Ümumbəşər sözü Azərbaycan dilində geniş mənalı, fəlsəfi və humanist dəyər daşıyan anlayışlardan biri hesab olunur. Bu ifadə insanın və cəmiyyətin həyatında bəşəri birliyin, ümumi insan dəyərlərinin və universal prinsiplərin simvolu kimi çıxış edir. İnsanlar tarix boyu fərqli millətlərə, dinlərə və mədəniyyətlərə mənsub olsalar da, onları birləşdirən, bir-birilərinə bağlayan ortaq dəyərlər, ideyalar və məqsədlər həmişə mövcud olub. Ümumbəşər məfhumunda əsas ideya insanlığın bütövlüyü, qlobal məsuliyyət hissi və hər bir fərdin bəşəriyyətin bir hissəsi kimi dərk olunmasıdır.
Tarixin müxtəlif dövrlərində bəşəriyyət ciddi sınaqlardan keçib. Müharibələr, ixtilaflar, siyasi və iqtisadi böhranlar insan cəmiyyətini sarsıtsa da, hər zaman dünyada ümumbəşər dəyərlərə ehtiyac duyulub. Ədalət, sülh, insan hüquqları, tolerantlıq və qarşılıqlı hörmət kimi prinsiplər dünyanın hər yerində insanların həyatında prioritet olub. Ümumbəşər anlayışının formalaşması və inkişafında müxtəlif elmi, fəlsəfi və bədii istiqamətlər rol oynayıb.
Müasir dünyada qloballaşma, informasiya texnologiyalarının inkişafı, mədəni inteqrasiya və beynəlxalq əməkdaşlıq ümumbəşər dəyərlərin aktuallığını daha da artırıb. Bu gün dünya xalqları arasında fərqli din, irqi, dil və mədəniyyətə malik olsalar da, hamını birləşdirən və inkişaf etdirən, insanı insan edən ortaq bir əsas var – ümumbəşər dəyərlər. Hər bir fərd öz cəmiyyətinin və xalqının nümayəndəsi olmaqla yanaşı, bəşəriyyətin bir parçasıdır.
Bu söz həm sosial, həm siyasi, həm də etik məzmun daşıyır və müasir humanist düşüncədə əsas rol oynayır. Fərqli ölkələrdə və cəmiyyətlərdə ümumbəşər ideyalar məktəbdən ailəyə, dövlət idarəçiliyindən insan münasibətlərinə qədər bir çox sahədə özünü göstərir. Ümumbəşər prinsiplər sülhsevər dünyagörüşünün, multikulturalizmin və vətəndaş həmrəyliyinin əsasını təşkil edir. Bütün bunlar göstərir ki, bu anlayış təkcə nəzəri və ya fəlsəfi deyil, real həyatın, gündəlik münasibətlərin, beynəlxalq siyasətin və qlobal dəyərlərin fundamental bazasıdır.
Ümumbəşər sözünün mənşəyi və semantikası
Ümumbəşər sözü iki hissədən ibarətdir: “ümum” və “bəşər”. “Ümum” hissəsi bütünlük, hər tərəfli, hər şeyi əhatə edən anlamını verir. “Bəşər” isə insan, insanlıq və bəşəriyyət mənasındadır. Bu iki komponent birləşərək universal, hamıya aid olan, insanlığa xas olan mənanı formalaşdırır. Dilimizdə bu söz həm konkret insan qrupu, həm də bütöv bəşəriyyət üçün istifadə oluna bilər.
Lüğətlərdə ümumbəşər – “bütün bəşəriyyətə aid olan”, “insanlığın hamısına məxsus olan” kimi izah edilir. Bəzən “ümumbəşəri dəyərlər” şəklində işlənir və burada sülh, azadlıq, bərabərlik, humanizm, tolerantlıq, ədalət kimi universal dəyərlər nəzərdə tutulur. Fəlsəfi və elmi ədəbiyyatda isə bu söz insanı bütöv bəşəriyyətin üzvü kimi dərk etmək, fərdi və ictimai maraqları qlobal maraqlarla uzlaşdırmaq anlamına gəlir.
Ümumbəşər anlayışının mənəvi kökləri qədim dövrlərdən bəri mövcuddur. İnsan cəmiyyətinin formalaşmasında və inkişafında bütün insanlara məxsus ortaq dəyərlərin və ideyaların rolu həmişə mühüm olub. Bu səbəbdən, sözün semantikası zamanla genişlənmiş, müxtəlif dövrlərdə yeni mənalar kəsb etmişdir.
Ümumbəşər ideyaların tarixi inkişafı
Ümumbəşər ideyalar bəşər tarixinin bütün mərhələlərində aktual olub. Qədim dövrlərdən başlayaraq, insanların bir-biri ilə münasibətində ədalət, humanizm və dostluq kimi universal dəyərlər əsas yer tutub. Antik Yunan fəlsəfəsində, xüsusən də Sokrat, Platon və Aristotel kimi mütəfəkkirlərin əsərlərində insanlığın birliyi və universal dəyərlərin mövcudluğu ön plana çəkilib.
