XIX əsrin ikinci yarısı Rusiyada və bütün Şərqi Avropada maarifçiliyin və təhsil sisteminin sürətlə inkişaf etdiyi bir dövr kimi səciyyələnir. Bu dövrdə pedaqoji fikrin formalaşmasına təsir edən ən görkəmli şəxslərdən biri də Konstantin Dmitriyeviç Uşinski olmuşdur. Onun pedaqoji irsi təkcə Rusiya üçün deyil, həm də digər ölkələr, o cümlədən Azərbaycan üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Uşinski məktəb və təhsilin cəmiyyətin tərəqqisindəki roluna xüsusi diqqət yetirir, uşaqların şəxsiyyət kimi inkişafını əsas prioritet hesab edirdi.
Uşinski öz pedaqoji nəzəriyyələrində insan şəxsiyyətinin formalaşmasında ailənin, məktəbin və cəmiyyətin rolunu əsas yerə qoyurdu. O, təhsili insan həyatının ayrılmaz hissəsi hesab edir və məktəb mühitini gənc nəslin düzgün tərbiyə olunmasında əsas amil sayırdı. Onun fikrincə, hər bir uşaq tərbiyə və təhsildə fərdi yanaşma tələb edir, müəllim isə yalnız bilik verən deyil, həm də tərbiyəçi olmalıdır. Uşinski insanın mənəvi kamilliyini və vətənə sədaqətini formalaşdırmaq üçün məktəb və ailə mühitinin harmoniyasını vacib hesab edirdi.
Tanınmış pedaqoqun nəzəri baxışlarında ana dilinin və milli dəyərlərin qorunması xüsusi yer tutur. O, ana dilində təhsilin uşağın psixoloji və intellektual inkişafına təsirini yüksək qiymətləndirirdi. Uşinskinin fikrincə, müəllim daim öz üzərində işləməli, müasir elmi bilikləri mənimsəməli, etik davranış nümunəsi olmalıdır. Onun irsi müasir dövrdə də təkcə pedaqogika üçün deyil, həm də cəmiyyətin mənəvi inkişafı üçün dəyərli qaynaqdır.
Uşinski məktəb və müəllimin sosial funksiyasını, uşaqların tərbiyəsində xalq ənənələrinin və milli xüsusiyyətlərin əhəmiyyətini vurğulayırdı. Təlim və tərbiyədə inteqrasiya, şagirdin bilik və bacarıqlarının kompleks inkişafı onun pedaqoji sisteminin əsasını təşkil edir. Uşinskinin ideyaları bu gün də təhsildə humanist və şəxsiyyət yönümlü yanaşmaların inkişafında mühüm yer tutur. O, hər bir uşağın unikallığını, fərdi imkanlarını və cəmiyyətə verdiyi potensialı ön plana çəkirdi.
Bu yanaşmalar XXI əsrin pedaqoji təcrübəsində də aktualdır və dünya təhsil sistemlərində əsas istiqamətlərdən birinə çevrilib. Uşinski insan kapitalının inkişafı, sosial ədalət və vətənpərvərlik kimi dəyərlərin məktəbdə formalaşmasının əsas tərəfdarı olub. Onun pedaqoji irsi milli və qlobal təhsil strategiyalarının formalaşmasında böyük rol oynayır və daim yeni elmi axtarışlara stimul verir.
Uşinskinin pedaqoji dünyagörüşünün əsas prinsipləri
Uşinskinin pedaqoji fikrində əsas prinsiplər insan şəxsiyyətinin hərtərəfli inkişafı, təlim və tərbiyənin vəhdəti və məktəbin cəmiyyətdəki rolunun yüksəldilməsi ilə bağlıdır. O, təhsil prosesində insanın mənəvi, intellektual və fiziki inkişafını bir-birindən ayırmaz bir sistem kimi qəbul edirdi. Uşinski üçün təhsilin əsas vəzifəsi uşağın cəmiyyətə faydalı, vətənpərvər və əxlaqlı vətəndaş kimi formalaşdırılması idi.
Pedaqoqun fikrincə, hər bir uşaq fərdidir və ona fərdi yanaşma vacibdir. Təhsil prosesində uşaq və müəllim arasında qarşılıqlı hörmət, əməkdaşlıq və psixoloji dəstək əsas yer tutmalıdır. Uşinski müəllimin nümunəvi davranışını və etik prinsiplərə sadiqliyini yüksək qiymətləndirirdi.
