İqtisadiyyat elminin ən mühüm göstəricilərindən biri olan Ümumi Milli Məhsul (ÜMM) istənilən ölkənin iqtisadi gücünü və rifah səviyyəsini qiymətləndirmək üçün istifadə olunan əsas makroiqtisadi parametrlərdəndir. Müasir dünyada dövlətlərin iqtisadi inkişafı, əhalinin yaşayış səviyyəsi, dövlət büdcəsinin imkanları və cəmiyyətin ümumi sosial rifahı birbaşa ÜMM-in dinamikası və həcmi ilə bağlıdır. Hər bir ölkədə istehsal olunan məhsul və xidmətlərin dəyərinin dəqiq hesablanması, iqtisadiyyatda struktur dəyişikliklərinin izlənməsi, beynəlxalq müqayisələr aparılması və iqtisadi siyasət qərarlarının verilməsi üçün ÜMM əsas baza rolunu oynayır. Bu göstərici dövlətlərin həm daxili, həm də beynəlxalq iqtisadi siyasətində prioritet yer tutur və iqtisadi strategiyaların əsas istiqamətini müəyyənləşdirir.
Azərbaycan üçün də ÜMM-in hesablanması, onun strukturunun və artım tempinin təhlili dövlət siyasətinin planlaşdırılmasında, iqtisadi təhlükəsizliyin təmin olunmasında və beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin qurulmasında böyük əhəmiyyətə malikdir. Hazırda ölkəmizdə bu göstəricinin təkmilləşdirilmiş metodologiya əsasında hesablanması və ictimaiyyətə açıq şəkildə təqdim olunması, iqtisadi şəffaflıq və hesabatlılıq baxımından da mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Ümumi Milli Məhsulun (ÜMM) anlayışı və mahiyyəti
ÜMM iqtisadiyyat elminə “Gross National Product” (GNP) termini ilə daxil olmuşdur və bir ölkənin rezidentləri tərəfindən müəyyən müddət ərzində (adətən bir il) istehsal edilən bütün son məhsul və xidmətlərin dəyərini əhatə edir. Burada əsas diqqət ölkə vətəndaşlarının və şirkətlərinin harada fəaliyyət göstərməsindən asılı olmayaraq – həm ölkə daxilində, həm də xaricdə əldə etdikləri gəlirlərə yönəlir.
Beləliklə, ÜMM yalnız ölkə sərhədləri daxilində deyil, xaricdəki investisiya və biznes fəaliyyətindən, əmək fəaliyyəti və digər mənbələrdən əldə edilən gəlirləri də nəzərə alır. Bu, ÜMM-i digər makroiqtisadi göstərici olan Ümumi Daxili Məhsuldan (ÜDM) fərqləndirən əsas cəhətdir.
ÜMM-in əsas hesablanma prinsipi və formulu
ÜMM-in hesablanmasında aşağıdakı riyazi prinsip əsas götürülür:
ÜMM = ÜDM + (Rezidentlərin xaricdən əldə etdiyi gəlir – Qeyri-rezidentlərin ölkə daxilində əldə etdiyi gəlir)
Bu formulun izahı:
- ÜDM – ölkə ərazisində istehsal olunan bütün məhsul və xidmətlərin dəyəridir
- Rezidentlərin xaricdə qazandığı gəlirlər – ölkə vətəndaşları və şirkətləri tərəfindən ölkə xaricində əldə olunan əməkhaqqı, investisiya gəliri və s.
- Qeyri-rezidentlərin ölkə daxilində qazandığı gəlirlər – əcnəbilər tərəfindən ölkədə əldə olunan əməkhaqqı və investisiya gəlirləri
Aşağıdakı cədvəldə fərqin mahiyyəti daha aydın görünür:
| Göstərici | ÜDM (GDP) | ÜMM (GNP) |
|---|---|---|
| İstehsal coğrafiyası | Yalnız ölkə daxilində | Bütün dünyada |
| Gəlir mənbəyi | İstənilən mənsubiyyət | Yalnız rezidentlərin gəliri |
| Xarici gəlirlər | Daxil deyil | Daxildir |
| Qeyri-rezident gəlirləri | Daxil deyil | Çıxılır |
Bu fərq xüsusilə açıq iqtisadiyyata malik, xaricdə böyük sərmayələri və fəal diaspora olan ölkələr üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
ÜMM və ÜDM arasındakı fərq
Bəzən iqtisadi ədəbiyyatda ÜMM və ÜDM sinonim kimi işlədilir. Halbuki, iki göstərici arasında prinsipial fərqlər mövcuddur. ÜDM, ölkə ərazisində yerləşən bütün müəssisə və şəxslər tərəfindən yaradılan əlavə dəyəri əhatə edir. ÜMM isə həmin dəyəri ölkənin rezidentlərinə “aid edir”, yəni xaricdə yaşayan vətəndaşların və şirkətlərin əldə etdiyi gəlirləri də nəzərə alır.
