Ürək xəstəlikləri bütün dünyada ölüm və əlillik səbəbləri arasında birinci yeri tutur. Müasir həyatın gərgin ritmi, qeyri-sağlam qidalanma, hərəkətsizlik və psixoloji stress insan sağlamlığında ciddi problemlərə gətirib çıxarır. İnsan orqanizminin ən vacib orqanlarından biri olan ürək, qan dövranı sisteminin əsas mərkəzidir. Onun normal fəaliyyəti bütün orqan və toxumaların oksigen və qida maddələri ilə təchizatı üçün vacibdir. Ürəyin kiçik bir funksional pozuntusu belə, ciddi fəsadlara, bəzən isə geri dönməz vəziyyətlərə səbəb ola bilər.
Ürək-damar xəstəliklərinin yayılması yaş artdıqca artır. Lakin son illərdə bu xəstəliklər cavan nəsil arasında da geniş yayılıb. Risk faktorları arasında yüksək qan təzyiqi, xolesterin, şəkərli diabet, siqaret, artıq çəki, irsi meyllilik və passiv həyat tərzi xüsusilə qeyd olunur. Əlavə olaraq, bəzi infeksiyalar, autoimmun xəstəliklər, hormon pozuntuları da ürək-damar sisteminin sağlamlığına təsir göstərir.
Diaqnostika və müalicə imkanlarının inkişafı nəticəsində bir çox xəstəliyin erkən mərhələdə aşkarlanması və müalicəsi mümkün olub. Lakin əsas məqsəd risk faktorlarını vaxtında müəyyən etmək, profilaktik tədbirlər görmək və həyat tərzini dəyişməklə ürək xəstəliklərinin qarşısını almaqdır. Çünki ilkin mərhələdə müəyyən olunmayan ürək xəstəlikləri zamanla ağırlaşa, infarkt, insult, aritmiya, ürək çatışmazlığı və digər təhlükəli vəziyyətlərə gətirib çıxara bilər.
Sağlam həyat tərzinin formalaşdırılması, profilaktik müayinələr və risk qruplarında mütəmadi nəzarət ürək-damar xəstəliklərinin yayılmasını azaltmağa kömək edir. Elmi tədqiqatlar göstərir ki, erkən diaqnoz və düzgün müalicə həyat keyfiyyətini və müddətini əhəmiyyətli dərəcədə artırır. Müasir tibbi texnologiyaların inkişafı, yeni dərman preparatlarının və müdaxilələrin tətbiqi ürək xəstəliklərinin idarə edilməsində yeni dövr açıb.
İnsan orqanizminin ən zərif və eyni zamanda ən güclü orqanlarından biri olan ürək daim diqqət və qayğı tələb edir. Hər kəsin ürək sağlamlığına biganə yanaşmaması, risk faktorlarını tanıması və vaxtında həkimə müraciət etməsi vacibdir. Cəmiyyətin maariflənməsi və sağlam həyat tərzinin təşviqi bu istiqamətdə ən təsirli vasitədir.
Ürək xəstəliklərinin əsas növləri
Ürək xəstəlikləri çoxşaxəli və müxtəlif səbəblərə bağlı ola bilər. Əsas növlərinə aşağıdakılar daxildir:
- İşemik ürək xəstəliyi (İÜX) – ürək əzələsinin qanla təminatının pozulması, adətən tac damarların daralması ilə əlaqəlidir.
- Hipertoniya xəstəliyi – arterial təzyiqin daimi yüksək olması nəticəsində ürək və damarların zədələnməsi.
- Aritmiyalar – ürəyin ritminin və tezliyinin pozulması, sinus taxikardiyası, bradikardiya, fibrillasiya və s.
- Ürək çatışmazlığı – ürəyin nasos funksiyasının zəifləməsi nəticəsində orqanizmin oksigenlə təminatının pozulması.
- Qapqaqan xəstəlikləri – ürək qapaqlarının qüsurları, stenoz və ya çatışmazlıq.
- Kardiyomiyopatiyalar – ürək əzələsinin struktur və funksional dəyişiklikləri.
- Perikardit – ürəyin xarici qişasının iltihabı.
