Uşaqlıq illərinin ən gözəl xatirələri, çox vaxt, axşamlar ana və ya nənənin dizi üstündə dinlədiyimiz nağıllarla bağlı olur. Nağıl uşağın ruhunu oxşayır, dünyanı onun gözündə rəngarəng, maraqlı və bir az da sehirli göstərir. Uşaq nağılları təkcə əyləncə və zaman keçirmə vasitəsi deyil, həm də həyatın ilk dərslərinin, əxlaq və insanlıq nümunələrinin, ailə dəyərlərinin, xeyir və şər anlayışlarının ötürüldüyü, böyük bir məktəbdir. Nağıl uşağı xəyalpərəst, ağıllı və cəsur böyüdür, onun şəxsiyyətinin formalaşmasında əvəzsiz rol oynayır.
Uşaq Nağıllarının Mahiyyəti: Nağıl Nədir və Niyə Lazımdır?
Uşaq nağılları – xalqın yüzillər boyu yaratdığı, nəsildən-nəslə ötürdüyü şifahi ədəbiyyat nümunələridir. Onların əsas xüsusiyyəti həyatın əsas həqiqətlərini, insan münasibətlərini, xeyir və şərin mübarizəsini sadə, başa düşülən, maraqlı və təsirli dildə təqdim etməsidir. Nağıllarda uşaqlar yaxşılıq və pislik, dostluq və xəyanət, səbir və cəsarət, çalışqanlıq və tənbəllik, sevgi və mərhəmət kimi dəyərləri öyrənirlər. Nağıl, əslində, uşağın ilk psixoloqu, ilk dostu və ilk müəllimidir.
Valideynlər və tərbiyəçilər üçün uşaq nağılları uşağın fantaziya və təfəkkürünün inkişafı, emosional sabitliyi, əxlaqi dəyərləri aşılamaq üçün ən təsirli vasitədir. Nağıl uşağa həm təsəlli, həm motivasiya verir, ona çətinliklərə qarşı necə davranmaq lazım olduğunu öyrədir.
Tarix və Mənşə: Nağılların Yaranması və İnkişafı
Nağılların tarixi insanlığın yazı mədəniyyəti yaranmamış dövrlərinə qədər gedib çıxır. O zamanlar insanlar ətrafdakı dünyanı izah etmək, qorxularını və arzularını ifadə etmək üçün hekayələr danışırdılar. Beləliklə, nağıllar, miflər və əfsanələr formalaşdı. Əvvəllər nağıllar əsasən böyüklər üçün idi, sonralar uşaqların tərbiyəsində əhəmiyyətli rol almağa başladı.
Dünya folklorunda uşaq nağıllarının ilk yazılı nümunələri qədim Şərq (Misir, Hindistan, Çin, İran) və Qərb (Avropa, Yunanıstan, Roma) mədəniyyətlərində rast gəlinir. Avropada Şarl Perro, Qrimm qardaşları, Hans Xristian Andersen kimi klassik nağıl müəllifləri bu ənənəni daha da zənginləşdirdilər.
Azərbaycan xalqı da bu zəngin ənənəyə böyük töhfə verib. Min illər ərzində Azərbaycan nağılları xalqın məişətini, adət-ənənələrini, dünyagörüşünü, arzu və ümidlərini əks etdirərək nəsildən-nəslə ötürülüb. Hər bir bölgənin, hətta kəndin özünəməxsus nağıl motivləri və qəhrəmanları yaranıb.
Uşaq Nağıllarının Növləri və Əsas Xüsusiyyətləri
Azərbaycan uşaq nağılları öz mövzu və quruluşuna görə bir neçə növə bölünür. Hər nağıl növü uşağın fərqli hiss və düşüncələrinə təsir edir, müxtəlif dəyərlər aşılayır.
| Nağıl Növü | Əsas Mövzusu və Xüsusiyyətləri | Məşhur Nümunələr |
|---|---|---|
| Sehrli nağıllar | Möcüzə, sehr, cadugərlik, qeyri-adi varlıqlar və hadisələr | “Məlikməmməd”, “Ağ atlı oğlan” |
| Heyvan nağılları | Heyvanlar insani xüsusiyyətlərə malikdir, ağıllı və hiyləgər obrazlar olur | “Cırtdan”, “Tülkü və siçan” |
| Məişət nağılları | Adi insanların gündəlik həyatı, ailə və məişət münasibətləri | “Göyçək Fatma”, “Qoca və div” |
| Gülməli nağıllar | Yumor, zarafat, ağıllı oyunbazlıq əsas rol oynayır | “Tıq-tıq xanım”, “Keçi və oğlaqları” |
| Məcazi nağıllar | Simvolik mənalar, dərin fəlsəfi və etik mesajlar verilir | “Ağac olan qız”, “Qızıl balıq” |
Bu müxtəlif janrlar uşağın həm xəyal gücünü, həm də dünyanı dərk etmək bacarığını inkişaf etdirir. Uşaq hər nağılda öz həyatına, ailəsinə, dostluğa və ədalətə dair mesajlar tapır.
