı. Böyük şəhərlərdə elmi mərkəzlər, kitabxanalar, dini və dünyəvi məktəblər yaradıldı. Xarici ölkələrdən alimlərin gətirilməsi, tərcümə fəaliyyətinin təşviqi elmi biliklərin yayılmasına səbəb oldu. Bütün bu proseslər nəticəsində müsəlman dünyasında elmin və mədəniyyətin yeni mərhələsi başlandı.
Üməyyə Sülaləsinin Dağılması Və Səbəbləri
Üməyyə sülaləsinin hakimiyyəti hicri 132-ci ildə (miladi 750-ci ildə) sona çatdı. Səbəblər sırasında siyasi narazılıqlar, vergilərin ədalətsiz bölüşdürülməsi, əhalinin sosial narazılığı və dini qarşıdurmalar əsas rol oynadı. Ərəb olmayan müsəlmanların (məvalilər) hüquqlarının məhdudlaşdırılması, regional valilərin mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxması, iqtisadi və sosial gərginliklər dövlətin zəifləməsinə səbəb oldu.
Abbasilər tərəfindən təşkil olunan qiyam və sonuncu Üməyyə xəlifəsinin qətlə yetirilməsi sülalənin süqutuna gətirib çıxardı. Bir hissə Üməyyə ailəsi isə Əndəlüsə qaçaraq orada yeni dövlətin əsasını qoydu və Cənubi İspaniyada hakimiyyəti davam etdirdi. Lakin Ərəb Xilafətinin siyasi, sosial və mədəni strukturunda köklü dəyişikliklər bu dövrə təsadüf etdi.
Üməyyə İrsinin Təsiri Və Tarixi Dəyərləndirmə
Üməyyə sülaləsinin siyasi və mədəni irsi İslam tarixində dərin iz qoydu. Onların tətbiq etdiyi dövlətçilik prinsipləri, inzibati və iqtisadi islahatlar, mərkəzləşmiş idarəetmə modeli sonrakı dövrlərdə də İslam dövlətləri üçün nümunə oldu. Memarlıq, elm və ədəbiyyat sahəsində yaradılmış irs bu gün də dünya mədəniyyəti üçün dəyərlidir.
Eyni zamanda, Üməyyə dövrünün dini və ictimai siyasəti bir sıra mübahisələrə səbəb oldu, sünni və şiə məzhəbləri arasında fərqlərin kəskinləşməsində mühüm rol oynadı. Siyasi və sosial islahatların nəticələri İslam dünyasının coğrafi və etnik müxtəlifliyini formalaşdırdı. Bütün bunlar Üməyyə sülaləsinin tarixi dəyərinin çoxşaxəli və kompleks olduğunu göstərir.
Cədvəl: Üməyyə Sülaləsinin Bəzi Xəlifələri Və Onların Xidməti
| Xəlifənin Adı | Hakimiyyət İlləri | Əsas Xidmətləri | Əhəmiyyətli Hadisələr |
|---|---|---|---|
| Müaviyə ibn Əbu Süfyan | 661-680 | Dövlətin əsasını qoydu, paytaxtı Dəməşqə köçürdü | Mərkəzləşmə, ilk irsi monarxiya |
| Yezid ibn Müaviyə | 680-683 | Hakimiyyətin irsi ötürülməsi ənənəsini davam etdirdi | Kərbəla hadisəsi, üsyanlar |
| Əbdülməlik ibn Mərvan | 685-705 | Pul islahatları, ərəb dilinin rəsmi dil elan edilməsi | Qızıl dinar, yeni inzibati struktur |
| Vəlid ibn Əbdülməlik | 705-715 | Böyük inşaatlar, sərhədlərin genişlənməsi | Böyük Məscid, yeni ərazilərin fəthi |
| Süleyman ibn Əbdülməlik | 715-717 | Qısa müddətli hakimiyyət, hərbi islahatlar | Yeni yürüşlər, dövlətin müdafiəsi |