- Karditlər və revmatik ürək xəstəlikləri – xüsusilə uşaqlarda və gənclərdə rast gəlinir, infeksion və ya autoimmun səbəblidir.
Hər bir növün yaranma səbəbləri, klinik əlamətləri və müalicəsi fərqlidir. Bir çox hallarda bu xəstəliklər bir-biri ilə əlaqəli inkişaf edə bilər.
İşemik ürək xəstəliyi (İÜX) və onun formaları
İşemik ürək xəstəliyi bütün dünyada ən çox rast gəlinən və ölümə səbəb olan ürək xəstəliyidir. Səbəbi əsasən tac arteriyaların aterosklerozu, yəni damar divarlarında xolesterin yığıntılarının əmələ gəlməsi və damar mənfəzinin daralmasıdır. Bu zaman ürək əzələsinə qan və oksigen çatmır, nəticədə ağrı (stenokardiya), ağır hallarda isə infarkt meydana çıxır.
İÜX-in əsas formaları stabil və qeyri-stabil stenokardiya, miokard infarktı və birdən baş verən ürək ölümü hesab olunur. Stenokardiya zamanı sinə nahiyəsində təzyiq, ağırlıq, yanğı hissi, fiziki gərginlik və ya stress zamanı daha çox yaranır və istirahətlə azalır. Miokard infarktı isə ürək əzələsinin müəyyən hissəsinin qanla təmin olunmaması və nekrozla nəticələnir.
Hipertoniya xəstəliyi və ürək-damar sistemi
Arterial hipertoniya dünya əhalisinin böyük hissəsində müşahidə olunan, əsasən yaş artdıqca yayılması artıran xroniki xəstəlikdir. Təzyiqin uzunmüddətli yüksəlməsi ürək əzələsinin qalınlaşmasına, damar divarının elastikliyinin azalmasına və nəticədə ürək-damar xəstəliklərinin riskinin artmasına gətirib çıxarır.
Hipertoniya əsasən baş ağrısı, başgicəllənmə, qulaqlarda küy, tez yorulma və ya burun qanaması ilə özünü göstərə bilər. Müalicə olunmayan hipertoniya ürək böhranı, insult, ürək çatışmazlığı və böyrək zədələnməsi riskini artırır. Profilaktika üçün duz qəbulu məhdudlaşdırılmalı, artıq çəki və stress aradan qaldırılmalı, müntəzəm fiziki aktivlik təmin edilməlidir.
Aritmiyalar: ürək ritminin pozulması
Aritmiyalar – ürəyin normal ritminin pozulmasıdır. Bunlara taxikardiya (sürətli nəbz), bradikardiya (yavaş nəbz), ekstrasistoliyalar və fibrillasiyalar aiddir. Bəzi aritmiyalar həyat üçün təhlükəsizdir, lakin digərləri qəfil ölümlə nəticələnə bilər.
Aritmiya zamanı xəstə tez-tez ürək döyüntüsü, “qırılıb-düşmə”, başgicəllənmə, halsızlıq və ya huşun itməsi hiss edir. Elektrokardioqram (EKQ), Holter monitorinqi və digər müayinə üsulları ilə diaqnostika aparılır. Müalicə növündən asılı olaraq dərman, elektrostimulyator (pacemaker) və ya cərrahi müdaxilə tələb oluna bilər.
Ürək çatışmazlığı və onun səbəbləri
Ürək çatışmazlığı – ürəyin nasos funksiyasının pozulması və orqanizmin oksigenlə kifayət qədər təmin olunmaması deməkdir. Xəstəliyin səbəbləri arasında İÜX, hipertoniya, aritmiya, qapaq qüsurları, kardiyomiyopatiya və infeksion xəstəliklər ön plandadır.
Əsas əlamətləri nəfəs darlığı, ayaqlarda şişkinlik, gecələr boğulma tutmaları, fiziki zəiflik və tez yorulmadır. Xəstəlik xroniki formada davam edir və dövri olaraq kəskinləşmələr baş verə bilər. Müalicədə dərmanlar, pəhriz, duz və maye qəbulu məhdudiyyəti, bəzən isə cərrahi müdaxilə aparılır.
