Tarix insanlığın keçmişini öyrənmək, bugünkü cəmiyyətləri və mədəniyyətləri anlamaq üçün əsas elmdir. Ümumi tarix bəşəriyyətin yaranışından bu günə qədər baş verən hadisələri, dövlətləri, imperiyaları, inqilabları, mədəni inkişafları, dini hərəkatları və sosial dəyişiklikləri əhatə edir. İnsan toplumu tarix boyu davamlı dəyişikliklər, böyük sınaqlar və yeniliklər qarşısında olub. Tarixin hər dövrü özünəməxsus sosial, iqtisadi, siyasi və mədəni xüsusiyyətlərlə fərqlənir. İnsanlar keçmişi yalnız faktları bilmək üçün deyil, həm də gələcəyi düzgün qurmaq üçün öyrənirlər. Keçmişin təcrübələri, uğurları və fəlakətləri hər bir cəmiyyətin yaddaşında iz qoyub və bu izlər bu günə qədər insanların davranışlarını, dünyagörüşünü, dəyərlərini formalaşdırıb. Ümumi tarix təkcə siyasi və ya hərbi hadisələrin xronologiyası deyil, eyni zamanda elm, texnika, mədəniyyət, din, incəsənət və gündəlik həyatın inkişafını da ehtiva edir. Bəşər sivilizasiyasının qədimdən müasir dövrə qədər keçdiyi inkişaf yolunu anlamaq üçün ümumi tarixə müraciət etmək mütləqdir.
Tarixin Yaranışı və Tədqiqi
İnsanların yazının ixtirasından əvvəlki dövrü tarixin ilkin mərhələsi sayılır. Bu mərhələ adətən “tarixdən əvvəlki dövr” adlanır. İnsanlar ovçuluq və yığıcılıqla məşğul idilər, kiçik icmalar şəklində yaşayırdılar. Daş dövründən başlayaraq tədricən əkinçilik və maldarlıq inkişaf etdi, məskunlaşma prosesləri sürətləndi. Yazının yaranması (təxminən e.ə. IV minillikdə Mesopotamiyada) ilə insanlıq tarixinin yeni mərhələsi başlandı. Tarix elmi həmin dövrdən etibarən insan cəmiyyətinin həyatını daha ətraflı və dəqiq tədqiq edə bildi. Tarixçi Herodotun əsərləri bəşəriyyətin ilk elmi tədqiqat nümunələri kimi qəbul olunur. O, “Tarixin atası” adlandırılır və ilk dəfə müxtəlif xalqların tarixini obyektiv şəkildə izah etməyə çalışmışdır. Tarix tədricən müstəqil elm sahəsinə çevrildi, müxtəlif metod və yanaşmalar formalaşdı. Müasir dövrdə tarix elmində mənbəşünaslıq, arxeologiya, etnoqrafiya, sosiologiya, antropologiya, coğrafiya və digər elmlərlə qarşılıqlı əlaqə daha da güclənib.
Qədim Sivilizasiyalar və Onların Əhəmiyyəti
Qədim Şumer, Misir, Hindistan, Çin və Mezopotamiya sivilizasiyaları insanlığın mədəni, elmi, siyasi və sosial inkişafında mühüm rol oynayıb. Şumerlər dünyanın ilk yazılı qanunlarını yaradıb, Misir piramidaları və riyaziyyat elmini inkişaf etdirib, Çin müdrikliyi və ixtiraları, Hindistan fəlsəfəsi və mistisizmi tarixdə xüsusi iz qoyub. Hər bir qədim sivilizasiya özünəməxsus dövlət idarəçiliyi, təsərrüfat sistemi, incəsənət ənənələri ilə seçilib. Bu dövrlərdə din və mifologiya cəmiyyətin əsas sütunu olub. Sivilizasiyalararası əlaqələr, ticarət yolları və müharibələr nəticəsində bir çox ideya və yeniliklər yayıldı, xalqlar arasında mədəni təsirlər gücləndi. Qədim dövlətlərin yüksəlişi və süqutu tarixin qanunauyğunluqları içində daim təkrarlanıb.
