Dilimizin ən diqqətçəkici və geniş yayılmış sözlərindən biri də “üstəlik”dir. Bu ifadə bir çoxumuz üçün tanış olsa da, əksər hallarda yalnız gündəlik danışıqda əlavə mənasında işlədilir və onun kökündə dayanan dərin semantik çalarlar nəzərdən qaçır. “Üstəlik” sözü yalnız sadə bağlayıcı və ya köməkçi rolunda qalmır, ünsiyyət prosesində, məntiqi ardıcıllıqların qurulmasında, fikirlərin vurğulanmasında və dilin emosional yükündə mühüm vəzifə daşıyır. Hər bir insan gündəlik həyatında azı bir dəfə bu sözdən istifadə edir, bəzən isə müxtəlif məqamlarda fikirlərini daha təsirli çatdırmaq üçün ona üz tutur. “Üstəlik” sadə, lakin çoxqatlı, məna dərinliyi olan, hər cümlədə yeni rəng alan ifadələrdən biridir. Hər dəfə dilimizdə bu söz işlədiləndə ya əlavə bir fikir, ya vurğulanmaq istənilən bir arqument, ya da əhvalatın yeni məqamı ön plana çıxır. Onun leksik mənası və istifadəsi, həmçinin digər dillərlə müqayisədə özünəməxsusluq kəsb edir. Bu söz gündəlik, ədəbi, elmi, publisistik və hətta rəsmi üslubda müxtəlif funksiyaları yerinə yetirir.
Üstəlik sözünün mənası və lüğəvi təhlili
“Üstəlik” sözü Azərbaycan dilində ən çox “əlavə olaraq”, “bundan başqa”, “qaldı ki”, “bir də” mənasında işlədilir. Lüğətlərdə bu ifadəyə verilən əsas izahlar belədir: “Əvvəlcədən deyilən və ya baş verən bir hadisə, fikir və ya məlumatdan əlavə olaraq ortaya çıxan, əlavə olunan yeni fakt və ya məlumat” kimi başa düşülür. Sözün mahiyyətində əlavə etmə, artım, daha artıq olma, üstün gələn yeni bir məlumatı və ya arqumenti çatdırmaq vardır.
Hissələrə bölünmüş izah:
- Əlavə olaraq:
Cümlədə bir fikir söylənib, sonra isə başqa bir məlumat əlavə ediləndə istifadə olunur.
Misal: O, universiteti fərqlənmə diplomu ilə bitirib, üstəlik, bir neçə xarici dili sərbəst bilir. - Qaldı ki:
Bəzən müqayisə aparılır və ya əvvəlki faktı gücləndirən yeni məlumat əlavə olunur.
Misal: Bütün imtahanlardan əla qiymət aldı, üstəlik, təqaüd də qazandı. - Bir də:
Əlavə məqam vurğulananda.
Misal: O, işinə məsuliyyətlə yanaşır, üstəlik, kollektiv arasında da nüfuzludur.
Etimologiyası və tarixi
“Üstəlik” sözü “üst” isim kökündən yaranıb. Bu kök qədim türk dillərində və Azərbaycan dilinin ilkin inkişaf mərhələlərində “bir şeyin üstü, üzəri” mənasında işlədilib. Sonralar “üstə” (yer bildirici) və “-lik” şəkilçisi birləşib, nəticədə “üstəlik” – “üstünə əlavə olunmuş, əlavə edilən” anlamında formalaşıb. Orta əsrlər mənbələrində və klassik Azərbaycan ədəbiyyatında da bu söz həm maddi (fiziki) artım, həm də qeyri-maddi (informativ, emosional, rəmzi) artım mənasında istifadə edilib.