Ürək qapaq xəstəlikləri və onların əlamətləri
Qapaq xəstəlikləri əsasən iki növ olur: qapaq stenozu (darlığı) və çatışmazlığı (geriyə qan axını). Ən çox təsadüf edilənlər aortal stenoz, mitral çatışmazlıq və mitral stenozdur. Bu qüsurlar doğuşdan və ya sonradan revmatik, degenerativ və ya infeksion səbəblərlə yaranır.
Əlamətlərə nəfəs darlığı, tez yorulma, döyüntülərin artması, bəzi hallarda huşun itməsi və ya ürək çatışmazlığı simptomları daxildir. Diaqnostika üçün exokardioqrafiya, EKQ və digər instrumental metodlardan istifadə olunur. Ağır hallarda cərrahi və ya minimal invaziv qapaq əməliyyatı zəruri olur.
Kardiyomiyopatiyalar: ürək əzələsinin xəstəlikləri
Kardiyomiyopatiyalar – ürək əzələsinin struktur və funksional dəyişiklikləri ilə xarakterizə olunan geniş xəstəliklər qrupudur. Ən çox rast gəlinən formaları dilatasion, hipertrofik və restriktiv kardiyomiyopatiyalardır.
Kardiyomiyopatiya irsi, infeksion, toksiki, metabolik və ya autoimmun səbəblərlə yarana bilər. Xəstəlik ürək çatışmazlığına, aritmiyalara və qəfil ölüm riskinə səbəb ola bilər. Müalicə əsasən simptomatiki və səbəbə yönəlikdir, bəzi hallarda ürək transplantasiyası yeganə çıxış yolu olur.
Perikardit və digər iltihabi ürək xəstəlikləri
Perikardit ürək ətrafındakı qişanın – perikardın iltihabıdır. Adətən infeksion, autoimmun, postinfarkt və ya travmatik səbəblərlə meydana çıxır. Əlamətləri sinə ağrısı, quru öskürək, zəiflik, nəfəs darlığı və bəzən bədən temperaturunun yüksəlməsidir.
Əlavə olaraq, endokardit və miokardit kimi iltihabi xəstəliklər də mövcuddur. Onlar bakterial, virus və ya immun reaksiyalar nəticəsində inkişaf edir. Vaxtında müalicə olunmazsa ağır ürək qüsurları və ölüm riski artır. Diaqnostika üçün qan analizləri, exokardioqrafiya və EKQ əsas rol oynayır.
Ürək xəstəliklərinin diaqnostikası və müasir müalicə üsulları
Diaqnostika həkimin ətraflı sorğusu, fiziki müayinə, laborator və instrumental testlərə əsaslanır. Ən çox istifadə olunan metodlar EKQ, exokardioqrafiya, Holter monitorinqi, stress test, kompüter tomoqrafiyası və MRT-dir.
Müalicədə dərman preparatları, invaziv və minimal invaziv kardioloji prosedurlar, qapaq və damar əməliyyatları, stent və bypass əməliyyatları, elektrostimulyator implantasiyası kimi üsullardan istifadə olunur. Xəstənin vəziyyətinə uyğun olaraq pəhriz, fiziki yükün normallaşdırılması, stressin idarə olunması və davamlı həkim nəzarəti vacibdir.
Profilaktika və sağlam həyat tərzi
Profilaktikanın əsasında sağlam qidalanma, duzun və yağların azaldılması, tütün və alkoqoldan imtina, müntəzəm fiziki aktivlik və stressin idarə olunması dayanır. Qan təzyiqi, xolesterin, şəkər səviyyəsi və bədən çəkisinin mütəmadi izlənməsi çox önəmlidir. Risk qruplarında və ya ailəvi meyllilikdə profilaktik dərmanlar və həkim nəzarəti vacibdir.
Vaxtında profilaktik tədbirlər görən insanlar ürək xəstəliklərinin qarşısını ala və uzun, sağlam ömür sürə bilərlər. Maarifləndirmə, tibb bacarıqları və sağlam həyat tərzinin təşviqi bu sahədə böyük rol oynayır.
