Ümumi dildə tez-tez rast gəlinən “duzumsu”, “şirinimsi”, “göyümsü” kimi sözlər bir semantik aləti işə salır: danışanın müəyyən əlaməti tam, qatıq kimi bərk məna ilə yox, çalara, ehtimala, “bir az belə” hissinə yaxınlaşdıran sözqurma üsulu. Bu üsul Azərbaycan dilində əsasən –ımsı/–imsi və –umsu/–ümsü variantları ilə işləyən şəkilçiyə söykənir. Son illər gündəlik nitqdə “–ümsə” kimi eşidilən formaya da rast gəlinir; bu yazı qaydasına görə səhvdir, düzgün variant –ümsü-dür. Danışıq axınında son hecanın səsinin “ə” ilə yumşalması qulaqda ilyuziya yarada bilər, lakin orfoqrafik norma –ümsü formasını tələb edir. Bu şəkilçi semantik olaraq “–vari”, “–abə”, “–kimı” mənasına yaxındır: obyektin rəng, dad, qoxu, toxuma, forma və ya təsir baxımından “tam o deyil, o yana meyilli” anlamını yaradır. Dilin poetik qatında bu vasitə məna məsafəsini yumşaldır, publisistikada ehtiyatlı təsvir yaradır, elmi-populyar üslubda isə oxucunu kəskin hökmdən qoruyur. Şəkilçinin dildəki davranışı səs uyumuna tabedir: arxa saitli köklərdə –umsu, ön saitli köklərdə –ümsü, i/ı ilə bitən mühitdə –imsi/–ımsı işə düşür. Rəng təsvirlərində –mtıl/–imtıl ailəsi də geniş işləsə də, dad–qoxu sahəsində –imsi/–ümsü daha təbii səslənir. Normativ məkanda bu şəkilçi bir neçə üsluba eyni vaxtda xidmət edir: ədəbiyyatda metafora, təbabətdə təsviri diaqnostika, kulinariyada sensoriya, marketinqdə isə ehtiyatlı vəd dili yaradır. Düzgün yazılışı, fonetik uyğunluğu və semantik ölçüsü bilinəndə, “–ümsü” sözqurma aləti həm də üslubun zövqlü qənaətidir: nə az, nə çox – “bir az belə”.
Termin və düzgün yazılış: “–ümsü” nədir, “–ümsə” haradan gəlib?
“–ümsü” (varyantları: –umsu, –imsi, –ımsı) isim və sifət köklərinə qoşularaq “ona bənzər, ona doğru meyilli, çalarlı” məna yaradan sifət düzəldici şəkilçidir. Yazıda son səs her zaman –ü olmalıdır; –ümsə yazılışı normaya uyğun deyil. Tələffüzdə son hecanın zəifləməsi “–ümsə” kimi eşidilə bilər, lakin orfoqrafiya eşidilənə deyil, formaya bağlanır. Bu incəlik xüsusilə rəsmi və ya elmi mətndə vacibdir.
Şəkilçinin semantik yükü “tam deyil, ona bənzər” qənaətini kodlayır. “Duzumsu” duzun kəskinliyini deyil, yüngül izini, “şirinimsi” ağızda qalan yumşaq şirinliyi bildirir. Rəng adlarında “göyümsü”, “yaşılımsı” ifadələri obyektin işıqda aldadığı çalanı göstərir. Bu qat dilin “ ehtiyatlı qiymətləndirmə” alətidir: təsvir həqiqətə yaxın saxlanılır, oxucu yanlış tam qənaətə sürüklənmir.
Səs uyumu və variantlar: –ımsı/–imsi, –umsu/–ümsü
Azərbaycan dilində sait ahəngi sözqurma prosesinin əsas qanunudur. Arxa saitli köklər (a, ı, o, u) “–umsu/–ımsı”, ön saitli köklər (ə, e, i, ö, ü) “–ümsü/–imsi” ilə uyğunlaşır: “od–odumsu”, “turş–turşumsu”, “göy–göyümsü”, “şirin–şirinimsi”. Kökün sonundakı səs də seçimi təsir edir; i/ı ilə bitən hallarda –imsi/–ımsı daha rəvan səslənir.
Fonetik uyğunluqla yanaşı, ritm də nəzərə alınmalıdır. İki hecalı sözlərdə şəkilçi əlavə olunduqda ritmin pozulması mümkündür; yazan və deyən şəxs səslənməni yoxlamalıdır. “Yaşıl–yaşılımsı” və “yaşıl–yaşılımtıl” arasında üslub fərqi də ritmlə bağlıdır: birincisi yumşaq çalara, ikincisi rəng spektrində konkret ton dəyişməsinə işarə edir.
