Dilin ifadə imkanlarını zənginləşdirən, fikirlərin ümumiləşdirilməsi və qruplaşdırılmasını təmin edən vasitələrdən biri də ümumiləşdirici sözlərdir. Bu sözlər nitqin semantik bütövlüyünü qorumaq, informasiya axınını idarə etmək, mətnin strukturunu sadələşdirmək və fikirləri konkretləşdirərək ümumiləşdirmək üçün geniş şəkildə istifadə olunur. Həm yazılı, həm də şifahi nitqdə, xüsusilə də elmi, publisistik və tədris mətnlərində ümumiləşdirici sözlərə tez-tez rast gəlinir. Ədəbi əsərlərdə, rəsmi sənədlərdə, nitqlərdə, məqalələrdə və dərs vəsaitlərində bu sözlər konkret sözləri və anlayışları qruplaşdırmaqla nitqin daha yığcam və anlaşıqlı şəkildə qurulmasına xidmət edir.
Ümumiləşdirici sözlərin düzgün istifadəsi yalnız qrammatik deyil, həm də üslubi baxımdan əhəmiyyətlidir. Onlar nitqə çeviklik, ahəng və aydınlıq gətirir, oxucuya və ya dinləyiciyə məzmunu daha tez və asan başa düşmək imkanı yaradır. Bir çox hallarda ümumiləşdirici sözlər olmadan mətnin mahiyyəti itə bilər, ya da informasiyanın təqdimatı çətinləşər. Dilin funksional üslublarında ümumiləşdirici sözlərin necə tətbiq olunması, onların növləri və təsnifatı, həmçinin bu sözlərin sintaktik və leksik xüsusiyyətləri öyrənilməyə və tətbiqə dəyər mövzulardandır.
Ümumiləşdirici söz nədir?
Ümumiləşdirici söz konkret və ya çoxluq təşkil edən obyektlərin, hadisələrin və anlayışların hamısını ifadə edən ümumi məzmunlu sözlərdir. Belə sözlər mətnin əvvəlində deyil, çox zaman müəyyən ardıcıllıqla sadalanan obyektlərin sonunda yerləşir və onları ümumiləşdirir. Nümunə: kitablar, jurnallar, qəzetlər – bunların hamısı mətbuat vasitələridir.
Ümumiləşdirici sözlər məntiqi baxımdan bütövləşdirmə funksiyası daşıyır. Onlar çox zaman cəmdə işlənir və “bütün”, “hamısı”, “hər şey”, “nə varsa” kimi əvəzlik və ya isim formasında olur. Mətndə bir sıra konkret termin və ifadələr sadalandıqdan sonra onların ümumiləşdirici forması gətirilir ki, bu da nitqin strukturunu möhkəmləndirir.
Ümumiləşdirici sözlərin növləri
Ümumiləşdirici sözlər semantik mənalarına və qrammatik funksiyalarına görə müxtəlif növlərə ayrılır. Əsasən aşağıdakı qruplara bölünür:
- İsim formasında olanlar: məsələn, əşyalar, şəxslər, hadisələr, faktlar və s.
- Əvəzlik formasında olanlar: hamısı, hər şey, heç nə, bəziləri və s.
- Sifət formasında olanlar: ümumi, hər cür, bütün, müxtəlif və s.
- Feil və zərf formasında işlənənlər: hər şey nəzərə alındıqda, ümumilikdə götürsək və s.
Bu fərqlər kontekstə uyğun olaraq dilin müxtəlif üslublarında tətbiq edilir. Xüsusilə, elmi və publisistik mətnlərdə əvəzlik formasında ümumiləşdirici sözlərə üstünlük verilir.
Ümumiləşdirici sözlərin funksiyası
Bu sözlərin əsas funksiyası konkret faktların və məlumatların yığcam şəkildə təqdim edilməsidir. Mətnin əvvəlində və ya ortasında konkret faktlar təqdim olunduqdan sonra ümumiləşdirici söz vasitəsilə həmin faktlara yekun vurulur. Bu, həm fikri tamamlayır, həm də oxucunun və ya dinləyicinin fikrini əsas ideyaya yönəldir.
Məsələn: Dəmir, mis, alüminium, sink – bütün bunlar metaldır. Burada “bütün bunlar” ifadəsi ümumiləşdirici və yekunlaşdırıcı funksiyanı yerinə yetirir.
Ümumiləşdirici sözlər və sintaktik əlaqə
Ümumiləşdirici sözlər çox zaman bağlayıcı rolu oynayaraq sintaktik əlaqələrin qurulmasında vasitəçi olur. Sadalanan söz və ya söz birləşmələrinin ardınca gələn ümumiləşdirici söz, onların hamısını əhatə edir və fikrin qapanmasını təmin edir.
Qrammatik baxımdan, ümumiləşdirici sözlər çox zaman xəbər ilə uyğunlaşdırılaraq cümlənin subyekti və ya obyekt rolunu oynayır. Məsələn: Kitablar, dəftərlər, qələmlər – hamısı stolun üstündə idi. Burada “hamısı” sözü cümlənin subyekti kimi çıxış edir.
Ümumiləşdirici sözlərin yazılı nitqdə istifadəsi
Yazılı nitqdə ümumiləşdirici sözlər informasiyanın strukturlaşdırılması baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Onlar cümlələr və paraqraflar arasında məntiqi əlaqə yaradır, ardıcıllıq və yekunluq hissi formalaşdırır. Akademik mətnlərdə, hesabatlarda, məqalələrdə və rəsmi sənədlərdə bu sözlər informasiya yığcamlığı və aydınlığı üçün mühüm vasitədir.