Əgər ölkədə rezidentlərin xaricdə əldə etdiyi gəlir yüksəkdirsə, ÜMM ÜDM-dən çox olur. Əks halda, əgər qeyri-rezidentlər ölkədə daha çox gəlir əldə edirsə, ÜMM ÜDM-dən az olur.
ÜMM-in struktur elementləri
ÜMM bir neçə əsas komponentdən ibarətdir:
- İstehlak – ev təsərrüfatlarının, dövlət və qeyri-dövlət təşkilatlarının mallar və xidmətlərə xərcləri
- İnvestisiya – istehsal fondlarına qoyulan kapital, yeni müəssisələr, tikinti və s.
- Dövlət xərcləri – büdcədən infrastruktur, müdafiə, sosial layihələrə ayrılan vəsait
- Xalis ixrac – ixrac olunan mallar və xidmətlərdən idxal olunanların çıxılması
- Xarici gəlirlər balansı – rezidentlərin xaricdən əldə etdiyi gəlirdən, qeyri-rezidentlərin ölkə daxilində əldə etdikləri gəlirlərin çıxılması
Aşağıdakı cədvəldə bu elementlərin ÜMM-də payı təsvir olunub (nümunə olaraq):
| Struktura elementləri | Payı (%) |
|---|---|
| İstehlak | 55 |
| İnvestisiya | 20 |
| Dövlət xərcləri | 17 |
| Xalis ixrac | 3 |
| Xarici gəlirlər | 5 |
Bu paylar ölkənin iqtisadi modelindən, inkişaf səviyyəsindən və xarici iqtisadi əlaqələrindən asılı olaraq dəyişir.
ÜMM-in statistik və praktiki əhəmiyyəti
ÜMM-in statistik təhlili ölkənin iqtisadi böyümə tempini və rifah səviyyəsini göstərən ən etibarlı mənbələrdən biridir. Hökumətlər, beynəlxalq təşkilatlar və investorlar məhz ÜMM göstəricisinə əsaslanaraq makroiqtisadi qərarlar qəbul edirlər. ÜMM həm də sosial proqramların, pensiya və maaş siyasətinin planlaşdırılmasında əsas rol oynayır.
Praktik cəhətdən, ÜMM-in artımı ölkədə istehsal və xidmət sektorunun genişlənməsi, investisiya mühitinin yaxşılaşması və vətəndaşların alıcılıq qabiliyyətinin artması ilə müşayiət olunur. Eyni zamanda, azalan ÜMM ölkədə iqtisadi tənəzzül, investisiya riskləri və sosial problemlər riskinin göstəricisidir.
Azərbaycan iqtisadiyyatında ÜMM-in rolu və dinamikası
Azərbaycan iqtisadiyyatı əsasən neft və qaz sektoruna, kənd təsərrüfatına və qeyri-neft sahələrinin inkişafına əsaslanır. 1990-cı illərin sonlarından başlayaraq, ÜMM-in sürətli artımı müşahidə olunub. Son illərdə qeyri-neft sektoru və xarici investisiya axınının artması, eyni zamanda Azərbaycan vətəndaşlarının xaricdəki fəaliyyəti ölkənin ÜMM-nin dinamikasında öz əksini tapıb.
Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin illik hesabatlarına görə, ÜMM-də neft sektorunun payı bir neçə il öncəyə qədər üstünlük təşkil etsə də, hazırda qeyri-neft sektorunun çəkisi getdikcə artır. Xaricdə çalışan azərbaycanlıların və xarici investisiyaların gəlirlərinin ölkəyə cəlb edilməsi də ÜMM-in artımında vacib amildir.
ÜMM-in hesablanma metodları
Beynəlxalq təcrübədə ÜMM əsasən üç metodla hesablanır:
- İstehsal (məhsul) metodu – bütün sektorlar üzrə istehsal edilən son məhsul və xidmətlərin ümumi dəyəri toplanır.
- Gəlir metodu – bütün gəlir mənbələri (əməkhaqqı, faiz, renta, dividend, sahibkar gəliri və s.) cəmlənir.
- Xərclər metodu – bütün istehlak, investisiya, dövlət və xalis ixrac xərcləri hesablanır.
