Ümmət : Mənası, Anlayışı

“Ümmət” (ərəb dilində: أمة) termini həm dilçilik, həm də dini terminologiyada çoxşaxəli məna daşıyır. Ərəb dilində bu sözün kökü “üm” (ana, mənşə) sözündən yaranır və ilk növbədə bir insan topluluğunu – eyni məqsədlə birləşən cəmiyyəti, eyni inanca sahib olanları, bir ideologiyaya xidmət edənləri ifadə edir. “Ümmət” sözünün dərin mənası yalnız bir etnik və ya milli birliklə məhdudlaşmır; o, iman, ideya və dini bağlılıq üzərində qurulmuş mənəvi bir icmanı əks etdirir.

Ərəb dilində “şə’b” və “ümmah” sözləri bir-birindən fərqləndirilir. “Şə’b” ifadəsi eyni etnik, irqi və ya coğrafi mənsubiyyətə malik olan insanları bildirir, “ümmah” isə din və ideologiya əsasında formalaşan birliyi nəzərdə tutur. Bu səbəbdən “ümmah” termini İslam dinində iman əsasında birləşmiş insanların ümumi vəhdətini bildirir.

Quran və hədislərdə ümmət anlayışı

Qurani-Kərimdə “ümmah” sözü müxtəlif mənalarda işlədilir. Bəzi hallarda ümumi bir xalq və ya nəsli ifadə edir, digər hallarda isə xüsusi bir dini birlik kimi təqdim olunur. Quranda ümumi mənada 60-dan çox yerdə “ümmah” kəlməsi qeyd olunur. Məsələn:

• “Həqiqətən, bu sizin ümmətiniz vahid bir ümmətdir. Mən də sizin Rəbbinizəm. Elə isə Mənə ibadət edin!” (Ənbiya surəsi, 92)

Bu ayədən göründüyü kimi, ümmət eyni dini ideyaya və inanca sahib olan insanlar cəmiyyətidir. Bu mənəvi birliyin əsasında Allah-Təalanın razılığı və dinə itaət dayanır.

Peyğəmbər Məhəmməd (s.ə.s.) də ümmət anlayışına böyük əhəmiyyət verərək, müsəlmanların bir-birinə bağlı, yardımlaşan, bir-birinin ağrısını duyan bədən üzvləri kimi olmasını tövsiyə etmişdir. Səhih hədislərdə qeyd olunur ki, “Müsəlmanlar bir bədənin orqanları kimidir. Bir orqan ağrısa, digərləri də o ağrını hiss edər.”

Ümmət anlayışının tarixi inkişafı

İslamın ilk dövrlərində, xüsusilə Mədinə dövründə ümmət anlayışı siyasi və sosial olaraq da formalaşdı. Mədinə konstitusiyası (Səhnənamə), İslam tarixində ilk rəsmi sənədlərdən biri sayılır və burada fərqli qəbilə və dinlərdən olan insanları bir ümmət kimi birləşdirən əsaslar təsbit olunmuşdur. Bu sənəddə müsəlmanlar, yəhudilər və digər yerli icmalar vahid cəmiyyət olaraq qəbul edilərək, hüquqi və sosial öhdəliklər bölüşdürülmüşdür.

Bu proses ümmətin yalnız dini deyil, eyni zamanda hüquqi və sosial anlamda da birgə yaşayış formasını yaratdığını göstərir. İslam ümumiliyi, bərabərlik və qardaşlıq əsasları üzərində qurulduğu üçün, bu ideya bütün bəşəriyyəti əhatə edən universal bir struktur kimi inkişaf etdi.

Ümmət və fərdi məsuliyyət

Ümmət anlayışı təkcə kollektiv kimlikdən ibarət deyil. Eyni zamanda fərdi məsuliyyət və davranış sistemini də özündə ehtiva edir. Hər bir müsəlman yalnız fərdi şəkildə Allah qarşısında məsuliyyət daşımır, eyni zamanda ümumi ümmətin dəyərlərini qorumaq və yaymaq üçün də məsuliyyət daşıyır. İslam əxlaqı və fiqh bu çərçivədə həm fərdi, həm də kollektiv davranışları nizama salır.