Orta əsrlərdə dini təlimlər də ümumbəşər ideyaların yayılmasına təsir edib. Xristianlıq, İslam və digər dünya dinlərində bəşəriyyətin birlik və bərabərliyinə çağırışlar səslənib. Yeni dövrdə isə Avropa maarifçiləri – Kant, Russo, Volter və digərləri insan haqları, azadlıq və bərabərlik ideyalarının ümumbəşəri mahiyyətini vurğulayıblar. XX və XXI əsrlərdə isə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Hüquqları Bəyannaməsi, beynəlxalq konvensiyalar və qlobal proqramlar ümumbəşər ideyaların hüquqi əsaslarını daha da gücləndirib.
Zaman keçdikcə bu anlayış həm siyasi, həm hüquqi, həm də sosial kontekstdə dərinləşib. Qloballaşma və informasiya cəmiyyətinin inkişafı da bu ideyaların yayılmasını və qəbulunu asanlaşdırıb. Müasir dünyada ümumbəşər prinsiplər həm dövlətlərarası münasibətlərdə, həm də gündəlik insan əlaqələrində əsas dəyərlər kimi çıxış edir.
Ümumbəşər dəyərlərin cəmiyyətdə rolu
Ümumbəşər dəyərlər cəmiyyətin inkişafında, insan münasibətlərində və ictimai münasibətlərin tənzimlənməsində əsas rol oynayır. Bu dəyərlər insan hüquqlarının qorunması, sosial ədalətin təmin olunması, tolerantlıq və qarşılıqlı hörmət prinsiplərinin formalaşmasında həlledici əhəmiyyətə malikdir.
Cəmiyyətin əsas təməl daşları olan ailə, məktəb, ictimai institutlar və dövlət orqanları məhz ümumbəşər dəyərlərin qorunmasına və təbliğinə xüsusi diqqət yetirir. Bu dəyərlər sayəsində insanlar arasında qarşılıqlı anlaşma və əməkdaşlıq möhkəmlənir, sosial ədalət və bərabərlik təmin olunur. Ümumbəşər dəyərlər həm fərdi, həm də ictimai rifahın və tərəqqinin əsasını təşkil edir.
Ümumbəşər ideyaların təhsildə əks olunması
Müasir təhsil sistemi insanlarda ümumbəşər dəyərlərin formalaşmasına böyük önəm verir. Məktəblərdə, universitetlərdə və digər təhsil müəssisələrində humanist, tolerant və multikultural yanaşmanın inkişafı üçün xüsusi proqramlar hazırlanır. Bu, gənc nəslin dünya vətəndaşı kimi formalaşmasına, müxtəlif xalqlar, dinlər və mədəniyyətlər arasında qarşılıqlı hörmət və əməkdaşlığın qurulmasına şərait yaradır.
Təhsil proqramlarında sülh, insan hüquqları, azadlıq, demokratiya və digər universal dəyərlər haqqında xüsusi dərslər, seminarlar və tədbirlər keçirilir. Gənclərdə empatiya, dözümlülük, humanizm və multikulturalizm ruhunun aşılanması üçün maarifləndirici layihələr mühüm rol oynayır. Bu baxımdan təhsil ümumbəşər ideyaların gələcək nəsillərə ötürülməsində əsas vasitədir.
Ümumbəşər sözünün siyasi və hüquqi aspektləri
Dünya siyasətində və beynəlxalq hüquqda ümumbəşər dəyərlər əsas prinsip kimi qəbul edilir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının nizamnaməsi, Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası, UNESCO-nun proqram və layihələri bu ideyaların hüquqi bazasını təmin edir. Sülh, demokratiya, insan hüquqları və sosial ədalət bu sənədlərin əsas qayəsini təşkil edir.
Dövlətlər arasında əməkdaşlıq, sülh danışıqları və beynəlxalq razılaşmalar da məhz ümumbəşər prinsiplərə əsaslanır. Hər bir dövlət öz vətəndaşlarının hüquq və azadlıqlarını qorumaq, bərabərlik və humanizm ideyalarını inkişaf etdirmək üçün ümumbəşər dəyərlərə əsaslanır. Hüquqi cəhətdən bu prinsiplər konstitusiyalarda, qanunvericilikdə və dövlət siyasətində mühüm yer tutur.
