Ümman sözünün səsində həm coğrafiyanın dəqiqliyi, həm də ədəbiyyatın sonsuzluq duyğusu eşidilir. Dilimizin gündəlik qatında “okean” ilə sinonim işlənir, ədəbiyyat qatında isə dərinlik, genişlik, sərhəd tanımayan məna açır. Yer kürəsinin səthinin böyük hissəsi su ilə örtülüdür və bu nəhəng su hövzəsi təkcə xəritə üzərindəki mavi rəng deyil; iqlimin ritmini, ticarətin arteriyalarını, canlı aləmin möhtəşəm müxtəlifliyini daşıyan bir sistemdir. Qitələr bir-birindən ayrıldıqca, insan cəmiyyətləri isə dəniz yolları ilə bir-birinə bağlanıb. Günəşdən gələn enerji, küləklər və Yer fırlanması su kütlələrini hərəkətə gətirir, axınlar istiliyi tropikdən yüksək enliklərə daşıyır. Bu axınlar olmasa idi, qışlar daha sərt, yaylar daha ağır keçər, bir çox bölgənin iqlimi tamam başqa cür görünərdi. Ümman həm də ən böyük karbon anbarlarından biridir: atmosferdəki karbonun bir hissəsi suda həll olur, bioloji nasos və dərin dövranla min illik miqyaslarda saxlanır. Eyni zamanda bu nizam kövrəkdir; turşulaşma, istiləşmə və çirklənmə kimi təzyiqlər tarazlığı pozur. Balıqçılıq, daşımacılıq, hasilat və bərpa olunan enerji mənbələri ilə iqtisadiyyatın dayaq sütununa çevrilən ümman, hüquqi baxımdan da mürəkkəb qaydalarla idarə olunur. Sərhədlər xəritələrdə düz xətlər kimi görünsə də, dalğanın, cərəyanın, canlının sərhədi fərqlidir. Bu geniş mənzərəni anlamaq üçün həm rəqəmlərə, həm də hekayələrə ehtiyac var; çünki ümman hər iki dili eyni anda danışır.
Etimologiya və anlayış: “ümman” ilə “okean”ın məna dairəsi
Azərbaycan dilində “ümman” sözü həm poetik obraz, həm də “okean”ın sinonimi kimi qəbul olunur. Klassik mətnlərdə “ümman” tez-tez “sonsuzluq” mənası ilə işlədilir; müasir elmi üslubda isə Yer kürəsini əhatə edən vahid qlobal su hövzəsinə, yəni Dünya Okeanına işarə edir. “Okean” termini qədim yunan mifologiyasındakı Okeanos adından gəlir, “ümman” isə ərəbcə “ummān/əmān” kökləri ilə genişlik, çoxluq, dərinlik mənalarını işarələyir. Dil tariximizdə bu iki söz yanaşı yaşayıb və kontekstdən asılı olaraq bir-birini tamamlayıb.
Elmi baxışda Dünya Okeanı vahid bir sistemdir; basenlər, boğazlar və kənar dənizlərlə bir-birinə bağlıdır. Bu vahidlik hidrologiya və okeanoqrafiyada “qlobal konveyer” kimi ifadə olunan dərin sirkulyasiya zəncirləri ilə daha aydın görünür. Beləcə, “ümman” deyəndə coğrafi vahidliyi, “okean” deyəndə terminoloji dəqiqliyi vurğulayırıq. Hər iki anlayışda mərkəzi fikir dəyişmir: planetin həyat və iqlim maşınını qidalandıran nəhəng su sistemi.
Qlobal bölgü və ölçülər: beş okeanın xəritəsi
Dünya Okeanı adətən beş böyük hissədə təsnif edilir: Sakit, Atlantik, Hind, Cənub (Antarktika ətrafı) və Şimal Buzlu okeanları. Sahə baxımından ən böyüyü Sakit okeandır; sonra Atlantik və Hind gəlir. Cənub okeanı Antarktikanı çevrələyir və unikal sirkumpolyar axınla digər basenləri bir-birinə bağlayır. Şimal Buzlu okeanı orta dərinliyi və buz örtüyü dinamikası ilə fərqlənir. Ümumi su səthi planet səthinin təxminən üçdə ikisindən çoxunu tutur.