Belə sözlər həm də məqalənin nəticə və ümumiləşdirici hissələrində tez-tez işlədilir: məsələn, “bütün faktlar bunu göstərir”, “bütün bu hadisələr nəticəsində” və s.
Şifahi nitqdə ümumiləşdirici sözlərin rolu
Şifahi nitqdə bu sözlər danışanın fikrini daha sürətli və anlaşıqlı şəkildə ifadə etməsinə yardım edir. Xüsusilə danışıqda zaman məhdudiyyəti olduqda konkret sözlərin əvəzinə ümumiləşdirici forma seçilir. Məsələn: Bunların hamısını gördüm, hər şey yaxşıdır və s.
Şifahi ünsiyyətdə belə ifadələr həm də danışıqda ritmi qoruyur və dinləyicinin diqqətini əsas məsələyə cəmləşdirir.
Ümumiləşdirici sözlərin tədris prosesi
Azərbaycan dilinin tədrisində ümumiləşdirici sözlər ibtidai siniflərdən etibarən öyrədilməyə başlanır. Dilin qrammatik strukturunun öyrədilməsində bu sözlərin praktiki tətbiqi əhəmiyyətlidir. Dərsliklərdə sadə misallar və mətnlər üzərindən şagirdlər bu sözlərin funksiyasını anlayır və cümlələrdə tətbiqini öyrənirlər.
Yuxarı siniflərdə isə şagirdlər artıq bu sözlərdən istifadə etməklə mətn yazma bacarıqlarını inkişaf etdirirlər. Yazılı ifadə və məntiqi ardıcıllıq qurmaq baxımından bu sözlərin mənimsədilməsi zəruridir.
Nəticə
Ümumiləşdirici sözlər dilin struktur elementlərindən biri olmaqla yanaşı, məzmunun düzgün ötürülməsi, məlumatın bütöv və başa düşülən formada çatdırılması üçün vacib vasitədir. Bu sözlər yazılı və şifahi nitqin ahəngini, məntiqi əlaqəsini qoruyur və oxucuya və ya dinləyiciyə təqdim olunan informasiyanı dərk etməyə kömək edir. Onların funksional və sintaktik cəhətdən düzgün istifadəsi yalnız dilin qrammatikası baxımından deyil, həm də ümumi nitq mədəniyyəti və ifadə bacarığı baxımından önəm daşıyır.
Ən Çox Verilən Suallar
1. Ümumiləşdirici söz nə deməkdir?
Ümumiləşdirici söz konkret və ya müxtəlif anlayışların ümumi şəkildə ifadə olunması üçün istifadə edilən söz və ifadələrdir. Bu sözlər çox zaman sadalanan obyektlərin sonunda yerləşərək onları ümumiləşdirir.
2. Ümumiləşdirici sözlərə hansı sözlər daxildir?
Hamısı, hər şey, hər kəs, heç nə, əşyalar, hadisələr, şəxslər, faktlar, və s. kimi sözlər ümumiləşdirici sözlərə aiddir.
3. Ümumiləşdirici sözlər cümlədə hansı funksiyanı daşıyır?
Bu sözlər cümlədə subyekt, obyekt və ya əlavələr formasında çıxış edə bilər və çox zaman sadalanan məlumatlara yekun vurmaq üçün işlədilir.
4. Ümumiləşdirici sözlərlə bağlı hansı qrammatik qaydalar mövcuddur?
Ümumiləşdirici sözlər çox zaman cəmdə işlənir və onlardan sonra gələn xəbər də uyğun şəkildə cəmdə işlənməlidir.
5. Uşaqlara ümumiləşdirici sözlər necə öyrədilir?
Uşaqlara bu sözlər oyunlar, sadə misallar və qruplaşdırma tapşırıqları vasitəsilə öyrədilir. Dərsliklərdə bu sözlərin istifadə olunduğu cümlələrə yer verilir.
6. Ümumiləşdirici sözlərlə sadalanan obyektlər arasında hansı əlaqə var?
Sadalanan obyektlər eyni semantik və ya funksional qrupa aiddirsə, ümumiləşdirici söz onların hamısına birlikdə aid olur.
7. Ümumiləşdirici sözlər və əvəzliklər arasında fərq varmı?
Bəzi ümumiləşdirici sözlər əvəzlik formasında olur, lakin bütün əvəzliklər ümumiləşdirici söz sayılmır. Onlar funksiyasına görə fərqlənirlər.
8. Hər kəs, hər şey sözləri hansı halda ümumiləşdirici sayılır?
Bu sözlər konkret qrup və ya hadisələri ümumiləşdirdikdə ümumiləşdirici funksiyada çıxış edir, əgər ayrıca işlənirsə, əvəzlik kimi qəbul edilir.
9. Ümumiləşdirici sözlərin istifadəsi hansı yazı üslublarında daha çox rast gəlinir?
Elmi, publisistik, tədris və rəsmi üslubda ümumiləşdirici sözlərin istifadəsi daha çox müşahidə olunur.
10. Ümumiləşdirici sözlər olmadan nitq necə dəyişə bilər?
Bu sözlərdən istifadə edilmədikdə nitq yersiz təkrarlarla dolu, dolaşıq və qeyri-məntiqi ola bilər. Onlar mətnə struktur və aydınlıq gətirir.