Ümumbəşər dəyərlərin ədəbiyyatda və incəsənətdə əksi
Ədəbiyyat və incəsənət bəşəriyyətin ümumi dəyərlərinin təbliğində ən təsirli vasitələrdən biridir. Azərbaycan ədəbiyyatının klassik və müasir nümayəndələri – Nizami, Füzuli, Mirzə Fətəli Axundzadə, Hüseyn Cavid və başqaları öz yaradıcılıqlarında insanı, humanizmi, bərabərliyi və ədaləti ön plana çəkiblər. Onların əsərlərində ümumbəşər dəyərlərin tərənnümü, insanın mənəvi böyüklüyü və birliyə çağırış xüsusi yer tutur.
Bütün dünya ədəbiyyatı və incəsənəti insanlığın ümumi dəyərlərinin, sülhün, dostluğun və tolerantlığın təbliğində böyük rol oynayıb. Musiqi, təsviri sənət, kino və teatr vasitəsilə ümumbəşər ideyalar insanlara aşılanır, onların mənəvi dünyası zənginləşdirilir.
Ümumbəşər sözünün gündəlik həyatda və insan münasibətlərində rolu
Gündəlik həyatımızda ümumbəşər dəyərlərin qorunması və inkişaf etdirilməsi çox vacibdir. Hər bir insan gündəlik fəaliyyətində sülh, ədalət, bərabərlik, tolerantlıq və humanizm prinsiplərinə əməl etməyə çalışır. Ailədə, dostluq münasibətlərində, iş yerində və cəmiyyətin bütün sahələrində ümumbəşər dəyərlərin üstünlüyü insan münasibətlərini sağlamlaşdırır.
Bu dəyərlər sayəsində insanlar bir-birinə hörmətlə yanaşır, qarşılıqlı anlaşma və əməkdaşlıq mühiti yaranır. Ətraf mühitə və cəmiyyətə olan məsuliyyət hissi artır, insan fərdiyyətinin və şəxsiyyətinin inkişafı üçün əlverişli şərait yaranır. Ümumbəşər ideyalar insanı mənəvi cəhətdən daha kamil, əxlaqlı və məsuliyyətli edir.
Ümumbəşər ideyaların gələcəkdə rolu və perspektivləri
Gələcəkdə ümumbəşər ideyaların əhəmiyyəti daha da artacaq. Qloballaşma proseslərinin dərinləşməsi, texnoloji və elmi yeniliklər, beynəlxalq münasibətlərin inkişafı insanları bir-birinə daha da yaxınlaşdırır. Yeni nəsillər qlobal düşüncəyə və ümumbəşər dəyərlərə sahib olaraq, daha açıq, tolerant və sülhsevər bir dünya quracaqlar.
İnsan hüquqları, sülh, sosial ədalət, ətraf mühitin qorunması və multikulturalizm kimi prinsiplər gələcəyin əsas aparıcı ideyaları olacaq. Bəşəriyyətin rifahı, tərəqqisi və harmoniyası yalnız ümumbəşər dəyərlərin qorunması və inkişaf etdirilməsi ilə mümkündür. Bu baxımdan hər bir fərd və cəmiyyətin borcu ümumbəşər prinsiplərə sadiq qalmaq və onları yaşatmaqdır.
Ümumbəşər sözü insanlığın ortaq dəyərlərini, universal prinsiplərini və qlobal məsuliyyət hissini özündə birləşdirən dərin məna daşıyır. Bu anlayış həm tarixi inkişafda, həm də müasir dövrün reallıqlarında ən ali prinsiplərdən biri kimi çıxış edir. İnsanlar müxtəlif millət, din və mədəniyyətlərə mənsub olsalar da, onları birləşdirən, bütün bəşəriyyətə xas olan ortaq əsas – ümumbəşər dəyərlərdir. Sülh, ədalət, bərabərlik, tolerantlıq və humanizm prinsipləri insan münasibətlərinin və cəmiyyətin inkişafının əsasını təşkil edir.
Müasir dünyada bu dəyərlərin qorunması və gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün təhsil, ədəbiyyat, incəsənət və dövlət siyasətində xüsusi tədbirlər həyata keçirilir. Ümumbəşər ideyalar qloballaşmanın, mədəni inteqrasiyanın, elmi-texniki tərəqqinin əsas aparıcı qüvvələrindəndir. Hər bir fərd və cəmiyyət bu prinsiplərə əməl etməklə, bəşəriyyətin rifahına və tərəqqisinə xidmət etmiş olur.
Ən Çox Verilən Suallar
Ümumbəşər sözü universal, bütün insanlığa aid və hamını əhatə edən dəyərləri ifadə edir. Bu termin cəmiyyətlərə xas ortaq dəyərləri, prinsipləri və ideyaları bildirir. Söz həm sosial, həm də mənəvi baxımdan insanın bəşəriyyətin bir hissəsi olduğunu vurğulayır. Əsas mahiyyəti – bütün insanlara məxsus olan ortaq prinsiplər və dəyərlərdir.