Semantika: “bənzər”, “çalarlı”, “ehtiyatlı təsvir”
“–ümsü” məzmunu dörd əsas sahədə daha tez görünür: rəng, dad, qoxu, toxuma. “Göyümsü” səmada boz-mavi qarışığı, “duzumsu” yeməkdə yüngül mineral izi, “qozumsu” qoxu–dad yaxınlığını, “jelimsi” isə maddənin hərəkət–müqavimət xüsusiyyətini işarələyir. Məna “tam oxşarlıq” yox, “oxşarlığa yaxınlaşma”dır; bu, təsvirin ehtimal payını artırır.
Bu şəkilçinin gücü dərəcənin seçilməsi ilə artır. “Acı–acımtıl–acımsı” üçlüyündə acılığın miqyası getdikcə azalır, “şirin–şirinimsi” istiqatlı, lakin ölçülü dadı bildirir. Təsvirlərdə bu incəlik oxucunun duyğu xəritəsini daha dəqiq hərəkətə gətirir. Məqsəd “dəqiq olmayan” yox, “dəqiqliyi ehtimal payı ilə ifadə etmək”dir.
–ümsü və –mtıl ailəsi: nə zaman hansını seçək?
Rənglər mövzusunda –mtıl/–imtıl ailəsi (“yaşılımtıl”, “qırmızımtıl”) daha köklü və normativdir; rəngin tonunu spektr üzrə göstərir. –ümsü/–imsi isə rəngdən başqa sahələrdə – dad, qoxu, toxuma, forma – daha təbii səslənir: “şüşəmsi parıltı”, “südumsu maye”, “şokoladamsı ətir”. Rəngdə də işlənə bilər, lakin üslub yumşaqlığı gətirir.
Praktik qayda belədir: rəngin fiziki tonuna vurğu –mtıl, təsvirin duyğu təəssüratına vurğu –imsi/–ümsü. Məsələn, “yaşılımtıl” laboratoriya hesabatında uyğundur, “yaşılımsı” ədəbiyyat təsvirində, interyer blogunda işləkdir. İki ailə rəqib deyil; danışanın məqsədinə görə seçim edilən iki alətdir.
Dildaxili sinonimlər və üslub ekvivalentləri
“–ümsü” ilə eyni semantik sahəni “–vari”, “–sayağı”, “–tək”, “–kimı”, “–abə” kimi vasitələr də paylaşır: “şokoladavari ətir”, “dəni vari toxuma”, “qozabə dad”. Bu ekvivalentlər üslub temperaturunu dəyişir: “–vari” rəsmi–elmi, “–sayağı” canlı danışıq, “–tək/–kimı” bədii üsluba meyillidir. Şəkilçi isə sözü kompakt saxlayır və ritmi pozmur.
Sinonim seçimi həm də təkrarın qarşısını alır. Bir mətndə eyni şəkilçini ardıcıl işlətmək monotonluq yarada bilər; ekvivalentlərlə variasiya mətnin nəfəsini açır. Bununla belə, semantik dəqiqlik qorunmalıdır: “duzumsu” ilə “duzabə” arasında incə fərq var; birincisi zəif izə, ikincisi daha “üstün” dada işarə edir.
Yazı qaydaları: hara qoşulur, necə vurğulanır?
Şəkilçi kökə birbaşa qoşulur, tire tələb olunmur: “südumsu”, “şüşəmsi”, “göyümsü”. Vurğu adətən kök üzərində qalır; şəkilçi vurğunu özünə çəkmir. İki saitin yanaşı gəldiyi hallarda ahəngə uyğun epentez ehtiyacı yoxdur; “şüşə” + “imsi” → “şüşəmsi”, “bənövşə” + “ümsü” → “bənövşəyi–bənövşəyi deyil, bənövşəyi” burada başqa modeldir, qarışdırmamaq gərəkdir.
Orfoqrafik səhv kimi yayılmış “–ümsə” yazılışı qaçınılmalıdır. Nitqdə səsin “ə”-yə meyli yazıya daşınmır. Redaktor və müəlliflər üçün praktik qayda: mətndə belə formalar görünəndə eyni sözün lüğətə uyğun variantı yoxlanmalı, məna dəqiqliyi pozulmadan düzəliş aparılmalıdır.
Terminoloji və tətbiqi sahələr: mətbəx, tibb, dizayn, marketinq
Kulinariyada “duzumsu”, “turşumsu”, “tüstümsü” təsvirləri reseptin sensor xəritəsini oxucuya ötürür; aşpazlıqda dəqiq qram qədər, dadın istiqamətini demək də vacibdir. Toxuma üçün “jelimsi”, “kremimsi”, “yağlımsı” sözləri hazırlanma texnikası barədə ipucu verir. Bu, həm də gözləntini formalaşdırır: oxucu nəyin arxasınca getdiyini bilir.