Uşaq Nağıllarında Qəhrəmanlar və Onların Psixoloji Təsiri
Uşaq nağıllarının qəhrəmanları – cəsur oğlanlar, ağıllı qızlar, müdrik qocalar, sehrli varlıqlar – uşaqlara nümunə olur, onların psixoloji inkişafında əvəzsiz rol oynayır. Qəhrəmanlar tez-tez çətinliklər, sınaqlar qarşısında dayanmalı olurlar və bu zaman ya ağıllı, ya cəsarətli, ya da mehriban və səbirli olmaqla qalib gəlirlər.
Məsələn, “Cırtdan” nağılında balaca, zəif görünən qəhrəman cəsarəti və ağılı ilə divi aldadaraq dostlarını xilas edir:
“Cırtdan deyir: Qorxmayın, mənim bir hiyləm var. Hamımız gizlənək, div bizi görməsin. Sonra birlikdə qaçaq! Div bizi tapa bilməz.”
Bu hissə uşağa öyrədir ki, bəzən böyüklük bədən ölçüsündə deyil, ağılda və birlikdə gizlənir.
Digər nümunə “Göyçək Fatma” nağılındadır. Burada Fatma zəhmətsevərliyi, mehribanlığı və səbrilə xoşbəxtliyə çatır, tənbəl və pis xasiyyətli bacısı isə sonda öz əməlinin cəzasını alır. Bu isə uşaqlara zəhmətsevərlik və doğru yol seçməyin vacibliyini göstərir.
Nağıllarda Motivlər, Simvollar və Dərslər
Nağılların təsir gücü əsasən onların simvol və motivlərində gizlənib. Hər nağıl obrazı, hər hadisə, hər bir əşya müəyyən dəyəri, bir mesajı ötürür. Məsələn, “sehrli xalça” – azadlıq, arzular və sürətli dəyişiklikləri simvolizə edir, “ağıllı tülkü” – hiyləgərlik və çevik düşüncənin rəmzidir, “div” – qorxular və çətinliklər, “qızıl balıq” – arzuların gerçəkləşməsi.
Bütün bu motiv və simvollar uşaq şüurunda unudulmaz iz buraxır. Uşaq nağıllarda pislik edənlərin sonda cəzalanması, yaxşı və doğru insanların isə mükafatlandırılması ilə həyat üçün əhəmiyyətli dərslər alır.
Azərbaycan Uşaq Nağıllarının Zəngin Palitrası
Azərbaycan uşaq nağılları həm milli, həm də bəşəri dəyərləri əks etdirir. Hər bölgənin özünəməxsus nağıl ənənəsi var və bütün bu nağıllarda sevgi, mərhəmət, əməksevərlik, ailə və dostluq motivləri əsas yer tutur. Nağıllarda hətta ən sadə insanlar, zəhmətkeşlər, kasıblar da ağılları, mərhəmətləri ilə uğur qazanırlar.
Bir neçə məşhur Azərbaycan uşaq nağılından parçalar:
“Tıq-tıq xanım”dan:
“Tıq-tıq xanım günlərin bir günü yol gedirdi, rastına çıxan heyvanlardan soruşurdu: ‘Mənimlə yoldaş olarsan?’ Hərəsi bir cür cavab verirdi. Tıq-tıq xanım axırda başa düşdü ki, dost seçmək ehtiyat tələb edir, hər kəsə inanmaq olmaz.”
Bu nağıl uşaqlara səmimilik, ehtiyat və həqiqi dostluğun qiymətini başa salır.
“Ağ atlı oğlan”dan:
“Bir vaxtlar bir oğlan var idi, ürəyində böyük arzuları vardı. Gecə-gündüz əziyyət çəkdi, sınaqlardan keçdi və sonda arzusuna – ağ atına qovuşdu.”
Burada isə əzm, səbir və inamın həyatda uğur gətirdiyi vurğulanır.
