Ümnisə Musabəyova adı Azərbaycan tibb elminin inkişaf mərhələlərində dayanıqlı, aydın iz buraxmış bir portreti yada salır. Erkən yaşlarından mühitinin intellektual fonu ona ciddi təhsil nizamı verdi; bu nizam sonradan elmi zəhmətlə birləşib müstəqil tədqiqat vərdişinə çevrildi. Dərinə gedən müşahidə qabiliyyəti və klinik praktikaya bağlılıq, onu nəzəri biliklə əməli bacarıqlar arasında möhkəm körpü quran həkim-alim kimi formalaşdırdı. Göz xəstəliklərinin diaqnostikası və müalicəsi üzrə seçdiyi mövzular yalnız elmi auditoriyanı deyil, gündəlik klinik işin ünsiyyət xəttini də dəyişdi. Tələbəsinə sadə, anlaşıqlı izahlar verən, dərsini Azərbaycan dilində sistemli aparan müəllim obrazı ilə o, oftalmologiyanın milli məktəbini qurdu. Yazdığı dərslik və terminologiya lüğəti həkimlər üçün praktik yol xəritəsi oldu; gənc kadrların yetişməsi bir şəxsin enerjisi ilə institut miqyasında sürətləndi. Müharibə illərində kəllə-beyin travmaları fonunda göz dibindəki dəyişikliklərə həsr etdiyi tədqiqatlar zamanın çağırışına elmi cavab idi. Sonrakı mərhələdə traxoma, qlaukoma və görmə sinirinin patologiyası üzrə əldə edilən nəticələr həm məqalələrdə, həm konfrans auditoriyalarında etibar qazandı. Anadangəlmə korluqla doğulan uşaqlarda cərrahi müdaxilənin praktik nümunələrini təqdim etməsi, onun elmi cəsarətinin klinik ölçüsünü göstərdi. Cəmiyyət qarşısındakı məsuliyyətini yalnız klinikada deyil, ictimai platformalarda da daşıdı; peşəkar birliklərdə rəhbərlik etməsi bu məsuliyyətin institusional müstəviyə daşınması demək idi. Həkimlik peşəsini “ömrü boyu öyrənmək andı” ilə bağlayan düşüncəsi, pedaqoqlar üçün müasirlik nümunəsi sayılır. Mükafatların arxasında dayanan əsas dəyər isə daim eyni idi: xəstənin gözündə işığı saxlamaq və ya qaytarmaq. Bu missiya həm də gənc həkimlərin seçimlərinə motivasiya verdi. Ümnisə Musabəyovanın elmi irsi bu gün də klinik praktikada nəzərəçarpacaq dərəcədə yaşayır; adı çəkiləndə Azərbaycan tibbinin səliqə ilə qurulmuş bir məktəbi göz önünə gəlir.
Uşaqlıq və təhsil mühiti
Ümnisə Süleyman qızı Musabəyova 1902-ci ildə Qutqaşen (indiki Qəbələ) mühitində dünyaya gəldi. Ailənin mədəni-intellektual ab-havası, qızların təhsilinə açıq münasibət onun məktəb illərini məhsuldar etdi. Bakıda fəaliyyət göstərən rus–müsəlman qız məktəbi nəinki akademik bilik verdi, həm də sosial davranış, zəhmət və nizam kimi dəyərləri möhkəmləndirdi. Bu təməl sonradan universitet mühitində genişlənərək konkret tibb sahəsinə maraq doğurdu. Gənc Ümnisənin diqqəti laboratoriya işinə və klinik müşahidəyə eyni anda yönəldi.
1921-ci ildə o, Azərbaycan Dövlət Universitetinin Tibb fakültəsinə daxil olaraq həm nəzəri kurslarda, həm də laboratoriyalarda fəal iştirak etdi. Mikrobiologiya və gigiyena institutunda gördüyü iş təcrübə ilə məntiqi düşüncə arasındakı əlaqəni gücləndirdi. Klinikaya yaxınlaşdıqca göz xəstəliklərinin mürəkkəb, eyni zamanda sistemlə açıla bilən bir sahə olduğunu hiss etdi. Universitet illərində aldığı pedaqoji nümunələr onun gələcək müəllimlik obrazını da hazırlayırdı. Dərsdə aydınlıq, praktikada diqqət bu illərin əsas qazancı oldu.
