İnformasiya cəmiyyətində elmin, texnikanın və mədəniyyətin sürətli inkişafı nəticəsində yaranan məlumat bolluğu və müxtəlifliyi bəşəriyyəti nizamlanmış, asan axtarılan və səmərəli idarə olunan informasiya sistemlərinin yaradılmasına sövq edib. Bu baxımdan, kitabxana və arxiv işinin, eləcə də ümumi informasiya idarəetməsinin əsas problemlərindən biri – məlumatların sistemli təsnifatı və düzgün yerləşdirilməsidir. Universal Onluq Təsnifatı (UOT) bu ehtiyacdan doğmuş, dünyanın bütün aparıcı kitabxana və informasiya mərkəzlərində istifadə olunan ən universal və funksional təsnifat sistemlərindən biridir.
UOT-un Yaranma Tarixi və İnkişaf Yolu
Universal Onluq Təsnifatı 1895-ci ildə belçikalı alimlər Pol Otle və Anri Lafontenin təşəbbüsü ilə hazırlanıb. Bu sistem, Amerika alimi Melvil Dyunun Onluq Kitabxana Təsnifatı (Dewey Decimal Classification, DDC) modelindən ilhamlanaraq, daha geniş və beynəlxalq tələblərə cavab verən şəkildə inkişaf etdirilib.
UOT-un əsas məqsədi – bəşəriyyətin bütün bilik sahələrini, elm və texnikanın müxtəlif istiqamətlərini, incəsənət, ədəbiyyat, humanitar və ictimai elmləri vahid sistemdə təsnif etmək, hər bir mövzunu öz məntiqi yerində yerləşdirməkdir. UOT-un yaradılması ilə kitabxanalararası resurs mübadiləsi asanlaşdı, beynəlxalq elmi əlaqələr və biblioqrafik axtarışlar effektivləşdi.
Tarix boyu UOT bir neçə dəfə təkmilləşdirilib və yenilənib. Hal-hazırda onun əsas beynəlxalq mərkəzi Haaqa şəhərində yerləşir. Sistem müxtəlif dillərə, o cümlədən Azərbaycan dilinə də uyğunlaşdırılıb.
UOT-un Strukturu və Əsas Prinsipləri
UOT-un əsas mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bütün biliklər məzmununa görə on əsas sinfə (sıfırdan doqquza qədər) bölünür. Hər sinif öz növbəsində daha kiçik bölmələrə, sahə və mövzulara ayrılır. Bu iyerarxik sistem rəqəmlər vasitəsilə kodlaşdırılır və nəticədə hər bir mövzuya unikal təsnifat nömrəsi verilir.
UOT-un başlıca 10 əsas sinfi bunlardır:
- 0 – Ümumi əsərlər, ensiklopediyalar, informatika, informasiya və riyaziyyat
- 1 – Fəlsəfə və psixologiya
- 2 – Din
- 3 – İctimai elmlər
- 4 – (Əvvəl texniki elmlər üçün nəzərdə tutulmuş, indi istifadə olunmur)
- 5 – Təbii elmlər və riyaziyyat
- 6 – Tətbiqi elmlər, texnika, tibb
- 7 – İncəsənət, idman, əyləncə
- 8 – Ədəbiyyat və dil
- 9 – Tarix, coğrafiya, bioqrafiya
Hər əsas sinif, onluq prinsipi ilə, daha detallı altbölmələrə parçalanır. Bu, istifadəçiyə istənilən məlumat vahidini – kitab, məqalə, arxiv materialı, dissertasiya və s. – asanlıqla təsnif etmək və tapmaq imkanı yaradır.
UOT-un İşləmə Mexanizmi və Kodlaşdırma Sistemi
UOT-un əsas üstünlüyü – açıq və çevik iyerarxik struktura malik olmasıdır. Siniflərin və altbölmələrin kodları onluq sistemdə ardıcıl rəqəmlər şəklində yazılır: məsələn, 5.3 – biologiya, 6.2 – tibb, 8.3 – rus ədəbiyyatı və s. Kodların sayının artması təsnifatın daha detallı və dəqiq olmasını təmin edir.
Kitabxana kataloqunda hər bir sənəd öz məzmununa uyğun olaraq UOT kodu ilə işarələnir və rəflərdə həmin kod sırasına əsasən yerləşdirilir. Eyni zamanda, elektron kitabxana sistemlərində də UOT-nun tətbiqi axtarış və arxivləşdirmə prosesini optimallaşdırır.
UOT-un Kitabxana və İnformasiya Sistemlərində Tətbiqi
UOT sistemindən istifadə dünya kitabxanaçılığında, arxivlərdə, elmi müəssisələrdə, informasiya mərkəzlərində və digər bilik bazalarında geniş yayılıb. Ənənəvi kağız kataloqlarında olduğu kimi, müasir elektron kataloq sistemlərində də UOT əsas təsnifat vasitəsidir.
Azərbaycan Milli Kitabxanası, AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanası, ali məktəb kitabxanaları və bir çox ictimai-şəhər kitabxanalarında bütün materiallar məhz UOT kodları ilə qeydiyyata alınır. Beləliklə, istənilən kitab və ya məqalə universal prinsiplərlə tapılır, eyni mövzuya dair materiallar bir-birinə yaxın yerləşdirilir.