Orta dərinlik təxminən 3,7 kilometr civarındadır, ən dərin nöqtə isə Sakit okeandakı Mariana çökəkliyidir. Okeanın həcmi qitələrin bütün dağlarını dəfələrlə “udacaq” qədər böyükdür; bu miqyas iqlim inersiyasını izah edir. Səth axınları külək sistemləri ilə, dərin axınlar isə suyun sıxlığı – yəni temperatur və duzluluq – fərqləri ilə idarə olunur. Bu quruluş iqlim üçün istilik və duz yükünü qlobal miqyasda balanslaşdırır.
Fiziki okeanoqrafiya: axınlar, dalğalar, gelgitlər
Külək sahəsi ilə su səthi arasında enerji ötürülməsi axınları yaradır. Məsələn, Qolfstrim Atlantikdə tropik istiliyi Avropaya daşıyır, Kuroşio isə Sakit okeanın qərbində oxşar rolu oynayır. Subtropik yüksək təzyiq sahələri ətrafında saat istiqamətində və ya əksinə fırlanan böyük dövranlar – girovarlar – formalaşır. Ekvatorial yaxınlıqda passatlar səth sularını sürüşdürür və bəzi yerlərdə dərinlikdən sərin, qida maddələrinə zəngin upvelling sulurunu səthə gətirir.
Dalğalar əsasən küləyin təsirindən yaranır və sahilə yaxınlaşdıqca sürəti azalıb hündürlüyü artır. Gelgitlər isə Ay və Günəşin cazibə qarşılıqlı təsirinin nəticəsidir; sahil memarlığı və dənizçilikdə planlama üçün kritik göstəricidir. Tropik siklonlar isti səth sularının üzərində güc toplayır, sahil infrastrukturuna ciddi risk yaradır. Bu proseslərin hər biri ümmanın enerjisini coğrafi məkanda yenidən paylayır.
Kimyəvi və termal xüsusiyyətlər: duzluluq, temperatur, karbon
Dəniz suyunun orta duzluluğu təxminən minə 35 hissə (PSU) ətrafındadır, lakin bu dəyər buxarlanma, yağıntı, buz əriməsi və çay axınına görə dəyişir. Tropiklərdə buxarlanma güclü olduğundan duzluluq yüksəlir, yüksək enliklərdə və böyük çay deltalarında nisbətən aşağı olur. Temperatur da enlik, mövsüm, cərəyanlar və dərinliklə bağlıdır; təxminən hər 1000 metr dərinlikdə su xeyli soyuyur və homogenləşir. Termoklin adlanan keçid zonası enerji və maddə dövranında həlledici rol oynayır.
Ümman atmosfer karbonunun böyük hissəsini udur. Səthdə həll olan karbon planktonun fotosintezi ilə biokütləyə çevrilir, ölü orqanizmlər və ifrazat hissəcikləri çökməklə “bioloji nasos”u yaradır. Dərin sulara çatan karbon yüzillik–minillik miqyaslarda saxlanıla bilər. Lakin turşulaşma – yəni pH-ın yavaş enməsi – mərcan rifləri və kalsium karbonat skeletli canlılar üçün risk yaradır; kimyəvi tarazlıq ekosistemlərin dayanıqlığını birbaşa təsirləyir.
Canlı dünya: planktondan dərin dəniz ekosistemlərinə
Ümmanın biosferdə rolu ölçüyəgəlməzdir. Fitoplankton – mikroskopik yosunlar – planet oksigeninin böyük hissəsini istehsal edir və qida zəncirinin təməlini təşkil edir. Zooplankton və balıq sürüləri bu təməli yuxarı trofik səviyyələrə daşıyır. Şelf zonaları, estuarilər və mərcan rifləri biomüxtəlifliyin “isti nöqtələri” sayılır. Burada qida maddələrinin zənginliyi, günəş işığı və dayaz dərinlik həyat üçün əlverişli mühit yaradır.