Elmi formalaşma və ilk tədqiqatlar
1926-cı ildə ali təhsilini başa vuran Ümnisə Musabəyova Universitetin göz xəstəlikləri kafedrasında saxlanıldı. Əvvəl ordinator, sonra assistent kimi işləyərək klinik müşahidəni elmi mətnlə birləşdirən ardıcıl yol seçdi. Gecələr yazı masasında apardığı təhlillər gündüz gördüyü pasiyentlərin real ehtiyacları ilə üzvi bağlı idi. İlk məqalələrdə seçilən üslub – sadə dillə elmi məntiq – ona həm yerli, həm də xarici auditoriyada diqqət qazandırdı. Klinika–mətn–konfrans xətti bu dövrdə formalaşdı.
Kafedrada aparılan müzakirələr və kollektiv müşahidələr mövzu seçimlərinə birbaşa təsir edirdi. O, mövcud praktikanı təsvir etməklə kifayətlənməyib, metodik addımları ardıcıllıqla kodlaşdırırdı. Bu yanaşma elmi məqalələrin sətirlərində, tədris qeydlərinin cümlələrində oxunurdu. İlk tədqiqatlarda gözün fiziologiyası və görmə siniri xəstəlikləri kimi sahələr ön plana çıxdı. Tədricən, təcrübi nəticələrlə nəzəri baxış mütənasib şəkildə zənginləşdi.
Azərbaycan dilində oftalmologiyanın təməlləri
1932-ci ildən etibarən göz xəstəlikləri üzrə mühazirələri Azərbaycan dilində sistemli oxumağa başlaması, tibbi bilərəkli auditoriyanın dil baxımından da güclənməsinə təkan verdi. Bu addım terminoloji bazanın təşəkkülünə yol açdı; müzakirələrdə latın, rus və Azərbaycan terminlərinin uyğunlaşdırılması praktik məna kəsb etdi. Tələbələr klinik düşüncəni ana dilində qurduqca qərarvermə prosesi sürətləndi. Auditoriyanın sualları dil baryerinə ilişmədən elmin özünə yönəldi.
1934-cü ildə tərtib etdiyi oftalmoloji terminologiya lüğəti tədris və yazışma vahidliyini təmin edən bir “açar” rolunu oynadı. Ardınca 1935-ci ildə Azərbaycan dilində yazdığı “Göz xəstəlikləri” dərsliyi gənc həkimlər üçün konkret yol xəritəsi oldu. Bu dərsliyin üstünlüyü faktların səliqəli düzülüşü və klinik nümunələrin sadə izahıdır. Nəticədə, auditoriya ilə klinika arasında dil birliyi yarandı. Terminlərin ardıcıllığı mübahisələri azaldıb, diqqəti xəstəyə yönəltdi.
Alim və müəllim: dərəcələr, kafedra və pedaqogika
Ümnisə Musabəyova 1936-cı ildə “Büllurun qazanılmış çıxıntısının patologiyasına dair” mövzuda doktorluq dissertasiyasını müdafiə etdi. 1943-cü ildə professorluğa yüksəldi və 1945-ci ildən ömrünün sonunadək Göz xəstəlikləri kafedrasına rəhbərlik etdi. Bu, kafedraya rəhbərlik edən ilk azərbaycanlı alim kimi tarixi bir mərhələ idi. O, təkcə idarəetməni deyil, metodik planlamanı da yenilədi. Dərs planları kliniki bacarıqla əlaqəli tapşırıqlarla zənginləşdi.
Pedaqoqluq üslubunda iki xətt açıq görünürdü: aydın izah və tələbkar intizam. “Öyrənmək beynin qidasıdır” prinsipi auditoriyanın gündəlik şüarına çevrildi. O, tələbənin düşünmə vərdişini stimullaşdırmaq üçün sual mədəniyyətini qururdu. Protokollu müayinələr, səliqəli epikrizlər və etik ünsiyyət tərzi kursun ayrılmaz hissəsi idi. Bu zəriflik kliniki qərarda səhvləri azaldır, xəstə ilə etimadı möhkəmləndirirdi.