Orta Əsrlər və Sivilizasiya Böhranı
Orta əsrlər bəşər tarixində qaranlıq və ya intibah dövrü kimi qiymətləndirilir. Avropada Qərbi Roma imperiyasının süqutundan sonra feodalizmin təşəkkülü, xristianlığın yayılması və kilsənin hökmranlığı əsas cizgilərdir. Şərqdə isə İslam sivilizasiyası, Böyük Səlcuqilər, Ərəb xilafəti, Səfəvilər və Osmanlı imperiyası mühüm rol oynayıb. Şərqlə Qərb arasında ticarət və diplomatik münasibətlər, kəsişən mədəniyyətlər və dini ziddiyyətlər tarixin maraqlı səhifələrindəndir. Orta əsrlər insan azadlığının məhdudlaşdığı, lakin elmin, fəlsəfənin və incəsənətin inkişaf etdiyi bir dövr kimi də xarakterizə olunur. Qalalar, şəhərlər, universitetlər, böyük ticarət yolları (Məsələn, İpək Yolu) dövrün iqtisadi və mədəni həyatına təsir edib.
Yeni Dövr və Dəyişikliklər
XVI-XVIII əsrlərdə Avropa cəmiyyətində böyük dəyişikliklər baş verdi. Kəşflər dövrü nəticəsində Amerika qitəsinin, yeni dəniz yollarının tapılması, Avropanın iqtisadi və siyasi xəritəsinin dəyişməsinə səbəb oldu. İntibah dövrü elmin, incəsənətin, texnologiyanın inkişafını sürətləndirdi. Protestan islahatı və qarşı-islahat, monarxiyaların güclənməsi, kapitalizmin təşəkkülü və urbanizasiya Avropa tarixində yeni mərhələ açdı. Osmanlı imperiyasının yüksəlişi və Avropa ilə rəqabəti, Səfəvi, Babur, Çin, Rus imperiyalarının formalaşması dünya tarixinin axarını dəyişdirdi. Yeni dövr cəmiyyətində təhsil, elm, iqtisadiyyat və dövlət idarəçiliyi dərin dəyişikliklərə məruz qaldı.
Müasir Dövr: İmperiyaların Sona Çatması və Qloballaşma
XIX-XX əsrlər dünya tarixində ən sürətli dəyişikliklərin yaşandığı dövrlərdən sayılır. Sənaye inqilabı yeni istehsal vasitələrinin, texnologiyaların və şəhər həyatının formalaşmasına gətirib çıxardı. İki böyük dünya müharibəsi, inqilablar, milli azadlıq hərəkatları və kolonializmin sona çatması dövlətlərin xəritəsini dəyişdi. Siyasi və ideoloji qarşıdurmalar — xüsusilə kapitalizm və sosializmin toqquşması, soyuq müharibə, qloballaşma prosesi dünya tarixinə dərin təsir göstərdi. Müasir dövrün xüsusiyyətləri sırasında texnologiya, informasiya və kommunikasiya vasitələrinin yayılması, urbanizasiya, multikulturalizm və yeni sosial problemlər mühüm yer tutur. Dünya iqtisadiyyatının birləşməsi, beynəlxalq təşkilatların və hüququn rolu artıb. Tarixə yeni baxış və tədqiqat yanaşmaları müasir dövrdə daha da aktuallaşıb.