Ümumbəşər dəyərlər dedikdə sülh, ədalət, bərabərlik, insan hüquqları, tolerantlıq, humanizm, multikulturalizm, ətraf mühitin qorunması kimi prinsiplər nəzərdə tutulur. Bunlar millətindən, irqindən, dinindən və sosial statusundan asılı olmayaraq bütün insanlara xas olan prinsiplərdir. Bu dəyərlər cəmiyyətin inkişafı, sülh və rifah üçün zəruridir. Müasir dövrdə bu dəyərlər qlobal səviyyədə qəbul edilir və müdafiə olunur.
Ümumbəşər dəyərlər cəmiyyətdə qarşılıqlı hörmət, tolerantlıq, sülh, bərabərlik və ədalət kimi prinsiplərin möhkəmlənməsinə kömək edir. Onlar insan münasibətlərinin sağlam və konstruktiv əsasda qurulmasına səbəb olur. Həm fərdi, həm də ictimai rifah üçün vacib baza rolunu oynayır. Hər bir cəmiyyətdə bu dəyərlər inkişaf, sülh və birlik üçün əsas şərtlərdəndir.
Ümumbəşər ideyalar qədim dövrlərdən mövcuddur və fərqli fəlsəfi, dini, humanist cərəyanlarda geniş əks olunub. Antik dövr mütəfəkkirləri, böyük dinlər və Avropa maarifçiləri bu ideyaların inkişafında əsas rol oynayıb. Zamanla universal dəyərlər beynəlxalq hüquq və dövlət idarəçiliyində də əsas prinsipə çevrilib. Müasir qloballaşan dünyada isə bu ideyalar daha da aktuallaşıb.
Müasir təhsil sistemi şagird və tələbələrə ümumbəşər dəyərlərin, humanist və tolerant düşüncənin aşılanmasına önəm verir. Proqramlarda sülh, insan hüquqları, azadlıq və demokratiya xüsusi yer tutur. Gənclər müxtəlif mədəniyyətlərə hörmət və multikultural dəyərlər ruhunda tərbiyə olunur. Bu da onların gələcəkdə dünyagörüşünün formalaşmasında vacib rol oynayır.
Ədəbiyyat və incəsənət ümumbəşər dəyərlərin yayılması və təbliğində mühüm rol oynayır. Azərbaycan klassik və müasir yazıçıları, rəssamları və musiqiçiləri humanizm, ədalət, sülh kimi mövzuları tez-tez işıqlandırırlar. Bu əsərlər insanın mənəvi böyüklüyünü və birlik çağırışını əks etdirir. Eyni zamanda, incəsənət vasitəsilə insanlar ortaq bəşəri dəyərlərə daha asan yaxınlaşırlar.
Siyasi və hüquqi baxımdan ümumbəşər dəyərlər beynəlxalq hüququn, dövlətlərarası münasibətlərin və milli qanunvericiliyin əsas bazasını təşkil edir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı, UNESCO kimi qurumların sənədlərində bu prinsiplər əsas yer tutur. Dövlətlər arasında sülh, əməkdaşlıq və insan hüquqlarının müdafiəsi məhz ümumbəşər prinsiplərə söykənir. Bu dəyərlər sülh və təhlükəsizliyin qorunmasında fundamental rol oynayır.
Hər bir insan gündəlik münasibətlərində sülh, ədalət, bərabərlik və tolerantlıq prinsiplərinə əməl etməlidir. Bu dəyərlər ailədə, işdə, dostluqda və ictimai həyatda insanların harmoniyasını təmin edir. Qarşılıqlı hörmət və əməkdaşlıq, fərdi və ictimai rifah üçün əsas şərtlərdəndir. Ümumbəşər dəyərlərin yaşadılması cəmiyyətin sağlam inkişafına səbəb olur.
Multikulturalizm fərqli millətlərin, dillərin və mədəniyyətlərin bir arada yaşamasını və qarşılıqlı hörməti nəzərdə tutur. Bu dəyər, cəmiyyətin tolerant, açıq və inkişaf etmiş olmasına kömək edir. Multikulturalizm ümumbəşər dəyərlər arasında qlobal inteqrasiyanın və beynəlxalq dialoqun əsasını təşkil edir. Təhsildə və dövlət siyasətində bu prinsipin qorunması mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Qloballaşmanın sürətlənməsi, beynəlxalq münasibətlərin dərinləşməsi və texnoloji yeniliklər ümumbəşər dəyərlərin əhəmiyyətini daha da artıracaq. İnsan hüquqları, ətraf mühitin qorunması, sülh və ədalət kimi prinsiplər gələcəkdə də bəşəriyyətin inkişafı üçün əsas yol göstəricisi olacaq. Bu dəyərlərin qorunması və yayılması hər bir insan və cəmiyyət üçün mənəvi borc hesab olunur. Onlar olmadan inkişaf və harmonik birgəyaşayış mümkün deyil.