Klinik yeniliklər və cərrahi məktəb
Ümnisə Musabəyovanın klinik cəsarəti anadangəlmə korluqla doğulan uşaqlara tətbiq etdiyi cərrahi müdaxilələrlə ölçülür. Bu əməliyyatlar həm peşəkar çevrələrdə, həm də geniş ictimaiyyətdə rezonans doğurdu. Sovet məkanında oftalmologiyanın aparıcı mərkəzləri, xüsusən Odessa klinikaları onu təcrübəsini bölüşməyə dəvət edirdi. Müxtəlif respublikalardan, hətta xaricdən pasiyentlərin müraciət etməsi, metodun nəticəliliyinə olan etimadı göstərirdi. Uşaq gözünün cərrahiyyə fiziologiyasındakı incəliklər protokollarla sistemləşdirildi.
Müharibə illərində kəllə yaralanmalarının göz dibinə təsiri, görmə sahələrinin pozulması və göz əzələlərinin iflici mövzularında yazdığı əsərlər praktik ehtiyacdan doğdu. Bu tədqiqatlar cərrah və nevroloqlar üçün ortaq dil yaratdı. Müharibədən sonra traxoma və qlaukoma ilə mübarizə xətti davam etdi; doğum evlərində apardığı məsləhətçi işlər hamiləlik patologiyası zamanı göz dəyişikliklərinə dair ayrıca bir monoqrafiyaya çevrildi. Klinik yeniliklərlə metodik yazının paralel aparılması, təcrübəni təkrarlana bilən hala gətirdi.
İctimai fəaliyyət və beynəlxalq təmsilçilik
Ümnisə Musabəyova təkcə klinika və kafedra ilə məhdudlaşmadı; beynəlxalq toplantılarda ölkəsini peşəkar səviyyədə təmsil etdi. Ümumdünya oftalmoloqlar konqreslərində iştirak, metodik məruzələr və panel müzakirələri onun elmi mesajını qlobal auditoriyaya çıxardı. Peşəkar birliklərin idarəedici strukturlarında fəaliyyəti oftalmologiya siyasətinin formalaşmasına təsir göstərdi. Sülh və qadın təşkilatlarındakı üzvlüyü, həkimlik etikası ilə ictimai məsuliyyət arasında edən körpünü gücləndirdi.
Mükafat və fəxri adlar bu fəaliyyətin arxasına yazılan kiçik qeydlərdir. Əməkdar Elm Xadimi adı, ali ordenlər və ictimai diplomlar, gərgin zəhmətin görünən nəticəsi idi. Deputat kimi seçilməsi isə cəmiyyətlə həkim arasında siyasi-etik məsuliyyət xəttini daha aydın göstərdi. Beynəlxalq təmaslar sayəsində milli məktəbin təcrübəsi paylaşılır, yeni trendlər yerli praktikaya səmərəli gətirilirdi. Bu dövri dialoq məktəbin canlı qalmasını təmin etdi.
Qəbələ kökü və nəsil ənənəsi
Qəbələ mühiti, təbiəti və mədəni ehkamı Ümnisə Musabəyovanın xarakterindəki dözümlülüyü, səliqəni və işə sədaqəti qida ilədir. Ailəsinin hüquq, elm və ictimai xidmət yönümlü ənənəsi onun seçimlərini dəyərlə doldururdu. Gənc yaşlarından aydın olan məsuliyyət hissi daha sonra rəhbərlik və pedaqoqluqda təbii ifadəsini tapdı. Nəsil yaddaşı, qohumluq bağlarının hörməti gündəlik davranışda özünü göstərirdi. Bu, həm də tələbə–müəllim münasibətlərinə səmimiyyət qatırdı.
Regiondan çıxan bir çox ziyalı kimi, o da paytaxt mühitində öz köklərinin dəyərini unutmadan işləyirdi. Yerli ənənələrdən gələn intizam və təvazökarlıq, böyük şəhərin ritmi ilə balans təşkil edirdi. Qəbələnin adına bağlanan iftixar, onun peşəkar nüfuzu ilə birləşib gənclər üçün motivasiya mənbəyinə çevrilirdi. Bu kök–peşə–cəmiyyət üçbucağı, uzunömürlü yaradıcılığın dəyər koordinatlarını müəyyənləşdirdi. Beləcə, şəxsi bioqrafiya ictimai simvola çevrildi.