Dərin dəniz isə tamam başqa aləmdir: günəş işığının düşmədiyi bu sükutlu mühitdə kimyaui mənbələrə – hidrotermal bacalara və metan sızmalarına – söykənən ekosistemlər yaranıb. Biolüminessensiya, yavaş metabolizm, xüsusi təzyiq adaptasiyaları bu canlıları unikal edir. Balina miqrasiyaları, tunç balıqları və yırtıcı–ov münasibətləri qlobal miqyaslı “canlı xəritə” yaradır. İnsan təsiri artdıqca, bu xəritənin həssas nöqtələri daha çox mühafizə tələb edir.
İqtisadi dəyər: balıqçılıq, daşımacılıq, enerji
Qlobal ticarətin böyük hissəsi dəniz yolu ilə həyata keçirilir. Limanlar arası konteyner xəttləri dünya iqtisadiyyatının sinxron ritmini saxlayır; boğaz və kanallar (məsələn, strateji keçidlər) bu ritmin dar boğazlarıdır. Balıqçılıq və akvakultura yüz milyonlarla insanın protein mənbəyi və dolanışığıdır. Davamlılıq prinsipləri – kvotalar, seçici torlar, fəsli məhdudiyyətlər – ehtiyatların tükənməsinin qarşısını almaq üçün vacibdir.
Enerji xəritəsində ümman həm ənənəvi, həm də bərpa olunan potensiala malikdir. Şelf zonalarında neft–qaz hasilatı onilliklərdir mövcuddur; paralel olaraq ofşor külək, dalğa və gelgit energetikası sürətlə inkişaf edir. Dəniz mineral ehtiyatları, duzsuzlaşdırma və dəniz bioresurslarından yeni dərman maddələrinin alınması da iqtisadi gündəmin hissəsidir. Lakin hər iqtisadi fəaliyyət ekoloji iz buraxır; qiymətləndirmə “fayda–xərc” balansı üzərində aparılmalıdır.
Hüquqi rejimlər: dəniz hüququ, sərhədlər və idarəetmə
Ümmanın idarəetməsi millətlərüstü hüquqi çərçivəyə söykənir. Sahildən etibarən 12 dəniz mili ərazi suları, 24 mil bitişik zona, 200 mil iqtisadi zona (EEZ) kimi anlayışlar dövlətlərin suveren hüquqlarını və məsuliyyətlərini müəyyən edir. Açıq dənizlərdə isə naviqasiya azadlığı, resursların müştərək istifadəsi və mühafizə prinsipləri tətbiq olunur. Dəniz elmi tədqiqatı, kabel və boru xətləri, dəniz dibinin mineralları ayrıca mexanizmlərlə tənzimlənir.
Çoxsahibli resursların idarəsi üçün regional balıqçılıq təşkilatları, dəniz mühafizə zonaları və boğaz rejimləri mühüm alətlərdir. Sahil–daxili koordinasiya, fövqəladə hallar planları və çirklənmə ilə mübarizə protokolları instutisional dayanıqlığı artırır. Sərhəd xəttləri xəritədə dəqiq olsa da, ekosistem sərhədləri dinamikdir; hüquqla ekologiyanın dili arasında körpü yaratmaq idarəetmənin əsas çətinliyidir.
Risklər və dəyişən reallıq: iqlim, turşulaşma, çirklənmə
İqlim dəyişməsi ümmanın istilik balansını dəyişdirir. Səth sularının isinməsi fırtına enerjisini artırır, istilik dalğaları mərcan ağarması kimi hadisələri sürətləndirir. Buz örtüyünün azalması dəniz səviyyəsinin yüksəlişinə və şimal dəniz yollarının açılmasına səbəb olur; bu isə həm imkan, həm də riskdir. Turşulaşma kalsium karbonat həllolma tarazlığını pozur, mərcan və plankton üçün stress yaradır.