Tibb və kosmetologiyada “yağlımsı ifrazat”, “südumsu rəng”, “jelimsi kütlə” kimi terminoloji təsvirlər həkimlər və mütəxəssislər arasında anlaşmanı asanlaşdırır. Dizayn və rəng nəzəriyyəsində “göyümsü-boz” kimi birləşmələr işıq–material qarşılıqlı təsirini incə göstərir. Marketinq mətnlərində “şokoladamsı tonlar”, “meyvəmsi ətir” vədi həddən artıq konkretləşdirmədən cazibə yaradır.
Cədvəl: “–ümsü/–imsi” ailəsinin sürətli bələdçisi
| Şəkilçi variantı | Səs uyumu | Tipik sahə | Nümunə | Neytral ekvivalent |
|---|---|---|---|---|
| –umsu | Arxa saitli kök (a, ı, o, u) | Dad, qoxu | duzumsu, tüstümsu | duzabə, tüstüvari |
| –ümsü | Ön saitli kök (ə, e, i, ö, ü) | Rəng, tekstura | göyümsü, jelimsi/şüşəmsi | göyabə, jelivari |
| –ımsı | Arxa sait + ixtisaslı ritm | Rəng, təsir | sarımsı, acımsı | sarımtıl, acılığa yaxın |
| –imsi | Ön sait + ixtisaslı ritm | Dad, parıltı | şirinimsi, metalimsi | şirin abəsi, metallvari |
| –mtıl (qarşılıq) | Rəng tonları | Rəng spektri | yaşılımtıl, qırmızımtıl | – |
Tipik səhvlər və redaksiya məsləhətləri
Ən çox rast gəlinən xətalar: şəkilçinin “–ümsə” kimi yazılması, tire ilə ayrılması (“duz–umsu”), eyni cümlədə çoxlu sayda “–imsi” yığılması, səs uyumunun pozulması (“göyumsu” yerinə “göyümsü”). Redaktor üçün qayda: forma vahidliyini qoruyun, eyni kök üçün bir üslub seçin, məna təkrarı yaradan birləşmələri sinonimlərlə dəyişin.
Üslub baxımından “–ümsü” ehtiyatlı qiymətləndirmə alətidir; o, statistik, laborator və ya hüquqi mətndə həddindən artıq işlədildikdə qeyri-müəyyənlik təsiri yarada bilər. Elmi yazıda ölçü–rəqəm arxasında, ədəbi–publisistikada isə təsvir funksiyasında saxlayın. Tələffüzdə rahat, yazıda nizamlı saxlananda ən yaxşı nəticəni verir.
Məna iqtisadiyyatı və zövq: nə üçün bu şəkilçi bu qədər effektlidir?
“–ümsü” bir söz daxilində kiçik semantik modul kimi işləyir: “şokoladamsı” dedikdə üç sözlə (şokolada bənzər) verəcəyiniz məna tək bir sözdə nizamlanır. Bu, dilin iqtisadi prinsipi ilə zövq prinsipinin kəsişdiyi yerdir. Mətn axır, ritm pozulmur, oxucu yorulmur. Üslub vahidi kimi həm köməkçi, həm vurğulu rolu oynaya bilir.
Effektin ikinci səbəbi duyğu dillərinə yaxınlığıdır. Dad, qoxu, rəng, toxuma haqqında danışanda insan beyninin sensor xəritəsi işə düşür. “Turşumsu” yazanda dilin kənarında “xışıltı” yaranır; “göyümsü” yazanda göz qarşısında boz–mavi sərhəd çəkilir. Bu sərhədin zərifliyi mətnin zövq balansını qoruyur.
Dil yalnız sözlərin siyahısı deyil, həm də incə ölçülərin alət dəstidir. “–ümsü/–imsi” ailəsi bu dəstin ən zərif, eyni zamanda ən faydalı açarlarından biridir. O, qəti hökmü yumşaldır, duyğunu ifadəyə yaxınlaşdırır, oxucuya məna məsafəsini göstərir. Rəngdə ton, dad–qoxuda iz, teksturada hərəkət–müqavimət bu şəkilçinin köməyi ilə daha dürüst təsvir olunur. Yazıda düzgün forma – “–ümsü”, “–umsu”, “–imsi”, “–ımsı” – saxlananda, tələffüzdəki “–ümsə” ilyuziyası aradan qalxır və normativ nizam qorunur. Rəng ifadələrində “–mtıl” ailəsi ilə rəqabət etmir; sahələr bölüşülür, üslub zənginləşir. Kulinariyada reseptin dili, təbabətdə təsviri diaqnoz, dizaynda çalarların dili bu şəkilçi ilə daha anlaşıqlı olur. Marketinq mətnində müştəriyə söz verərkən həddən artıq iddiaya girməmək üçün ən ideal çıxış yoludur. Redaktor və müəllif üçün praktiki məsləhət sadədir: səs uyumuna bax, üslub məqsədini seç, eyni mətndə monotonluğa yol vermə. Bu üç addım sözqurma alətinin gücünü maksimuma çıxarır. Sonda bir qayda: təsvir etmək istədiyiniz duyğu “tam deyil, bir az belə”dirsə, ehtimal ki, axtardığınız söz “–ümsü” ilə doğulur.