Ana dili və milli dəyərlərin qorunması
Uşinski ana dilinin və milli dəyərlərin qorunmasını təhsilin başlıca vəzifələrindən biri kimi qiymətləndirirdi. O, uşaqların ana dilində təhsil almalarını onların mənəvi və intellektual inkişafı üçün zəruri sayırdı. Pedaqoq hesab edirdi ki, ana dili yalnız ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də milli kimliyin formalaşmasında əsas rola malikdir.
Milli ənənələrin, xalq mədəniyyətinin və tarixinin məktəb təhsilində yer alması uşaqlarda vətənə məhəbbət və vətəndaşlıq şüurunun güclənməsinə kömək edir. Uşinski bu prinsipləri təhsildə əsas istiqamət kimi təqdim etmiş və müəllimləri bu sahədə daim maarifləndirməyə çağırmışdır.
Müəllim şəxsiyyəti və nümunəvi davranış
Uşinski müəllim şəxsiyyətinin tərbiyəvi təsirini xüsusi vurğulayırdı. Onun fikrincə, müəllim yalnız bilik verən deyil, həm də davranış nümunəsi göstərən şəxsdir. Müəllimin özünə qarşı tələbkarlığı, etik prinsiplərə sadiqliyi və şəxsi nümunəsi şagirdlərin şəxsiyyət kimi formalaşmasına bilavasitə təsir edir.
Pedaqoq müəllimin daim öz üzərində işləməsini, müasir elmi bilikləri mənimsəməsini və peşəkar inkişafını vacib sayırdı. Uşinski hesab edirdi ki, müəllim cəmiyyətin ən nüfuzlu və məsuliyyətli nümayəndələrindən olmalıdır.
Ailə və məktəb arasında əməkdaşlıq
Uşinskinin pedaqoji sistemində ailə ilə məktəb arasında sıx əməkdaşlıq əsas şərtlərdən biridir. O, ailənin tərbiyədə əsas rol oynadığını və məktəbin bu prosesi tamamlamaqla uşağın sosiallaşmasına dəstək verdiyini qeyd edirdi. Ailə və məktəb birgə işlədikdə, uşağın mənəvi və intellektual inkişafı daha effektiv olur.
Uşinski ailənin uşağın ilk tərbiyə ocağı olduğunu, valideynlərin isə uşağın psixoloji və mənəvi dünyasına ən böyük təsir göstərdiyini vurğulayırdı. Müəllim və valideynin qarşılıqlı fəaliyyəti təhsildə uğurun və sağlam mühitin əsasını təşkil edir.
Təlim və tərbiyənin vəhdəti
Pedaqoq təlim və tərbiyəni ayrılmaz bir proses kimi dəyərləndirirdi. Onun fikrincə, tərbiyə olmadan təlim, təlim olmadan isə tərbiyə natamam hesab edilməlidir. Uşinski hər iki sahədə balansın saxlanmasının şagirdin şəxsiyyət kimi formalaşmasında vacib olduğunu qeyd edirdi.
Uşinskinin pedaqoji sistemində təlim və tərbiyənin qarşılıqlı təsiri uşağın əxlaqi, intellektual və sosial inkişafına zəmin yaradır. Bu prinsip müasir təhsildə də aktual olaraq qalır və yeni pedaqoji modellərin əsasını təşkil edir.
Pedaqoji prosesdə humanist yanaşma
Uşinski humanist pedaqogikanın əsasını qoyanlardan biri hesab olunur. O, uşağa insan kimi yanaşmağı, onun hüquq və azadlıqlarına hörmət etməyi, şəxsiyyətinə dəyər verməyi vacib sayırdı. Uşinski şagirdin fərdi xüsusiyyətlərinin və maraqlarının nəzərə alınmasını, pedaqoji prosesin insan yönümlü olmasını tövsiyə edirdi.
Humanist yanaşma uşağın özünü ifadə etmək, müstəqil düşünmək və cəmiyyətə faydalı şəxsiyyət kimi yetişmək imkanlarını artırır. Uşinskinin bu baxışları müasir pedaqogikanın əsas istiqamətlərindən biridir.
Pedaqoji prosesdə əmək və fəaliyyəti stimullaşdırmaq
Uşinski uşaqların tərbiyəsində əməyin və fəaliyyətin xüsusi yer tutduğunu qeyd edirdi. O, əməyi təkcə iqtisadi deyil, həm də tərbiyəvi və psixoloji cəhətdən vacib amil hesab edirdi. Şagirdlərin müxtəlif fəaliyyət növlərində iştirakı onların müstəqillik, məsuliyyət və əməksevərlik kimi keyfiyyətlərini inkişaf etdirir.