Qrammatik və leksik xüsusiyyətləri
Azərbaycan dilində “üstəlik” sözü nitq hissəsi baxımından zərf və ya bağlayıcı kimi çıxış edir. Əsas funksiyası isə cümlələr arasında əlaqə yaratmaq və yeni fikir əlavə etməkdir.
| Funksiya | Nitq hissəsi kimi rolu | İstifadə nümunəsi |
|---|---|---|
| Əlavə etmək | Zərf/bağlayıcı | Sən gəlmisən, üstəlik, o da burdadır. |
| Vurğulamaq | Bağlayıcı | O, zəhmətkeşdir, üstəlik, çox savadlıdır. |
| Məntiqi gücləndirmək | Bağlayıcı | Çox yoruldu, üstəlik, xəstələndi. |
Zərf kimi işlənəndə daha çox “artıq”, “əlavə olaraq” məna verir. Bağlayıcı kimi isə fikirləri birləşdirir və yeni informasiya təqdim edir.
Semantik çalarlar və məna dərinliyi
“Üstəlik” sözünün məna dərinliyi onun işlədiyi kontekstdə daha aydın görünür. Bəzən o, vurğulanan fikri daha da önə çıxarır və əsas məlumatdan sonra gələn əlavə faktı oxucuya və ya dinləyiciyə çatdırır. Bu baxımdan, “üstəlik”in üç əsas semantik çaları var:
- Əlavəlik və artım: Əsas informasiyadan əlavə, yeni və əlavə məlumat əlavə etmək üçün.
- Müqayisə və gücləndirmə: Əvvəlki fikri daha da təsirli göstərmək və ya müqayisə aparmaq üçün.
- Sıralama və ardıcıllıq: Cümlədə bir neçə fakt, hadisə və ya arqument ard-arda sadalandıqda.
Məsələn: “O, həm oxuyur, həm işləyir, üstəlik, ailəsinə də kömək edir.”
Burada “üstəlik” əlavə bir üstünlük bildirir və şəxsin daha da fədakar olduğunu göstərir.
Dilimizdə gündəlik və ədəbi istifadəsi
Azərbaycan danışıq dilində “üstəlik” sözü çox vaxt əlavə fikir və ya şərh bildirəndə işlədilir. Danışıqda tez-tez “bir də”, “əlavə olaraq” kimi sözlərlə sinonim kimi çıxış edir.
Gündəlik ünsiyyətdə:
- “Hava yağışlı idi, üstəlik, yollar da bağlanmışdı.”
- “Təqdimat yaxşı keçdi, üstəlik, rəhbərlik də razı qaldı.”
Ədəbi dildə və publisistikada:
Ədəbi əsərlərdə və publisistik yazılarda “üstəlik” daha çox güclü vurğu, ideyanın inkişafı, hadisələrin zəncirvari təsviri üçün istifadə olunur.
Başqa dillərlə müqayisə və tərcümə xüsusiyyətləri
“Üstəlik” sözü bir çox dünya dillərində özünə yaxın ifadələrlə əvəz olunur. Məsələn:
- Rus dilində “к тому же”, “причём”, “более того”
- İngilis dilində “in addition”, “moreover”, “furthermore”, “on top of that”
- Türk dilində “üstelik”
Hər bir dildə bu bağlayıcılar əsasən cümlədə əlavə informasiyanı və ya fikir ardıcıllığını təmin edir. Azərbaycan dilində isə “üstəlik”in yüklədiyi vurğu, həm də emosional çalar, bəzən başqa dillərdə tam qarşılıq tapmır.
Məntiqi və ünsiyyət aspektləri
Məntiqi baxımdan “üstəlik” cümlədə arqument və dəlillərin ardıcıllığını qurmağa, əsas fikri gücləndirməyə xidmət edir. Müzakirələrdə, məruzələrdə, debatlarda bu sözün istifadəsi fikir ardıcıllığını təmin edir və qarşı tərəfdə inandırıcılıq yaradır.
İzahla hissələrə bölmək:
- Əsas faktın bildirilməsi:
Birinci cümlədə əsas məlumat verilir.
Misal: Layihə uğurla başa çatdı. - Əlavə faktın vurğulanması:
“Üstəlik” vasitəsilə yeni, əlavə məlumat əlavə olunur.