Cədvəl: Ən çox rast gəlinən ürək xəstəlikləri və xüsusiyyətləri
| Xəstəlik | Əsas əlamətlər | Risk faktorları | Diaqnostika üsulları | Müalicə prinsipi |
|---|---|---|---|---|
| İşemik ürək xəstəliyi | Sinə ağrısı, təngnəfəslik, yorğunluq | Ateroskleroz, hipertoniya, siqaret | EKQ, exo, stress test, angioqrafiya | Dərman, stent, bypass |
| Hipertoniya | Baş ağrısı, təzyiq, yorğunluq | Genetika, duz, artıq çəki, stress | Təzyiq ölçmə, analizlər | Antihipertenzivlər, pəhriz |
| Aritmiya | Döyüntü, başgicəllənmə, halsızlıq | Ürək xəstəlikləri, yaş, stress | EKQ, Holter | Dərman, elektrostimulyator |
| Ürək çatışmazlığı | Nəfəs darlığı, ödem, zəiflik | İÜX, hipertoniya, diabet | EKQ, exo, analizlər | Dərman, pəhriz, cərrahiyyə |
| Qapaq xəstəlikləri | Nəfəs darlığı, sinə ağrısı | Revmatizm, yaş, infeksiya | Exokardioqrafiya, EKQ | Cərrahiyyə, dərman |
| Kardiyomiyopatiya | Zəiflik, döyüntü, ürək çatışmazlığı | Genetik, toksik, infeksiya | Exo, MRT, genetik testlər | Dərman, transplantasiya |
| Perikardit | Sinə ağrısı, qızdırma, zəiflik | İnfeksiya, autoimmun, travma | Exo, EKQ, qan analizi | Dərman, bəzən cərrahiyyə |
| Miokardit, endokardit | Qızdırma, zəiflik, ürək çatışmazlığı | İnfeksiya, autoimmun | EKQ, exo, analizlər | Antibiotik, immun müalicə |
Ürək xəstəlikləri insan həyatını təhdid edən və cəmiyyətin ümumi sağlamlığına ciddi təsir göstərən problemlərdən biridir. Bu xəstəliklərin əsas səbəbləri, klinik təzahürləri, profilaktikası və müalicə üsulları haqqında maarifləndirmə əhali üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Risk faktorlarının azaldılması, sağlam həyat tərzi və vaxtında həkimə müraciət ürək-damar xəstəliklərinin qarşısını almaqda ən təsirli tədbirlərdir. Müasir tibbin imkanları sayəsində ürək xəstəliklərinin vaxtında aşkarlanması və müalicəsi mümkündür. Hər bir insan öz sağlamlığını qorumaq üçün aktiv mövqe tutmalı, riskləri düzgün qiymətləndirməli və profilaktik tədbirlər görməlidir. Həyat keyfiyyətinin və müddətinin artırılması üçün ürək sağlamlığına daim diqqət yetirmək lazımdır. Sağlam qidalanma, hərəkətli həyat, pis vərdişlərdən uzaq durmaq və psixoloji gərginliyi minimuma endirmək əsas prinsiplərdir. Ürək xəstəliklərinin qarşısının alınması üçün dövlətin, səhiyyə müəssisələrinin və hər bir fərdin üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Maarifləndirmə, erkən diaqnostika və yeni tibbi texnologiyaların tətbiqi sayəsində gələcək nəsillər daha sağlam və uzun ömür sürə biləcək.
Ən Çox Verilən Suallar
Ürək xəstəlikləri – ürək və damar sistemində yaranan struktur və ya funksional pozuntulardır. Əsas növləri işemik ürək xəstəliyi, hipertoniya, aritmiyalar, ürək çatışmazlığı, ürək qapaq xəstəlikləri, kardiyomiyopatiya, perikardit, miokardit və endokarditdir. Hər biri fərqli səbəb, klinik əlamət və müalicə taktikası ilə seçilir. Bəziləri irsi, digərləri isə həyat tərzi və ətraf mühit faktorları ilə bağlıdır.
Ən əsas səbəblər arasında ateroskleroz (damarların tıxanması), yüksək təzyiq, artıq çəki, şəkərli diabet, siqaret çəkmək, stress, irsi meyllilik, qeyri-sağlam qidalanma və fiziki passivlik dayanır. İnfeksiyalar, bəzi dərmanlar və hormonal pozuntular da ürək-damar sağlamlığına təsir edir. Bütün bu amillər xəstəliyin riskini artırır və profilaktik tədbirlər tələb edir.