Məktəbdə müxtəlif əmək və yaradıcı fəaliyyət növlərinin təşkili, uşağın şəxsi təşəbbüsünün dəstəklənməsi Uşinskinin pedaqoji konsepsiyasının əsas elementlərindəndir. Bu, şagirdlərin intellektual və sosial potensialının inkişafına xidmət edir.
Uşinskinin pedaqoji fikirlərinin Azərbaycan təhsilinə təsiri
Azərbaycan təhsilində Uşinskinin pedaqoji ideyalarının tətbiqi, xüsusilə müəllim hazırlığında, məktəb və ailə münasibətlərinin qurulmasında mühüm rol oynayıb. Onun təlim və tərbiyə vəhdəti, milli dəyərlərin qorunması, humanist pedaqogika prinsipləri bu gün də aktualdır. Azərbaycan pedaqoqları və tədqiqatçıları Uşinskinin irsini öyrənir, müasir təhsil prosesinə uğurla tətbiq edirlər.
Bu baxışlar Azərbaycan məktəblərində humanist mühitin, fərdi yanaşmanın və milli identitetin güclənməsinə şərait yaradır. Uşinskinin prinsipləri yeni nəsil müəllimlərin, şagirdlərin və valideynlərin təhsil prosesində birgə fəaliyyətini stimullaşdırır.
Cədvəl: Uşinskinin əsas pedaqoji prinsipləri və Azərbaycan təhsilinə təsiri
| Prinsip və ideya | Təsiri və tətbiqi sahəsi |
|---|---|
| İnsan şəxsiyyətinin inkişafı | Fərdi yanaşma, psixoloji dəstək, şagird motivasiyası |
| Ana dili və milli dəyərlər | Milli identitet, ana dilində təhsil, vətənpərvərlik |
| Müəllim nümunəsi və etikası | Peşəkar hazırlıq, müəllim-şagird münasibətləri |
| Ailə və məktəb əməkdaşlığı | Məktəb-valideyn birliyi, uşağın sosiallaşması |
| Təlim və tərbiyə vəhdəti | Təhsil proqramlarının inteqrasiyası, balanslı inkişaf |
| Humanist pedaqogika | Şəxsiyyət yönümlü yanaşma, insan hüquqlarının qorunması |
| Əmək və fəaliyyətin stimullaşdırılması | Uşağın təşəbbüs və əməksevərliyinin inkişafı |
| Pedaqoji prosesdə xalq ənənələri | Ənənəvi dəyərlərin tədrisə inteqrasiyası, mədəni irs |
Uşinskinin pedaqoji fikirləri və irsi müasir təhsil sistemlərinin formalaşmasında fundamental rol oynayır. Onun pedaqoji dünyagörüşü insan şəxsiyyətinin kompleks inkişafına, milli və ümumbəşəri dəyərlərin qorunmasına və təhsil prosesində humanizmin bərqərar olmasına əsaslanır. Müəllim, şagird və valideyn üçbucağında harmoniyanın, ailə-məktəb münasibətlərində etimad və əməkdaşlığın gücləndirilməsi Uşinskinin prinsiplərinin əsasında dayanır. O, təlim və tərbiyəni ayrılmaz bir proses kimi dəyərləndirir, hər bir uşağın fərdi inkişafını və potensialının tam açılmasını ön plana çəkir. Uşinskinin ideyaları Azərbaycan təhsilində də uğurla tətbiq olunur və yeni pedaqoji modellərin əsasını təşkil edir. Onun fikirləri bu gün də müəllim hazırlığında, məktəb və ailə münasibətlərinin qurulmasında, humanist və şəxsiyyət yönümlü təhsil mühitinin yaradılmasında aktualdır. Uşinski pedaqogikanı cəmiyyətin davamlı inkişafı və mənəvi kamilliyin təməli kimi qiymətləndirmişdir. Onun pedaqoji irsi gələcək nəsillər üçün dəyərli bələdçi rolunu oynayır.
Ən Çox Verilən Suallar
Uşinskinin pedaqoji fikirlərinin əsas məğzi insan şəxsiyyətinin hərtərəfli inkişafına, təlim və tərbiyənin vəhdətinə və milli-mənəvi dəyərlərin qorunmasına əsaslanır. O, uşağa fərdi yanaşmanı, müəllimin nümunəvi şəxsiyyət olmasını və məktəb-ailə əməkdaşlığını vacib sayırdı. Uşinski üçün əsas məqsəd vətənə sadiq, əxlaqlı və intellektual vətəndaş yetişdirmək idi. Onun prinsipləri bu gün də pedaqogikanın əsas dayaq nöqtələrindəndir.