Çirklənmə palitrası genişdir: plastiklər, mikroplastiklər, neft sızmaları, ağır metalllar, qida maddələri yüklənməsi. Eutrofikasiya sahil sularında oksigenin azalmasına və “ölü zonalar”a gətirib çıxara bilər. Səs çirklənməsi dəniz məməlilərinin naviqasiyasını pozur, işıq çirklənməsi sahil ekosistemlərinə təsir edir. Dayanıqlı həllər üçün mənbə nəzarəti, dövriyyə iqtisadiyyatı, innovativ materiallar və güclü nəzarət mexanizmləri zəruridir.
Cədvəl: Beş böyük okeanın müqayisəli xülasəsi
| Okean | Təxmini sahə (milyon km²) | Orta dərinlik (m) | Ən dərin nöqtə | Xüsusi cərəyan/mühit | Qeyd |
|---|---|---|---|---|---|
| Sakit (Pasifik) | ~165 | ~4000 | Mariana çökəkliyi | Kuroşio, Humboldt | Ən böyük və ən dərin basen |
| Atlantik | ~106 | ~3600 | Puerto-Riko çökəkliyi | Qolfstrim, Kanar | Şimal–Cənub iqlim körpüsü |
| Hind | ~70 | ~3740 | Cava çökəkliyi | Mozambik, Aqatyaş | Monson dinamikası güclü |
| Cənub (Antarktika) | ~20 | ~3200 | Cənub hövzələri | Antarktika sirkumpolyar axını | Basenləri birləşdirən “halqa” |
| Şimal Buzlu | ~14 | ~1200 | Molloy dərinliyi | Transpollar axın | Buz örtüyü ilə mürəkkəb sistem |
Ümman planetin nəbzini tutan böyük saat mexanizmidir; iqlim, həyat və iqtisadiyyatın hərəkətini sinxronlaşdırır. Burada hər dalğa həm fizikanın, həm biologiyanın, həm də insan tarixinin izini daşıyır. Axınlar istiliyi paylayır, plankton oksigen yaradır, marşrutlar mədəniyyətləri birləşdirir. Bu sistemin gücü onun əlaqəliliyindədir; bir yerdəki pozuntu başqa yerdəki tarazlığı sarsıda bilər. İnsanın ümmanla münasibəti asılılıqla məsuliyyətin qarışığıdır: resurs götürürük, amma qaytarılmayan hər borc gələcək dalğalara yük olur. Hüquqi çərçivələr, elmi bilik və iqtisadi rıçaqlar düzgün qurulduqda, ümman həm qida, həm enerji, həm də iqlim sabitliyi üçün dayaq rolunu oynayır. Təhsil və maarifləndirmə sahil zolağından başlayıb dərin sulara qədər uzanan mühafizə mədəniyyəti yaradır. Texnologiya dərinlikləri “oxumağa” kömək etsə də, ekosistemin daşıma qabiliyyəti həmişə limit qoyur. Şəhərlərimizi, limanlarımızı və sənayemizi bu limitlərlə barışdırmaq strateji prioritet olmalıdır. Ümman haqqında ən böyük həqiqət budur: o, sonsuz görünür, amma sonsuz deyil; diqqət, ölçü və qorumaya ehtiyacı var. Yaxşı xəbər odur ki, hər ağıllı qərar dalğa-dalğa yayılır və sahilə ümid gətirir.
Ən Çox Verilən Suallar
Gündəlik Azərbaycan dilində “ümman” sözündən həm “okean” mənasında, həm də poetik olaraq “sonsuzluq, genişlik” anlamında istifadə olunur. Elmi termin kimi “okean” daha dəqiqdir və Yer kürəsinin vahid qlobal su hövzəsini bildirir. “Ümman” isə həm bu elmi mənanı, həm də ədəbiyyatdakı metaforik çaları daşıya bilər. Kontekstə görə seçmək düzgündür.
Adətən beş böyük basen fərqləndirilir: Sakit, Atlantik, Hind, Cənub (Antarktika ətrafı) və Şimal Buzlu okeanları. Bu bölgü coğrafi sərhədlərə, axın sistemlərinə və elmi ənənəyə söykənir. Hər basen dənizlər, boğazlar və körfəzlərlə zəngindir. Bütün basenlər hidrodinamik baxımdan bir-biri ilə bağlıdır.