Əsas simptomlar arasında döş qəfəsində ağrı və ya narahatlıq, təngnəfəslik, tez yorulma, ürək döyüntüsünün pozulması, başgicəllənmə, ayaqlarda şişkinlik və bəzən huşun itməsi yer alır. Xəstəliyin formasına görə simptomlar dəyişə bilər. Bəzi xəstəliklər uzun müddət gizli gedə və yalnız ağırlaşanda aşkar oluna bilər. Davamlı simptomlar olduqda mütləq həkim məsləhəti alınmalıdır.
Əsas diaqnostik üsullar EKQ, exokardioqrafiya, qan analizləri, Holter monitorinqi, stress test, angioqrafiya, MRT və KT-dir. Həkim, xəstənin şikayəti və klinik vəziyyəti əsasında bu müayinələri təyin edir. Bəzən əlavə testlər və funksional yük sınaqları da tələb olunur. Dəqiq diaqnoz düzgün müalicənin seçilməsi üçün vacibdir.
Müalicə xəstəliyin növündən, ağırlıq dərəcəsindən və xəstənin ümumi sağlamlığından asılıdır. Əsas yanaşmalar dərman preparatları, pəhriz, həyat tərzi dəyişiklikləri, invaziv prosedurlar (stent, bypass) və bəzən cərrahi əməliyyatlardır. İnfarkt, ağır aritmiya və ya kəskin ürək çatışmazlığı hallarında təcili tibbi müdaxilə tələb olunur. Bütün hallarda həkim nəzarəti əsasdır.
Profilaktika üçün balanslı qidalanmaq, duzu və doymuş yağları azaltmaq, siqaretdən və alkoqoldan imtina etmək, fiziki aktiv olmaq və artıq çəkinin qarşısını almaq lazımdır. Qan təzyiqini, xolesterini, şəkəri vaxtaşırı yoxlamaq və stres faktorlarını idarə etmək tövsiyə olunur. Müntəzəm profilaktik tibbi müayinələr və risk qrupunda olanlar üçün dərman qəbuluna riayət vacibdir.
Ürək çatışmazlığı – ürəyin qanı lazımi səviyyədə orqan və toxumalara çatdıra bilməməsidir. Əsas əlamətlər nəfəs darlığı, ayaqlarda və bədəndə ödem, tez yorulma və gecə boğulma tutmalarıdır. Proses xronik və ya kəskin ola bilər. Müalicə dərmanlar, maye məhdudiyyəti, pəhriz və bəzən cərrahi müdaxilədir.
Uşaqlarda daha çox doğuşdan olan ürək qüsurları, ritm pozuntuları və revmatik ürək xəstəlikləri müşahidə olunur. Gənclərdə isə əsasən irsi faktorlar, revmatizm, miokardit və bəzi metabolik xəstəliklər ön plandadır. Vaxtında diaqnostika və müalicə çox vacibdir. Uşaqlarda qüsurlar bəzən əməliyyat, bəzən də dərmanlarla uğurla müalicə olunur.
Ürək xəstəlikləri olan şəxslərə duz, yağ, qızartma və şəkərin məhdudlaşdırılması, bol tərəvəz, meyvə, taxıl, balıq və zeytun yağı kimi sağlam yağlara üstünlük verilməsi məsləhət görülür. Qırmızı ət, kolbasa, sosiska və hazır qidalardan uzaq olmaq vacibdir. Bol su içmək, spirtli içkilərdən imtina və normada bədən çəkisini qorumaq önəmlidir. Pəhriz həmişə həkimlə məsləhətləşərək seçilməlidir.
Bəzi ürək xəstəliklərinin irsi meylliliyi var. Əgər ailədə infarkt, aritmiya, hipertoniya kimi hallara rast gəlinibsə, şəxs profilaktik yoxlanışlardan keçməli, risk faktorlarından uzaq durmalı və sağlam həyat tərzini seçməlidir. İrsi risk faktorları olsa belə, düzgün profilaktika və həkim nəzarəti ilə ürək sağlamlığını qorumaq mümkündür. Ailə anamnezi, testlər və məsləhətlər bu baxımdan çox əhəmiyyətlidir.