Ən Çox Verilən Suallar
Xeyr. Normativ yazıda düzgün forma “–ümsü”dür (və variantları –umsu, –imsi, –ımsı). “–ümsə” danışıqda eşidilən bir ilyuziyadır; tələffüzdə son heca bəzən “ə” kimi səslənsə də, yazı qaydası bunu qəbul etmir. Rəsmi və elmi mətnlərdə mütləq “–ümsü” yazılmalıdır. Redaktə zamanı bu səhv asanlıqla düzəldilir.
Əsas yük “bənzərlik, çalara yaxınlıq, ehtiyatlı təsvir”dir. “Duzumsu” tam duzlu demək deyil, duz izini bildirir; “göyümsü” isə tam göy deyil, göyə çalan rəngdir. Beləliklə, danışan kəskin hökm vermir, məna məsafəsini göstərir. Bu, ədəbiyyat, publisistika və elmi-populyar üslub üçün uyğundur.
Fərq əsasən səs uyumundan doğur. Arxa saitli köklərdə –umsu/–ımsı, ön saitli köklərdə –ümsü/–imsi üstünlük qazanır. Məsələn: “duz–duzumsu”, “şirin–şirinimsi”, “göy–göyümsü”, “sarı–sarımsı”. Seçimdə ritmə və səslənməyə də baxılır.
Rəng tonunu spektr üzrə konkretləşdirmək istəyəndə –mtıl (“yaşılımtıl”, “qırmızımtıl”) daha uyğundur. Təsviri yumşaltmaq və duyğuya yaxınlaşdırmaq istəyirsənsə, –imsi/–ümsü (“yaşılımsı”, “göyümsü”) zərif çalanı verir. Elmi hesabatda –mtıl, ədəbiyyat və dizayn yazısında –imsi/–ümsü daha təbii səslənir. İki alət bir-birini tamamlayır.
“Turşumsu”, “duzumsu”, “şirinimsi”, “qozumsu”, “tüstümsü” bu sahədə tipikdir. Hər biri tam dadı deyil, izini bildirir. Resept, dequstasiya qeydi və ya məhsul təsvirində bu ölçülü dil oxucunun gözləntisini doğru qurur. Gərəkdiyi halda sinonimlər – “–vari”, “–abə” – ilə variasiya edilə bilər.
Xeyr. Şəkilçi kökə birbaşa qoşulur: “şüşəmsi”, “südumsu”, “göyümsü”. Tire (“şüşə–imsi”) orfoqrafik səhvdir. Eyni qayda bütün variantlara aiddir. Yalnız mürəkkəb söz birləşmələrində tire başqa məqsədlə işlənə bilər, şəkilçi bununla bağlı deyil.
Vurğu əsasən kökdə qalır, şəkilçi vurğunu özünə çəkmir. Danışıqda son səsin “ü”sü bəzən zəifləyib “ə” kimi eşidilə bilər, lakin bu, yazıya köçürülməməlidir. Səs uyumunu pozan formalar (“göyumsu” kimi) fonetik cəhətdən uyğun deyil. Düzgün tələffüz yazı nizamını da asanlaşdırır.
Elmi mətndə ölçü–rəqəm əsasdır; –imsi/–ümsü həddən artıq işlədilərsə, qeyri-müəyyənlik təsiri yarada bilər. Amma sensoro–təsviri bloklarda (“jelimsi kütlə”, “südumsu rəng”) funksionaldır. Yəni, kontekstə uyğun, ölçülü istifadə olunmalıdır. Normanın açarı balansdır.
Məna sahəsi üst-üstə düşsə də, üslub temperaturu fərqlidir. “–vari” daha rəsmi və neytral, “–sayağı” danışıqvari, “–tək/–kimı” isə bədii çalarlıdır. “–ümsü” ən kompakt və ritmi pozmayan formadır. Mətndə təkrarı önləmək üçün bu vasitələr bir-birini əvəzləyə bilər.
Kulinariya (dad–toxuma), təbabət və kosmetologiya (təsviri diaqnostika), dizayn və rəng nəzəriyyəsi (çalarlar), marketinq (ehtiyatlı vəd) sahələrində geniş istifadə olunur. Hər sahədə məqsəd eynidir: “tam deyil, o yana meyilli” mənasını zərif çatdırmaq. Düzgün işlənəndə anlaşmanı artırır. Həddən artıq işlənəndə isə mətni yumşaq, lakin qaranlıq edə bilər.