Nağıl Danışmaq – Ailə və Uşaq Arasında Bağ
Nağıl danışmaq – uşağın ailəsi ilə emosional bağ qurmasının ən gözəl yoludur. Valideyn və ya nənə-baba uşaq üçün nağıl danışanda, sadəcə bir hekayə bölüşmür, həm də öz sevgisini, diqqətini, təcrübəsini ötürür. Bu zaman uşaq yalnız dinləyici deyil, bəzən nağıl qəhrəmanının yerində hiss edir, bəzən hadisələrin nəticəsini özü proqnozlaşdırır və dərs çıxarır.
Nağıl danışmaq uşağın dil və danışıq bacarığını, xəyal gücünü, məntiqi və diqqətini inkişaf etdirir. Mütəxəssislər qeyd edir ki, nağıl dinləyən və danışan uşaqlar həyatın çətinliklərinə qarşı daha dözümlü və nikbin olur.
Nağılın Tərbiyəvi və Psixoloji Rolu
Uşaq nağılları uşağın tərbiyəsində xüsusi yer tutur. Nağıl, uşağa emosiyalarını başa düşmək, qorxu və narahatlıqları ilə baş etmək, özünəinam hissini gücləndirmək üçün yardım edir. Müasir psixologiyada “nağıl terapiyası” geniş tətbiq olunur. Bu metodla uşaqlar öz problemlərini, qorxularını, arzularını nağıl qəhrəmanlarının dilindən asanlıqla ifadə edə bilirlər.
Məsələn, utancaq və qorxaq uşaq üçün, qəhrəman balaca, amma ağıllı Cırtdan böyük motivasiya və cəsarət nümunəsi ola bilər. “Qorxma, sən də çətinliklərin öhdəsindən gələ bilərsən!” – bu, nağılın verdiyi ən vacib mesajlardan biridir.
Müasir Dövrdə Uşaq Nağılları və Yeni Tendensiyalar
Texnologiyanın inkişafı ilə nağıl danışmaq ənənəsi dəyişib, lakin əhəmiyyətini itirməyib. Bugünkü uşaqlar nağılları yalnız ana və nənənin dilindən deyil, həm də cizgi filmləri, elektron kitablar, interaktiv tətbiqlər vasitəsilə dinləyirlər. Azərbaycanda da uşaq ədəbiyyatı və nağıl janrı daim yenilənir, yeni motivlər, müasir qəhrəmanlar, aktual mövzular (dostluq, təbiət, elm və s.) ortaya çıxır.
Müasir müəlliflər klassik motivləri qoruyaraq, nağıllarda uşağın gündəlik həyatı, şəhər həyatı, müasir problemlər və həll yolları ilə bağlı yeni əsərlər yaradırlar. Bütün bunlar nağılın uşağın tərbiyəsində, emosional və sosial inkişafında dəyişməz rolunu saxladığını göstərir.
Dünya Uşaq Nağıllarında Azərbaycan İmzası
Azərbaycan uşaq nağılları təkcə milli ədəbiyyatın deyil, həm də beynəlxalq folklorun parlaq nümunələrindəndir. Son illərdə bir çox Azərbaycan nağılı müxtəlif dillərə tərcümə olunub, beynəlxalq kitab yarmarkalarında, folklor festivallarında təqdim edilib.
Dünyada isə “Qırmızı papaq”, “Sindbad dənizçi”, “Min bir gecə”, “Qızıl balıq” kimi məşhur nağıllar uşaqların ruhunu oxşayır. Bütün bu nağılların ortaq cəhəti odur ki, xeyir şərə qalib gəlir, çətinliklər aşılır və sonda hər kəs öz səadətinə qovuşur.
Məşhur Azərbaycan Uşaq Nağılları və Mesajları
| Nağıl adı | Qısa məzmunu və əsas mesajı |
|---|---|
| Cırtdan | Ağıllı, cəsarətli və birliyə inanan qəhrəman |
| Tıq-tıq xanım | Dost seçməkdə ehtiyat, səmimilik |
| Göyçək Fatma | Zəhmətsevərlik, dürüstlük, ailə dəyərləri |
| Məlikməmməd | Sehrli dünya, sınaq, səbir, uğur üçün mübarizə |
| Ağ atlı oğlan | Arzulara çatmaq üçün əzm və sədaqət |
| Div və Qoca | Pisliyin axırı, ağıllı insanın qalibiyyəti |
Nağıl Seçimi və Uşaqlara Təqdimat
Valideyn və tərbiyəçilər uşaqlara nağıl seçərkən onların yaş səviyyəsini, maraq və ehtiyaclarını nəzərə almalıdırlar. Balaca uşaqlar üçün sadə, qısa və aydın süjetli nağıllar, məktəb yaşında olanlar üçün isə motivləri və mənası daha dərin olan, macəra və səbir tələb edən nağıllar uyğundur. Ən əsas məsələ isə odur ki, nağıl uşağa müsbət dəyərlər aşılasın, ona həqiqi dostluq, səbr, inam və ədalət ruhu versin.