Tarixi Araşdırma Metodları və Mənbələr
Tarix elmi yalnız yazılı mənbələrlə məhdudlaşmır. Arxeoloji tapıntılar, maddi-mədəniyyət nümunələri, şifahi ənənələr, rəsmlər, memarlıq abidələri və digər qeyri-ənənəvi mənbələr tarixi tədqiqatlarda böyük əhəmiyyət daşıyır. Tarixçilər məlumatları təhlil edərkən mənbələrin etibarlılığını, obyektivliyini və dövrün sosial-mədəni şəraitini nəzərə alırlar. Müqayisəli tarix, tarixi-coğrafi yanaşma, sosioloji və psixoloji metodlar araşdırmaların dəqiqliyini artırır. Mənbələrin müxtəlifliyi və fərqli baxış bucaqları tarixin subyektiv təhlilindən obyektiv elmi nəticəyə keçidi asanlaşdırır.
Dünya Xalqları və Sivilizasiya Əlaqələri
Tarix boyu xalqlar arasında əlaqələr — ticarət, müharibə, sülh, diplomatiya, dini və mədəni təmaslar — ümumi tarixdə əsas rol oynayıb. Mədəniyyətlərin inteqrasiyası, dillərin yayılması, dini ideyaların müxtəlif regionlara sirayət etməsi sivilizasiyaların inkişafında əhəmiyyətli rol oynayıb. Məsələn, Böyük İpək Yolu yalnız ticarət deyil, həm də bilik və mədəniyyət mübadiləsinin mühüm xətti idi. Ərəb xilafəti dövründə Yaxın Şərq, Orta Asiya və Avropanın elmi əlaqələri, Renessans Avropasının Şərqlə qarşılıqlı təsiri və digər hadisələr dünya tarixində silinməz izlər buraxıb. Qloballaşma prosesi, müasir beynəlxalq təşkilatlar, insan hüquqları və yeni iqtisadi münasibətlər xalqlar arasında əlaqələrin yeni mərhələyə keçməsinə səbəb olub.
Azərbaycan və Ümumi Tarix
Azərbaycan ərazisi tarix boyu müxtəlif mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların kəsişmə nöqtəsində yerləşib. Şərq və Qərb sivilizasiyalarının toqquşduğu bu region qədim dövlətlərin, imperiyaların, müxtəlif xalqların, dillərin, dini cərəyanların qarşılaşdığı bir məkan olub. Urmiya hövzəsində və Qafqazda ilk dövlətlər, Atropatena, Albania, Sasanilər, ərəb xilafəti, Səlcuqilər, Şirvanşahlar, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvilər, Qacarlar və Rusiya imperiyasının idarəçiliyi Azərbaycan tarixinin əsas mərhələlərini təşkil edir. Bu dövrlərdə ölkənin iqtisadiyyatı, mədəniyyəti, elmi, şəhərsalma ənənələri və dövlət quruculuğu inkişaf edib. XX əsrdə Azərbaycan SSR, Sovet İttifaqı və müstəqil Azərbaycan Respublikası tariximizdə yeni səhifələr açıb. Azərbaycan ümumi dünya tarixinin vacib iştirakçısı olaraq həm Şərq, həm də Qərb mədəniyyətləri arasında körpü rolunu oynayıb.
Tarixdən Alınan Dərslər və İnsan Faktorunun Rolu
Tarix yalnız faktlar və hadisələr toplusu deyil, həm də insan faktorunun, fərdi və kollektiv qərarların, psixologiyanın, dəyərlərin təsirini göstərir. Böyük liderlər, filosoflar, sərkərdələr, alimlər tarixin axarını dəyişdiriblər. Savaşlar, böhranlar, inqilablar və sülh müqavilələri bəzən tək bir şəxsin qərarından asılı olub. Eyni zamanda, kütlələrin sosial və iqtisadi tələbləri də tarixə yön verib. Tarixi hadisələrin səbəblərini və nəticələrini düzgün təhlil etmək, tarixi səhvlərdən və uğurlardan dərs almaq hər bir cəmiyyət üçün əhəmiyyətlidir. Müasir dövrdə tarixin obyektiv və dərin araşdırılması gələcək nəsillərin daha düzgün qərar qəbul etməsinə yardım edir.