Uşinski ana dilini uşağın psixoloji və intellektual inkişafının əsası sayırdı. Onun fikrincə, ana dilində təhsil uşaqlarda milli kimliyin və vətənpərvərliyin formalaşmasına kömək edir. Ana dilində bilik əldə etmək uşağın potensialını daha yaxşı açır. Milli dəyərlərin qorunması üçün təhsildə ana dilinə üstünlük verilməlidir.
Uşinski müəllimin təkcə bilik verən deyil, həm də davranışı ilə nümunə olan şəxsiyyət olmasını vacib sayırdı. Müəllim etik prinsiplərə sadiq qalmalı, davamlı olaraq öz üzərində işləməli və peşəkar inkişafını təmin etməlidir. O, müəllimin şagirdlərə psixoloji dəstək və motivasiya verməsini əsas şərt kimi dəyərləndirirdi. Cəmiyyətdə müəllimin rolu və nüfuzu onun şəxsiyyətindən çox asılıdır.
Uşinski ailəni uşağın ilk tərbiyə ocağı və əsas psixoloji dəstək mənbəyi kimi görürdü. O, ailə və məktəbin sıx əməkdaşlığını vacib hesab edirdi. Valideynin və müəllimin birlikdə işləməsi uşağın sosial və mənəvi inkişafına şərait yaradır. Bu əməkdaşlıq nəticəsində sağlam və uğurlu nəsil yetişir.
Uşinskiyə görə, təlim və tərbiyə ayrılmaz proseslərdir və hər ikisi birlikdə uşağın şəxsiyyət kimi formalaşmasına təsir göstərir. Tərbiyə olmadan təlimin, təlim olmadan isə tərbiyənin natamam qalacağını qeyd edirdi. Şagirdin əxlaqı, biliyi və sosial davranışı paralel inkişaf etməlidir. Balanslı təhsil uğurun əsasını qoyur.
Uşinski humanist pedaqogikanı təhsilin təməl prinsipi kimi təqdim edirdi. O, uşaqlara şəxsiyyət kimi hörmət göstərməyi, hüquq və azadlıqlarını qorumağı zəruri hesab edirdi. Fərdi maraqlar və qabiliyyətlər nəzərə alınmalıdır. Bu yanaşma müasir pedaqogikanın əsas istiqamətlərindən biridir.
Uşinski pedaqoji prosesdə əməyi və fəaliyyəti uşağın inkişafı üçün vacib sayırdı. O, əməyin uşağın müstəqilliyini, məsuliyyətini və təşəbbüsünü artırdığını qeyd edirdi. Məktəbdə müxtəlif fəaliyyət növlərinin təşkili şagirdin intellektual və sosial inkişafını sürətləndirir. Əməksevərlik və məsuliyyət onun tərbiyə modelinin əsas elementlərindəndir.
Uşinskinin ideyaları Azərbaycan təhsilində humanist mühitin, fərdi yanaşmanın və milli dəyərlərin güclənməsinə təkan verib. Müəllim hazırlığı, məktəb və ailə əməkdaşlığının qurulması kimi sahələrdə onun prinsipləri uğurla tətbiq olunur. Azərbaycan pedaqoqları onun elmi irsindən yararlanır. Bu da milli identitetin və vətəndaşlıq tərbiyəsinin güclənməsinə səbəb olur.
O, milli ənənələrin və xalq mədəniyyətinin təhsildə təməl rol oynadığını vurğulayırdı. Bu, uşaqlarda vətənpərvərlik, milli kimlik və sosial həmrəylik hisslərinin inkişafına kömək edir. Uşinski məktəbdə xalq ənənələrinin və dəyərlərinin qorunmasına xüsusi diqqət yetirirdi. Təhsil proqramlarında bu amillərə önəm verilməlidir.
Onun pedaqoji fikirləri müasir təhsildə humanist, şəxsiyyət yönümlü yanaşma, fərdi inkişaf, ailə-məktəb əməkdaşlığı və milli dəyərlərin qorunması kimi istiqamətlərdə tətbiq olunur. Müəllim hazırlığında və dərsliklərin hazırlanmasında Uşinskinin ideyaları əsas götürülür. Şagirdin təlim-tərbiyəsində fərdi yanaşma və mənəvi inkişaf bu gün də prioritetdir. Uşinskinin prinsipləri aktual və müasir təhsil sistemləri üçün bələdçidir.