Nağıl danışmaq zamanı intonasiya, mimika və təsviri dil uşağın diqqətini saxlamağa və onun hadisələrə daxil olmasına kömək edir. Uşağın özündən “Sən olsaydın nə edərdin?” soruşmaq, onun yaradıcı düşüncəsini və özünəinamını gücləndirir.
Uşaq nağılları uşaqlığın sehirli dünyasına açılan qapıdır. Hər bir nağıl uşağa həyatın sadə həqiqətlərini maraqlı və əyləncəli formada öyrədir, ona doğru yol göstərir. Nağıl danışmaq və oxumaq ənənəsi nəsildən-nəslə ötürüldükcə, uşaqlarımız həm milli, həm də bəşəri dəyərləri öyrənir, dünyaya açıq, ağıllı və xeyirxah insan kimi formalaşırlar. Hər bir ailə, hər bir cəmiyyət uşaqlara nağıl danışmaqla onların dünyasına işıq, sevgi və ümid bəxş edir. Nağıl – uşaqlığın ən gözəl xatirəsi, ən möhkəm təməlidir.
Ən çox verilən suallar:
Uşaq nağılları xalqın və ya müəlliflərin uşaqlar üçün yaratdığı, adətən şifahi şəkildə nəsildən-nəslə ötürülən, həyat həqiqətlərini, əxlaqı və dəyərləri sadə və təsirli dillə çatdıran hekayələrdir. Əsas məqsədi uşaqları əyləndirməklə yanaşı, onlara yaxşılıq, dostluq, zəhmətsevərlik, cəsarət, dürüstlük kimi dəyərləri aşılamaqdır.
Azərbaycan uşaq nağıllarında milli adət-ənənələr, ailə və dostluq dəyərləri, zəhmətsevərlik, ağıllı olmaq, cəsarət, mərhəmət və səbr kimi insani xüsusiyyətlər əsas yer tutur. Hər bölgənin özünəməxsus qəhrəmanları və motivləri var.
Əsas növlər: sehrli nağıllar, heyvan nağılları, məişət nağılları, gülməli (yumorlu) nağıllar və məcazi nağıllardır. Hər növün özünəməxsus motiv və mesajları var.
Əksər uşaq nağıllarında xeyirlə şərin mübarizəsi mərkəzdə dayanır. Xeyir, sonda həmişə qalib gəlir, uşaqlara ümid, inam və düzgün yol seçmək vərdişi aşılanır.
Nağıl dinləyən uşaqda təsəvvür, məntiq, danışıq və dinləmə bacarığı, yaradıcı təfəkkür, özünəinam və emosional sabitlik inkişaf edir. Nağıl, uşağın sosiallaşması və əxlaqi dəyərləri mənimsəməsi üçün çox vacibdir.
Nağılları çox erkən yaşdan – hətta 1-2 yaşdan etibarən danışmaq olar. Valideyn və tərbiyəçilər nağıl seçərkən uşağın yaşına və maraq dairəsinə uyğun olmasına diqqət etməlidirlər.
Bəli, texnologiya inkişaf etdikcə nağıllar həm kitab, həm audio, həm də cizgi film formatında uşaqlara təqdim olunur. Amma nağılın əsas funksiyası – tərbiyə, əyləncə və həyat dərsi vermək – hələ də dəyişməz qalır.
Azərbaycan nağıllarında sehrli xalça, ağıllı tülkü, cırtdan, div, qızıl balıq, ağ at, cadugər və müxtəlif heyvan obrazları tez-tez rast gəlinir. Hər simvolun müəyyən bir mesajı var.
Dünya nağılları daha universal, bəzi hallarda fərqli motivlərə əsaslansa da, əsas dəyərlər çox oxşardır. Azərbaycan nağıllarında isə milli xüsusiyyətlər, məişət və adət-ənənələr daha çox ön plandadır.
Nağıl danışarkən intonasiya, mimika, əl və üz hərəkətləri, səslərin təqlidi və sual-cavab vasitəsilə uşağın diqqətini saxlamaq və onun marağını artırmaq olar. Həmçinin uşağa “Sən olsaydın nə edərdin?” kimi suallar vermək onun düşüncəsini və fantaziyasını gücləndirir.