UOT-un Azərbaycan Kitabxana İşində Rolu
Azərbaycanda UOT-un tətbiqi XX əsrin ortalarından başlayıb və hazırda bütün əsas kitabxana sistemlərinin, elmi və tədris müəssisələrinin işinin ayrılmaz hissəsidir. UOT sayəsində:
- Kitab fondlarının sistemli təşkili
- Səmərəli biblioqrafik axtarış
- Beynəlxalq kitab və məqalə mübadiləsi
- İnformasiyanın səmərəli saxlanılması və istifadəçiyə çatdırılması təmin olunur
Bundan əlavə, Azərbaycan dilində xüsusi UOT cədvəlləri hazırlanıb, yerli elmi və mədəniyyət materiallarının təsnifatı milli xüsusiyyətləri nəzərə alır.
UOT-un Müasir Dövrdə Əhəmiyyəti və Yeniliklər
Rəqəmsal texnologiyaların inkişafı və informasiya resurslarının artması nəticəsində UOT-un funksiyaları və tətbiqi də daim təkmilləşdirilir. Onlayn kataloqlar, rəqəmsal arxivlər, elektron kitabxanalar və açıq məlumat bazalarında UOT beynəlxalq standart olaraq qalır. Eyni zamanda, UOT digər təsnifat sistemləri – Məlumat Mövzuları Standartları, Beynəlxalq Standart Kitab Nömrəsi (ISBN) və s. ilə inteqrasiya oluna bilir.
Müasir dövrdə, UOT eyni zamanda:
- Böyük məlumat axınında səmərəli məlumat idarəetməsi,
- Akademik və elmi fəaliyyət üçün sürətli axtarış və analiz,
- Rəqəmsal resursların vahid bazada təsnifatı üçün əsas vasitədir.
UOT və Digər Təsnifat Sistemləri Arasındakı Fərqlər
UOT-un ən böyük üstünlüyü – universallığı, çevikliyi və hər bir sahəni əhatə etməsidir. Məsələn, Dyunun onluq təsnifatı (DDC) daha çox Şimali Amerikada istifadə olunsa da, UOT Avropa, Asiya və MDB ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda dominant təsnifat sistemi kimi qəbul edilir. UOT-un digər sistemlərdən fərqli cəhəti, onun istifadəçilərə daha geniş altbölmə və mövzu qrupları yaratmaq imkanı verməsidir.
UOT-un Gələcək Perspektivləri
İnformasiya cəmiyyətində rəqəmsal və fiziki kitabxanaların ahəngdar fəaliyyəti üçün UOT-un inkişafı, yenilənməsi və Azərbaycan reallıqlarına uyğunlaşdırılması ön plandadır. Gələcəkdə süni intellekt və maşın öyrənməsi texnologiyaları ilə inteqrasiya, avtomatlaşdırılmış təsnifat və yeni axtarış alqoritmləri UOT sisteminin səmərəliliyini daha da artıracaq.
Universal Onluq Təsnifatı, biliklərin və informasiyanın sistemli, ardıcıl və əlçatan saxlanılmasının qlobal açarıdır. Bu sistem yalnız kitabxana və arxiv işində deyil, həm də rəqəmsal dövrün informasiya idarəetməsində strateji əhəmiyyət daşıyır. UOT-un düzgün tətbiqi kitab fondlarının qorunmasına, elmi, tədris və mədəniyyət fəaliyyətinin effektiv təşkilinə, biliklərə asan çıxışa zəmin yaradır. Hər bir müasir kitabxanaçı, informasiya mütəxəssisi və istifadəçi üçün UOT biliklərinin mənimsənilməsi və praktikada tətbiqi vacibdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Universal Onluq Təsnifatı – kitabxana, arxiv və informasiya sistemlərində istifadə olunan beynəlxalq təsnifat sistemidir.
Bütün elmi, texniki və ictimai bilikləri vahid sistemdə təsnif etmək və asan axtarış imkanı yaratmaq üçün.
On əsas sinif mövcuddur: 0-dan 9-a qədər – ümumi biliklərdən tarix və coğrafiyaya qədər.
Hər sinif və altbölmə üçün xüsusi onluq nömrə və altbölmələrdən ibarət kodlar istifadə olunur.
Milli və ali məktəb kitabxanaları, elmi müəssisələr və arxivlər bütün materialları UOT ilə təsnif edir.
UOT-un əsas fərqi onun universallığı və geniş tətbiq imkanlarıdır.
Elektron kataloqlarda hər bir sənəd UOT kodu ilə axtarılır və sistemləşdirilir.
Hər bir sənədin mövzusuna uyğun sinif və altbölmə təyin edilir.
Süni intellekt, rəqəmsallaşma və avtomatlaşdırılmış təsnifat imkanları ilə inkişaf edir.
Sistemli, çevik və beynəlxalq səviyyədə tətbiq oluna bilməsi əsas üstünlükləridir.