Səth axınları tropikdən daşıdıqları istiliyi orta və yüksək enliklərə aparır, bu da qışları nisbətən mülayim saxlayır. Dərin dövran isə suyun sıxlıq fərqləri ilə idarə olunur və karbon, qida maddələrini qlobal miqyasda yenidən paylayır. Axın sistemindəki dəyişikliklər regional iqlimə birbaşa təsir göstərə bilər. Bu səbəbdən axınların monitorinqi iqlim proqnozlarında əsas alətdir.
Duzluluq və temperatur suyun sıxlığını müəyyənləşdirir, bu isə dərin axınları formalaşdırır. Eyni zamanda canlılar üçün yaşayış nişlərinin sərhədlərini təsir edir. Termoklin və haloklin zonaları enerji və maddə mübadiləsinin “qapıları” kimidir. Bu parametrlərdəki kiçik dəyişikliklər belə ekosistem dinamikasını dəyişdirə bilər.
Atmosferdən CO₂ suda həll olur və fitoplankton fotosintezlə onu üzvi maddəyə çevirir. Ölü orqanizmlər və hissəciklər dərinliyə çökərək karbonu uzun müddət saxlayır; buna “bioloji nasos” deyilir. Dərin suların qapalı dövranı bu karbonu yüzillərlə tutub saxlaya bilər. Bu mexanizm iqlim sisteminin mühüm amortizatorudur.
Isinmə mərcanlarda “ ağarma”ya, yəni simbiont yosunların itirilməsinə səbəb olur. Turşulaşma kalsium karbonat skeletin formalaşmasını çətinləşdirir. Çirklənmə və həddindən artıq balıqçılıq da riflərin dayanıqlığını azaldır. Mühafizə zonaları, çirklənmə nəzarəti və iqlim adaptasiyası rifləri qorumağın əsas yollarıdır.
Suyun istiləndikcə termal genişlənməsi və buz örtüklərinin, xüsusən quru buzlaqlarının əriməsi əsas amillərdir. Regionlararası fərqlər külək, axın və cazibəvi öz-özünə cazibə effektləri səbəbindən mümkündür. Sahil şəhərləri üçün bu yüksəliş daşqınlar və eroziya riskini artırır. Uyğunlaşma üçün sahil mühafizəsi, planlaşdırma və ekosistem əsaslı həllər vacibdir.
Dəniz daşımacılığı, balıqçılıq və akvakultura, ofşor enerji (neft–qaz və külək), liman xidmətləri və turizm başlıca sahələrdir. Duzsuzlaşdırma, dəniz mineralları və biotexnologiya sürətlə inkişaf edir. Bu fəaliyyətlər ciddi gəlir yaratsa da, ekoloji təsirlərini azaltmaq üçün qaydalar və texnoloji yeniliklər tələb edir. Dayanıqlılıq iqtisadi sabitliyin şərtidir.
EEZ – İqtisadi Müstəsna Zona – sahildən 200 dəniz milinə qədər olan zolaqda sahil dövlətinə resursların araşdırılması və istifadə hüququ verən rejimdir. Naviqasiya azadlığı isə saxlanılır. Balıqçılıq, enerji hasilatı və elmi tədqiqatlarda bu rejim əsas istinad nöqtəsidir. Mübahisəli zonalarda ikitərəfli və çoxtərəfli mexanizmlər tətbiq olunur.
Mikroplastiklər 5 mm-dən kiçik plastik hissəciklərdir və qida zəncirinə daxil ola bilir. Planktondan balıqlara, oradan da insan qidalanmasına qədər uzanan yolun hər mərhələsində toksik risklər yarada bilər. Mənbə nəzarəti, filtrasiya texnologiyaları və təkrar emal bu problemin əsas həll istiqamətləridir. İstehlakçı davranışı da mühüm rol oynayır.