Misal: Üstəlik, bu layihə şirkət üçün böyük gəlir gətirdi. - Fikrin yekunlaşdırılması:
Əlavə olunan məlumat əvvəlki faktı tamamlayır və bütöv fikir yaradır.
Misal: Layihə uğurla başa çatdı, üstəlik, şirkət üçün böyük gəlir gətirdi.
“Üstəlik”in işlədiyi müxtəlif kontekstlər
| Kontekst | İstifadə növü | Cümlə nümunəsi |
|---|---|---|
| Gündəlik dil | Əlavə fikir | Sən işə vaxtında gəldin, üstəlik, yaxşı hazırlaşmısan. |
| Elmi yazı | Əlavə informasiya | Proses effektivdir, üstəlik, enerjiyə qənaət təmin edir. |
| Ədəbi dil | Fikri gücləndirmək | Gecə qaranlıq idi, üstəlik, sükut hər yeri bürümüşdü. |
| Məntiqi arqument | Faktlar sıralananda | Layihə başa çatdı, üstəlik, keyfiyyət standartlarına uyğundur. |
“Üstəlik”in sinonimləri və antonimləri
Azərbaycan dilində “üstəlik” sözünün sinonimləri bunlardır: “əlavə olaraq”, “bundan başqa”, “qaldı ki”, “bununla yanaşı”, “bir də”, “artıq”. Antonimi isə yoxdur, çünki bu söz bir şeyin üzərinə əlavə etmə məna yükü daşıyır və çıxarma, azaltma mənası yoxdur.
Məişət və ictimai həyatımızda “üstəlik”in rolu
Cəmiyyət həyatında, ailədə, işdə və təhsildə insan daim bir-biri ilə əlaqəli bir neçə fakt və ya hadisəni birgə qeyd etməli olur. Məsələn, ailə başçısı uşaqlarına nəsihət verəndə: “Dərslərini vaxtında oxu, üstəlik, ev işlərində də anana kömək et.” İş yerlərində hesabatlar hazırlananda: “Plan artıqlaması ilə yerinə yetirildi, üstəlik, resurslara qənaət edildi.” Bütün bu nümunələrdə “üstəlik” yeni, əlavə məsuliyyəti, uğuru və ya informasiyanı vurğulayır.
Ədəbi və publisistik nümunələrdə “üstəlik”
Klassik və müasir Azərbaycan ədəbiyyatında, publisist yazılarda “üstəlik” tez-tez ideyanın inkişafı üçün işlədilir. Bəzi müəlliflər bu ifadə ilə qəhrəmanın xarakterinin və ya hadisənin gedişatının yeni məqamını göstərir. Məsələn: “O, xalqı üçün mübarizə apardı, üstəlik, ən çətin vaxtlarda belə geri çəkilmədi.”
Fərqli üslublarda “üstəlik”in istifadəsi
“Üstəlik” rəsmi yazışmalarda, elmi məqalələrdə, publisistik və bədii üslubda bənzər şəkildə istifadə olunur, lakin hər üslubda fərqli vurğu və məna dərinliyi qazanır.
Hissələrə bölünmüş izah:
- Rəsmi üslub:
İcmallarda, hesabatlarda əlavə məlumat təqdim olunur.
Misal: Layihə müddəti uzadıldı, üstəlik, əlavə vəsait ayrıldı. - Elmi üslub:
Tədqiqatda əldə olunan nəticələrin əlavə üstünlüyü vurğulanır.
Misal: Təcrübə müsbət nəticə verdi, üstəlik, yeni metodların tətbiqinə imkan yaratdı. - Bədii üslub:
Hadisələrin dramatik gedişi və ya qəhrəmanın xüsusiyyətləri vurğulanır.
Misal: Qəhrəman tək qaldı, üstəlik, onu heç kim müdafiə etmədi.