Qədim Sivilizasiyalar
| Sivilizasiya | Yaranma Dövrü | Coğrafi Mövqe | Əsas Nailiyyətlər | İctimai Qurumlar |
|---|---|---|---|---|
| Şumer | e.ə. 4000-2000 | Mesopotamiya | Yazı, qanunlar, suvarma | Şəhər-dövlətlər |
| Misir | e.ə. 3200-332 | Nil vadisi | Piramidalar, hiyeroglif yazı | Faraonlar, rahib sinfi |
| Çin | e.ə. 2100-221 | Sarı çay vadisi | Kağız, barıt, ipək, fəlsəfə | İmperatorluq, bürokratiya |
| Hindistan | e.ə. 2500-500 | İnd çayı vadisi | Şəhərsalma, ticarət, Vedalar | Kasta sistemi |
| Yunanıstan | e.ə. 1200-146 | Balkan yarımadası | Demokratiya, fəlsəfə, teatr | Polis (şəhər-dövlətləri) |
Tarix elmi keçmişlə bugünkü cəmiyyətlər arasında körpü rolunu oynayır. Hər bir xalqın, dövlətin, mədəniyyətin tarixi onun özünü dərk etməsinin, gələcəyini planlaşdırmasının əsasını təşkil edir. Ümumi tarix təkcə bəşəriyyətin inkişaf yolunu deyil, həm də insanın yaradıcı potensialını, sivilizasiyaların bir-birinə təsirini, fərqli mədəniyyətlərin dialoqunu göstərir. Dünyada baş verən siyasi, sosial, iqtisadi və mədəni hadisələrin analizi, bu hadisələrin tarixi köklərini başa düşmək, cəmiyyətin sabitliyi və inkişafı üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Tarixin dərsləri yalnız bir dövrün deyil, bütün bəşəriyyətin ortaq yaddaşı kimi dəyərləndirilməlidir. Gənc nəslin tarixə marağının artırılması, tarixi faktların obyektiv və dərin şəkildə öyrədilməsi, cəmiyyətin rifahı və gələcək inkişafı üçün vacibdir. Sivilizasiyaların qarşılıqlı təsiri, yeni texnologiyaların və ideyaların yayılması, xalqlar arasında sülh və əməkdaşlıq ruhu tarixdən alınacaq ən vacib nəticələrdəndir. Tarix hər bir fərdin və millətin özünü dərk etməsində, keçmişin uğurlarını və fəlakətlərini unutmadan, gələcəyə ümidlə baxmasında ən etibarlı yoldur.
Ən Çox Verilən Suallar
Ümumi tarix bəşəriyyətin yaranışından müasir dövrə qədər keçdiyi bütün mərhələləri, müxtəlif xalqların, dövlətlərin, sivilizasiyaların, mədəniyyətlərin və ictimai quruluşların inkişafını, qarşılıqlı təsirini, hadisələri və prosesləri öyrənən elmdir. O, təkcə siyasi və hərbi hadisələri deyil, iqtisadiyyat, mədəniyyət, elm, din və sosial həyat sahələrini də əhatə edir. Ümumi tarix fərqli xalqların bir-biri ilə əlaqəsini, mədəniyyətlərin yayılmasını və cəmiyyətin təkamülünü anlamaq üçün əsas bilik sahəsidir.
Tarix elminin əsas məqsədi keçmişdə baş verən hadisələri, onların səbəb və nəticələrini, cəmiyyətlərin və fərdlərin inkişaf prosesini öyrənmək, insanlığın keçmiş təcrübəsindən nəticə çıxarmaq və bu bilikləri gələcək nəsillərə obyektiv şəkildə ötürməkdir. Tarix elmi həm də cəmiyyətin yaddaşını qoruyur, milli kimliyin formalaşmasına və insanların dünyagörüşünün inkişafına töhfə verir.