Şagirdlər, təsirlər və tibb mədəniyyəti
Ümnisə Musabəyovanın dərs dediyi auditoriyalardan çıxan həkimlər Azərbaycan oftalmologiyasının sonrakı onilliklərdə aparıcı simaları oldular. O, əvvəlcə insan, sonra mütəxəssis yetişdirmək prinsipinə sadiq qaldı. Gənclərə “sual verməkdən çəkinməyin” deyir, elmi müzakirəni dəyər kimi auditoriyaya aşılayırdı. Pasiyentlə etik ünsiyyət, yazı mədəniyyəti və protokol səliqəsi onun kurslarında ayrılmaz mövzu idi. Bu mövzular bu gün də klinik mədəniyyətin sütunlarıdır.
Bir çox gənc həkimin ixtisas seçiminə verdiyi istiqamətlər illərlə işıq oldu. Oftalmologiyanı “ən xeyirxah elm” adlandırması, xəstənin dünyasını işıqla bərpa etmək fəlsəfəsindən doğurdu. Tələbənin həyatını dəyişən bu cümlə əslində məktəbin strateji vizyonu idi. Müəllim kimi nümunəvi davranış, yazıdan çox praktikada öz təsirini göstərirdi. Bu təsir təkcə klinik bacarıqda deyil, həm də peşə etikasında ölçülür.
Cədvəl: Ümnisə Musabəyovanın həyat və fəaliyyət xronologiyası (xülasə)
| İl və mərhələ | Qısa izah |
|---|---|
| 1902 | Qutqaşendə (Qəbələ) doğuldu |
| 1921–1926 | ADU Tibb fakültəsi; laboratoriya təcrübəsi və klinik müşahidələr |
| 1926–1930 | Göz xəstəlikləri kafedrasında ordinator |
| 1930–1936 | Assistentsiya; ardıcıl tədqiqatlar və ilk məqalələr |
| 1934–1935 | Terminologiya lüğəti və “Göz xəstəlikləri” dərsliyi (Azərbaycan dilində) |
| 1936 | Tibb elmləri doktoru elmi dərəcəsi |
| 1943 | Professor adı |
| 1945–1974 | Göz xəstəlikləri kafedrasının müdiri; milli məktəbin təşəkkülü |
| 1950–1960-cı illər | Traxoma, qlaukoma, hamiləlik patologiyası zamanı göz dəyişiklikləri üzrə işlər |
| Müxtəlif illər | Beynəlxalq konqreslər, peşəkar birliklərdə rəhbər və ictimai fəaliyyət |
Ümnisə Musabəyovanın elmi irsinin nüvəsində üç ideya görünür: səliqəli bilik, ardıcıl praktikaya tətbiq və etik məsuliyyət. Onun auditoriyada başlatdığı dil islahatı, nəzəri məzmunu klinikaya daşıdı və milli məktəbi qurdu. Gənc həkimlər üçün yazdığı mətnlər yalnız dərslik deyil, düşünmə texnologiyası idi. Klinik yeniliklərindəki cəsarət, uşaqlarda anadangəlmə görmə problemlərinə həssas yanaşma ilə sınaqdan keçdi. Müharibə illərində yazdığı əsərlər zərurətin elmi cavabını formalaşdırdı; sülh illərindəki tədqiqatlar isə profilaktikanın mədəniyyətə çevrilməsinə xidmət etdi. Mükafatlar və ictimai vəzifələr onun elmi nüfuzunun təbii nəticəsi idi, məqsədin özü deyil. Pedaqoqluq xəttində tələbəyə hörmət və intizamın tarazlığı, peşəkar mədəniyyətin əsasını təşkil etdi. İnstitut miqyasında gördüyü işlər bu gün də göz klinikalarının gündəlik protokollarında görünür. Yetişdirdiyi kadrlar vasitəsilə təsiri onillikləri aşdı və fənnin dilini sabitləşdirdi. Həyat hekayəsi göstərir ki, böyük dəyişikliklər bəzən sakit auditoriyada, bəzən əməliyyat otağında formalaşır. Bu hekayədəki sükutun səsi, xəstənin gözündəki işıqla ölçülür. Ümnisə Musabəyovanın adı həmin işığın ardıcıllığında yaşayır. Bu gün hər yeni rezidentin stolunda açılan dərslik səhifələri, əslində, həmin işığın növbəti təcəssümüdür.