Hər üç metoddan istifadə edildikdə, nəticə eyni olmalıdır, çünki milli iqtisadiyyatın bütün həlqələri bir-biri ilə sıx bağlıdır.
ÜMM-in beynəlxalq müqayisədə rolu
ÜMM beynəlxalq müqayisələr üçün ən əlverişli göstəricilərdən biridir. Dünya Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu (IMF), BMT və digər beynəlxalq təşkilatlar ölkələrin iqtisadi potensialını məhz ÜMM əsasında müqayisə edirlər. Bu göstərici əsasında ölkələr iqtisadi güc, əhalinin rifah səviyyəsi, sosial inkişaf və investisiya imkanlarına görə sıralanır.
ÜMM-in beynəlxalq müqayisələrdə üstünlüyü ondadır ki, bu göstərici həm daxili, həm də xarici gəlirləri nəzərə alır və qlobal iqtisadiyyatda bir ölkənin rolunu daha obyektiv qiymətləndirməyə imkan verir.
ÜMM-in artımını təmin edən amillər
Aşağıdakı faktorlar ÜMM-in artımında əsas rol oynayır:
- İstehsal texnologiyalarının yenilənməsi və məhsuldarlığın artması
- Xarici investisiyaların cəlb olunması və sahibkarlığın inkişafı
- Əmək resurslarının keyfiyyəti və ixtisaslaşma səviyyəsi
- Qeyri-neft və qeyri-xammal sektorlarının inkişafı
- İxracın diversifikasiyası və yeni bazarların açılması
- Maliyyə stabilliyi və makroiqtisadi siyasətin səmərəliliyi
Bu faktorlar sayəsində Azərbaycan kimi inkişaf etməkdə olan ölkələr ÜMM-i artıraraq iqtisadi rifahı və sabitliyi gücləndirə bilirlər.
ÜMM adambaşına düşən milli məhsul göstəricisi olaraq sosial rifah və yaşayış səviyyəsini müəyyən etmək üçün də əsas meyardır. Ölkənin ÜMM-i artdıqca, əhalinin adambaşına gəliri, alıcılıq qabiliyyəti və sosial təminat səviyyəsi də yüksəlir. Bununla yanaşı, ÜMM-in artımı sosial bərabərlik və inklüziv inkişaf üçün tək başına kifayət etmir, burada gəlirlərin ədalətli bölüşdürülməsi, sosial siyasət və dövlət proqramları xüsusi rol oynayır.
Ən Çox Verilən Suallar
Ümumi Milli Məhsul – ölkənin rezidentləri tərəfindən müəyyən müddətdə (adətən bir il) istehsal olunan bütün son məhsul və xidmətlərin bazar dəyərini əhatə edən əsas iqtisadi göstəricidir.
ÜMM ölkənin vətəndaşlarının və şirkətlərinin həm ölkə daxilində, həm də xaricdə əldə etdiyi gəlirləri əhatə edir. ÜDM isə yalnız ölkə sərhədləri daxilində yaradılan əlavə dəyəri göstərir.
ÜMM = ÜDM + (rezidentlərin xaricdə qazandığı gəlir – qeyri-rezidentlərin ölkə daxilində qazandığı gəlir).
İstehlak, investisiya, dövlət xərcləri, xalis ixrac və xarici gəlirlər balansı ÜMM-in əsas struktur elementləridir.
ÜMM-in artımı ölkədə istehsalın və xidmətlərin genişlənməsi, vətəndaşların gəlir səviyyəsinin və sosial rifahın yüksəlməsi kimi nəticələrə gətirir.
Azalan ÜMM iqtisadi tənəzzül, investisiya və istehlakın zəifləməsi, işsizlik və sosial problemlər riskinin artması deməkdir.
ÜMM ölkələrin iqtisadi gücünü, rifah səviyyəsini və investisiya potensialını müqayisə etmək üçün beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən əsas meyar kimi qəbul olunur.
İstehsal texnologiyasının yenilənməsi, xarici investisiyaların artması, əmək məhsuldarlığı, ixrac imkanlarının genişlənməsi və qeyri-neft sektorunun inkişafı əsas amillərdəndir.
Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi, Dünya Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu və digər beynəlxalq təşkilatlar ÜMM üzrə illik hesabatlar dərc edirlər.
Adambaşına ÜMM ölkənin ümumi milli məhsulunun əhalinin sayına bölünməsi ilə hesablanır və sosial rifah, yaşayış səviyyəsinin müqayisəsi üçün istifadə olunur.