Fərdin ümmət qarşısındakı əsas vəzifələri bunlardır:

• Tövhidə (Allahın birliyinə) inanmaq
• Namaz, zəkat, oruc kimi ibadətləri yerinə yetirmək
• Cəmiyyətdə ədalətli və doğru davranmaq
• Sosial ədalətə töhfə vermək
• Din qardaşlarına yardım etmək

Müasir dövrdə ümmət anlayışı

Zaman keçdikcə İslam ümməti coğrafi baxımdan daha geniş ərazilərə yayılmış, etnik və dil fərqlilikləri artmışdır. Lakin ümmət anlayışı müsəlmanlar arasında qlobal mənəvi birlik yaratmaq baxımından əhəmiyyətini itirməmişdir. Müasir dövrdə müxtəlif İslam təşkilatları, beynəlxalq konfranslar, yardım kampaniyaları və dini bayramlar bu birliyi möhkəmləndirən vasitələrdir.

Qloballaşma və texnologiyanın inkişafı müsəlmanların bir-biri ilə daha sıx əlaqə saxlamasına imkan verir. Onlayn dini proqramlar, beynəlxalq müsəlman birlikləri və xeyriyyə təşkilatları ümmət ideyasını gücləndirir. Eyni zamanda müsəlman ölkələri arasında iqtisadi, siyasi və humanitar sahələrdə əməkdaşlıq da bu birliyi praktiki səviyyəyə daşıyır.

Panislamizm və ümmət konsepti

XIX əsrin sonlarından etibarən İslam dünyasında panislamizm ideologiyası yaranmışdır. Bu ideya müsəlmanların siyasi və sosial baxımdan birləşməsini və vahid ümmət kimi fəaliyyət göstərməsini hədəfləyirdi. Panislamizmə görə, ümmət yalnız dini birlik deyil, eyni zamanda vahid siyasi gücə sahib olmalıdır.

Bu ideya Osmanlı imperiyasının son dövrlərində və müstəmləkəçiliklə mübarizə dövründə daha da gücləndi. İslam dünyasında baş verən siyasi parçalanmalar və müasir dövrdə baş verən münaqişələr panislamizmin praktiki tətbiqinə müəyyən maneələr yaratsa da, ideya olaraq ümmət anlayışı müsəlmanların birliyinə dair ümumi bir istək olaraq yaşayır.

Ümmət və İslam hüququ

İslam hüququ (fiqh) kontekstində ümmət anlayışı müxtəlif məsələlərdə tətbiq olunur. Məsələn, ictimai qaydaların qorunması, cəza hüququ, ictimai maliyyə (beytülmal), mülki hüquq və sosial ədalət prinsipləri ümmətin maraqları nəzərə alınaraq formalaşdırılmışdır. Ümmətin hüquqi müstəvisi, fərdi azadlıqları cəmiyyətin rifahı ilə tarazlaşdırmağa çalışır.

Müctəhid və alimlər ümmət adından şəri hökmlər çıxararkən ümumi xeyiri nəzərə alır, bu isə ümumi ijtihad, “ümumun mənafei” (ictimai rifah) prinsiplərinə əsaslanır.

Ümmət və milli kimliklər

Bəzi fikirlərə görə, ümmət anlayışı milli kimlikləri kölgədə qoyur. Lakin İslam bu iki anlayış arasında təzad yaratmaq əvəzinə, onları bir-birini tamamlayan ünsür kimi qəbul edir. Müsəlman bir şəxsin eyni zamanda həm Azərbaycan vətəndaşı, həm də İslam ümmətinin bir parçası olması mümkündür.

Milli kimliklər mədəniyyət, dil və tarix kimi aspektləri əhatə etdiyi halda, ümmət dini və mənəvi bağlarla bağlıdır. İslam bu iki şəxsiyyəti qarşı-qarşıya qoymur, əksinə insanları hər iki məkanda məsuliyyətli və dəyərli fərdlər olmağa çağırır.

Ümmət anlayışı İslamın ən əsas və universal anlayışlarından biridir. Bu anlayış sadəcə bir dini termin deyil, həm də sosial, siyasi və mənəvi birlik modelidir. Təkcə Quran və sünnədə deyil, tarix boyunca İslam cəmiyyətlərinin formalaşmasında da mərkəzi yer tutmuşdur. Ümmət iman, dəyərlər, ədalət və mənəviyyat üzərində qurulmuş birliyin ifadəsidir.

Hər bir müsəlman bu birliyin bir parçasıdır və fərdi olaraq həm din qarşısında, həm də ümmət qarşısında məsuliyyət daşıyır. Bu məsuliyyət həm fərdi inkişafı, həm də cəmiyyətin rifahını hədəfləyir. Müasir dövrdə ümmət ideyası müsəlmanların qlobal həmrəyliyini qoruyub saxlamaq və yeni nəsillərə ötürmək baxımından hələ də aktualdır.

Ən Çox Verilən Suallar