Ən Çox Verilən Suallar
Ümnisə Musabəyova Azərbaycan oftalmologiya məktəbinin qurucularından biridir. Tədqiqatları və klinik fəaliyyəti sayəsində göz xəstəliklərinin diaqnostika və müalicə protokolları sistemləşdirilib. O, həm də Azərbaycan dilində mühazirələrin və dərslik mətnlərinin müəllifi kimi tədrisi milli əsasda sabitləşdirib. Pedaqoqluq üslubu sadə izah, tələbkar intizam və etik davranışla seçilib.
O, Bakıda qızlar üçün avanqard təhsil müəssisəsində oxuduqdan sonra Azərbaycan Dövlət Universitetinin Tibb fakültəsini bitirib. Tələbəlik illərindən laboratoriya işinə cəlb olunması elmi təfəkkürünü gücləndirib. Klinika ilə mətn arasında körpü qurmağı erkən yaşlardan vərdiş edib. Bu kombinasiyanın nəticəsi kimi ilk məqalələri sürətlə etibar qazanıb.
O, 1930-cu illərdən etibarən göz xəstəlikləri üzrə mühazirələri Azərbaycan dilində sistemli şəkildə oxuyub. Terminologiya lüğəti tərtib edib və “Göz xəstəlikləri” dərsliyini yazıb. Bu işlər dil birlikliyini təmin etdi, tələbələrin klinik düşüncəsini sürətləndirdi. Həkimlər üçün yazışma və dokumentasiya mədəniyyəti də beləliklə formalaşdı.
1936-cı ildə tibb elmləri doktoru dərəcəsi alıb, 1943-cü ildən professordur. 1945-ci ildən ömrünün sonunadək Göz xəstəlikləri kafedrasına rəhbərlik edib. Kafedraya rəhbərlik edən ilk azərbaycanlı alim kimi tarixə düşüb. Bu vəzifələr vasitəsilə elmi-pedaqoji xətti institusional səviyyəyə daşıyıb.
Anadangəlmə korluqla doğulan uşaqlara tətbiq etdiyi cərrahi üsullarla böyük reputasiya qazanıb. Müharibə illərində kəllə yaralanmalarının gözə təsiri barədə tədqiqatları praktik ehtiyacı cavablandırıb. Sonrakı dövrdə traxoma, qlaukoma və görmə siniri patologiyaları üzrə nəticələrini yayıb. Doğum evlərində konsilium təcrübəsi hamiləlik patologiyası zamanı göz dəyişikliklərinə dair monoqrafiyaya çevrilib.
O, beynəlxalq konqreslərdə məruzələrlə çıxış edib, peşəkar birliklərdə rəhbər vəzifələr tutub. Sülh və qadın təşkilatlarındakı üzvlüyü həkimlik etikası ilə sosial məsuliyyəti birləşdirib. Deputat kimi seçilməsi onun ictimai etimadını göstərib. Bu platformalar vasitəsilə milli məktəbin səsi qlobal auditoriyaya çatıb.
Auditoriyada aydın izah və sual mədəniyyətini önə çəkirdi. Klinikada etik ünsiyyət, səliqəli yazı və protokol ardıcıllığını tələb edirdi. “Öyrənmək beynin qidasıdır” deyərək davamlı inkişaf ideyasını yayırdı. Bu prinsiplər bu gün də göz klinikalarında mədəniyyət standartı kimi yaşayır.
Dərslikləri faktları səliqəli sistemləndirir və praktik nümunələrlə dəstəklənir. Terminologiya işi tibbi kommunikasiya üçün vahid dil yaradır. Hamiləlik patologiyası zamanı göz dəyişikliklərinə dair kitab sistemli müşahidələrin nəticəsidir. Bu mətnlər gənc həkim üçün həm nəzəri, həm də praktik bələdçidir.
Onun qurduğu məktəb yetişdirdiyi kadrlar və yazdığı mətnlərlə yaşayır. Göz xəstəlikləri üzrə dərs və protokollarda onun pedaqoji səliqəsi hiss olunur. Anadangəlmə patologiyalarda cərrahi yanaşmanın tarixində adı mühüm yerdədir. Klinik və etik kodlar baxımından müasir praktika onun izi ilə davam edir.
Nəqliyyat kimi deyil, düşünmə texnologiyası kimi oxunan dərsliklər yazmağın dəyəri anlaşılır. Klinika ilə mətnin paralel aparılması qərarverməni möhkəmləndirir. Dilin sadəliyi və etik ünsiyyət pasiyent etimadını artırır. Davamlı öyrənmə isə peşənin dayanıqlılığını təmin edir.