“Üstəlik” sözü Azərbaycan dilində həm gündəlik ünsiyyətin, həm də ədəbi və elmi üslubun vacib elementlərindəndir. Bu söz vasitəsilə insan fikirlərini daha aydın, məntiqli və ardıcıl şəkildə ifadə edə bilir, müxtəlif informasiyaları bir-birinə bağlayaraq səlis nitq yaradır. “Üstəlik”in verdiyi əlavə dəyər, vurğu və məna dərinliyi dilimizin zənginliyindən xəbər verir. İstənilən danışıq və yazıda “üstəlik”in yerində və doğru işlədilməsi fikrin təsir gücünü artırır, nitqin məntiqi və emosional quruluşunu möhkəmləndirir. Həm klassik, həm də müasir Azərbaycan dilində bu söz öz aktuallığını qoruyur və gündəlik həyatımızın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilir.
Ən Çox Verilən Suallar
Üstəlik sözü Azərbaycan dilində “əlavə olaraq”, “bundan başqa”, “artıq”, “bir də” mənalarında işlədilir. Bu söz cümlədə əsas fikirə əlavə yeni bir məlumat və ya faktın gətirilməsini bildirir və çox vaxt arqumentin gücləndirilməsi və ya informasiyanın artırılması üçün istifadə olunur.
Üstəlik sözü Azərbaycan dilində əsasən zərf və ya bağlayıcı kimi çıxış edir. Əsas funksiyası cümlələr arasında əlaqə yaratmaq, əlavə fikir və ya informasiya vermək, ardıcıllıq və vurğu təmin etməkdir.
Üstəlik sözünün sinonimləri arasında “əlavə olaraq”, “bundan başqa”, “bununla yanaşı”, “bir də”, “qaldı ki” kimi ifadələr yer alır. Bu sözlər də cümlədə əlavə fakt və ya məlumatın bildirilməsi üçün istifadə olunur.
Gündəlik danışıqda “üstəlik” əsasən əlavə informasiya verəndə və ya bir şəxsin, hadisənin üstün xüsusiyyətini vurğulamaq məqsədilə işlədilir. Məsələn: “O, universiteti fərqlənmə ilə bitirib, üstəlik, iş təcrübəsi də var.”
Üstəlik sözü adətən iki və ya daha çox fikir və ya fakt arasında işlədilir. Birinci cümlədə əsas məlumat verilir, növbəti cümlədə isə “üstəlik” vasitəsilə əlavə informasiya əlavə olunur. Bu, cümlədə ardıcıllıq və məntiqi bağ yaradır.
Rus dilində “üstəlik” ifadəsinin qarşılığı kimi “к тому же”, “причём”, “более того” işlədilir. İngilis dilində isə “in addition”, “moreover”, “furthermore”, “on top of that” kimi ifadələr istifadə olunur. Türk dilində isə birbaşa “üstelik” şəklindədir.
Üstəlik sözünün birbaşa antonimi yoxdur. Çünki bu söz yalnız əlavə etmə, artırma, üstünə gəlmə mənası daşıyır. Lakin kontekstdən asılı olaraq, əksinə çıxarma, azaltma bildirən sözlər antonim kimi qəbul edilə bilər.
Üstəlik sözü “üst” isim kökündən və yer bildirici “üstə” sözündən yaranıb. Sonra “-lik” şəkilçisi əlavə olunub və “üstünə əlavə olunan”, “artıq olan” mənası formalaşıb. Tarixən həm fiziki, həm də qeyri-maddi artım, əlavə mənasında işlədilib.
Ədəbi və publisistik dildə “üstəlik” ideyanın inkişafı, hadisələrin gedişində yeni məqamın, əlavə faktın vurğulanması üçün işlədilir. Bu, məqalə və hekayələrdə, debat və müzakirələrdə əlavə üstünlük və ya məna dərinliyi vermək üçün tez-tez istifadə olunur.
Üstəlik sözünü cümlədə əsas fikir, fakt və ya hadisədən sonra əlavə informasiyanı vurğulamaq üçün işlətmək lazımdır. Sözün önündə vergül qoyulur və əlavə fikir kimi cümlənin ortasında və ya sonunda yerləşdirilə bilər. Məsələn: “İmtahandan yüksək bal topladı, üstəlik, müsabiqədə qalib gəldi.”