| Ömər ibn Əbdüləziz | 717-720 | Ədalətli idarəçilik, sosial islahatlar | Zəkat, məvalilərə hüquq verilməsi |
| Hişam ibn Əbdülməlik | 724-743 | Sərhədlərin qorunması, dövlətin sabitliyi | Qafqaz yürüşləri, hərbi ekspansiya |
| II Mərvan | 744-750 | Sülalənin son xəlifəsi, daxili qarışıqlıqlar | Abbasilərin üsyanı, sülalənin sonu |
Dünya tarixində mühüm dəyişikliklərin, dini və siyasi proseslərin əsas iştirakçılarından biri kimi Üməyyə sülaləsi həmişə xüsusi diqqət çəkib. Onların hakimiyyəti dövründə İslam sivilizasiyası sürətlə yayılaraq coğrafi sərhədləri aşdı, yeni şəhərlər salındı, idarəetmə, iqtisadi və hüquqi islahatlar həyata keçirildi. Eyni zamanda, bu dövr müxtəlif məzhəblər arasında fərqlərin yaranması, sosial narazılıqların artması və mədəniyyətlərarası təmasların genişlənməsi ilə yadda qaldı. İslam dövlətinin bürokratik və inzibati əsasları məhz bu dövrdə formalaşdı və sonrakı dövrlərdə digər imperiyalara nümunə oldu. Üməyyə sülaləsinin siyasi və mədəni mirası təkcə İslam dünyası üçün deyil, ümumilikdə dünya mədəniyyəti və tarixi üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Sülalənin irsi, idarəetmə mədəniyyəti, islahatları və memarlıq nümunələri bu gün də tarixçilər və tədqiqatçılar tərəfindən dərin maraqla öyrənilir. Siyasi və sosial təzadlara baxmayaraq, Üməyyə dövrünün mirası öz orijinallığını və aktuallığını qorumaqdadır. Hakimiyyətin sonu ilə başlayan yeni mərhələ İslam dünyasının yeni coğrafi və siyasi konturlarının yaranmasına səbəb oldu. Bütün bu proseslər tarixi və mədəni dəyərlərin qorunmasında Üməyyə sülaləsinin oynadığı rolu bir daha sübut edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Üməyyə sülaləsinin əsası hicri 41-ci ildə (miladi 661-ci ildə) Müaviyə ibn Əbu Süfyan tərəfindən qoyulub. O, Həzrət Əlinin vəfatından sonra hakimiyyəti ələ aldı və İslam tarixində ilk irsi monarxiyanı təsis etdi. Sülalənin hakimiyyəti ərəb qəbilə ənənələri və güclü inzibati idarəçilik üzərində qurulmuşdu. Paytaxtı Dəməşq şəhəri seçilmişdi.
Üməyyə dövründə İslam imperiyasının sərhədləri qərbdə İberiya (İspaniya) yarımadasından, şərqdə Hind çayına və Mərkəzi Asiyaya qədər genişlənmişdi. Şimali Afrikanın böyük hissəsi, Qafqaz, Sind və Transoksaniya ərəblərin nəzarətində idi. Bu genişlənmə İslam mədəniyyətinin müxtəlif bölgələrdə yayılmasına səbəb oldu. Dövrün ən böyük imperiyalarından biri hesab edilirdi.
Dövlət idarəçiliyində irsi monarxiya prinsipi tətbiq olunurdu və hakimiyyət birbaşa ailədaxili ötürülürdü. Müxtəlif bölgələrə valilər təyin edilir, inzibati nəzarət gücləndirilirdi. Ərəb dili dövlətin rəsmi və inzibati dili elan olunmuşdu. Dövlət aparatında mərkəzləşmə və bürokratik idarəetmə əsas rol oynayırdı.