Qədim sivilizasiyalar insanlığın ilk təşkilatlanmış cəmiyyətləri, yazı, qanunlar, idarəetmə və incəsənət sahəsində əsas yenilikləri yaratmışlar. Onların fəaliyyəti və nailiyyətləri müasir cəmiyyətlərin təməlini qoymuş, elm, texnologiya, mədəniyyət və dəyərlərin formalaşmasına zəmin yaratmışdır. Bu sivilizasiyaların öyrənilməsi dünya tarixi proseslərini anlamaq üçün əsasdır.
Tarixi araşdırmalarda yazılı mənbələr (xronikalar, sənədlər, kitabələr), arxeoloji tapıntılar, maddi-mədəniyyət nümunələri, şifahi ənənələr, rəsmlər, memarlıq abidələri və hətta rəsmi və şəxsi məktublar kimi müxtəlif növ məlumatlar istifadə olunur. Müasir tarix elmi mənbələrin etibarlılığını və obyektivliyini yoxlamağa xüsusi diqqət yetirir.
Sivilizasiyalararası əlaqələr ticarət, müharibə, sülh, diplomatiya, dini və mədəni təmaslar vasitəsilə bilik və texnologiyaların yayılmasını, yeni ideyaların və mədəniyyətlərin formalaşmasını təmin edib. Bu əlaqələr fərqli xalqlar arasında anlayış və əməkdaşlıq ruhunun yaranmasında mühüm rol oynayıb və dünya tarixinin ümumi inkişafına təkan verib.
Orta əsrlər dövrü Avropa və Şərqdə feodal quruluşun formalaşması, dinin ictimai və siyasi həyatda həlledici rol oynaması, şəhər və universitetlərin yaranması, yeni elmi və mədəni istiqamətlərin inkişafı ilə yadda qalıb. Eyni zamanda, bu dövrdə iqtisadi və sosial dəyişikliklər, ticarət yollarının genişlənməsi və dövlət idarəçiliyində yeni üsullar meydana çıxıb.
Müasir dövr sənaye və informasiya inqilabları, texnologiyanın sürətli inkişafı, milli dövlətlərin yaranması, qloballaşma, dünya müharibələri və beynəlxalq təşkilatların formalaşması ilə seçilir. Cəmiyyətin strukturu, həyat tərzi və dünyagörüşü köklü şəkildə dəyişib, insan hüquqları və fərdi azadlıqlar ön plana çıxıb.
Azərbaycan regionun ən qədim sivilizasiyalarının və dövlətlərinin beşiyi olub. Burada yerləşən dövlətlər və mədəniyyətlər Şərq və Qərb arasında mədəni, iqtisadi və siyasi əlaqələrin yaranmasına səbəb olub. Azərbaycan tarixində Atropatena, Alban dövləti, Şirvanşahlar, Səfəvilər və müstəqil Azərbaycan Respublikası mərhələləri bəşəriyyətin ümumi tarixində əhəmiyyətli yer tutur.
Tarix elmi cəmiyyətin kollektiv yaddaşını qoruyur, milli və mədəni kimliyin formalaşmasına şərait yaradır, səhvlərdən və uğurlardan dərs almağa kömək edir. O, həm də müxtəlif xalqlar arasında anlaşmanın, barışın və əməkdaşlığın inkişafı üçün əsasdır. Tarixsiz cəmiyyət öz kökünü və gələcəyini düzgün dərk edə bilməz.
Tarixin öyrədilməsində obyektivlik, kritik yanaşma, müqayisəli analiz, faktlara əsaslanmaq və mənbələrin etibarlılığını yoxlamaq əsas prinsiplərdir. Müxtəlif dövrlərin və hadisələrin qarşılaşdırılması, mənbələrin müxtəlifliyi və fərqli baxış bucaqlarının təhlili tarixi biliklərin dərin və obyektiv şəkildə qavranmasına imkan verir.