Üməyyə dövründə əsas iqtisadi islahat pul sisteminin yaradılması və yeni qızıl dinarların dövriyyəyə buraxılması olmuşdu. Vergilərin toplanması və dövlət gəlirlərinin artırılması üçün kadastr və qeydiyyat sistemləri tətbiq edilmişdi. Ticarət yollarının təhlükəsizliyi və bazarların inkişafı üçün yeni infrastruktur qurulmuşdu. Bu tədbirlər iqtisadiyyatın sabitliyini və inkişafını təmin edirdi.
Üməyyə sülaləsi dövlətin rəsmi dini kimi İslamı qəbul edib tətbiq edirdi və əsasən sünni məzhəb üstünlük təşkil edirdi. Şiə və digər məzhəblərə münasibət bəzən tolerant, bəzən isə sərt idi. Dini siyasət bəzən üsyanlara və qarşıdurmalara səbəb olurdu. Qeyri-müsəlmanlara da müəyyən hüquqlar verilirdi, lakin onların statusu zimmi kimi məhdud idi.
Bu dövrdə memarlıqda və şəhərsalmada ciddi nailiyyətlər əldə edilmiş, Dəməşqdə Böyük Məscid kimi möhtəşəm abidələr inşa olunmuşdu. Ədəbiyyat və şeir inkişaf etmiş, ərəb dili yeni yazılı və şifahi nümunələrlə zənginləşmişdi. Elm sahəsində isə ilkin mərkəzlər, kitabxanalar və təhsil ocaqları yaranmağa başlamışdı. Bu dövr İslam mədəniyyətinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdı.
Əsas səbəblər arasında vergilərin ədalətsiz bölüşdürülməsi, məvalilərin hüquqlarının məhdudlaşdırılması və sosial narazılıq vardı. Siyasi və dini qarşıdurmalar, daxili qiyamlar və mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxan valilər sülaləni zəiflətdi. Əhali arasında narazılıq artdı və bu, Abbasilərin qiyamı ilə nəticələndi. Sonunda hakimiyyət Abbasilərin əlinə keçdi və Üməyyə sülaləsi devrildi.
Qadınların hüquqları İslam qanunları çərçivəsində qorunurdu, lakin sosial statuslarına görə fərqli imkanlara malik idilər. Qeyri-müsəlman əhali – xristianlar, yəhudilər və digər zimmilər – xüsusi vergi ödəmək və dövlətə sadiq qalmaq şərtilə öz dinlərini yaşada bilirdilər. Onlar ictimai və iqtisadi həyatda iştirak edə bilirdilər, lakin müəyyən hüquqi məhdudiyyətlərlə qarşılaşırdılar. Bu münasibət dövlətin idarəçilik siyasətində balanslı mövqe saxlamağa çalışdığını göstərirdi.
Üməyyə sülaləsi dövründə dövlət idarəetməsi və inzibati sistem təkmilləşdirildi, yeni pullar və iqtisadi islahatlar tətbiq olundu. Memarlıqda və şəhərsalmada yeni üslublar yaranaraq, böyük məscidlər və mühüm şəhərlər tikildi. Ərəb dilinin yayılması, ədəbiyyat və elmin inkişafı üçün şərait yaradıldı. Bu töhfələr sonrakı İslam dövlətləri və sivilizasiyaları üçün örnək oldu.
Sülalənin süqutundan sonra hakimiyyət Abbasilərə keçdi və yeni bir dövr başlandı. Üməyyə ailəsinin bir hissəsi Əndəlüsə (İspaniyaya) köçərək orada yeni dövlət – Əməvilər Əndəlüs dövləti qurdu. Abbasi dövründə İslam mədəniyyəti və elmi daha da inkişaf etdi, lakin siyasi coğrafiya və idarəçilik prinsiplərində böyük dəyişikliklər oldu. Üməyyə dövrünün bir çox yeniliyi və irsi sonrakı nəsillərə ötürüldü.
