Üsuli-cədid məktəbləri XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın və ümumilikdə müsəlman Şərqinin ictimai-mədəni həyatında inqilabi dəyişiklik yaradan maarifçilik hərəkatının ən parlaq təzahürlərindən biridir. Üsuli-cədid (ərəbcədən “yeni üsul”) – klassik, ənənəvi məktəb sisteminə zidd olaraq, Avropa təhsili modelinə əsaslanan, dünyəvi elmlərin, müasir dərslərin və praktik bacarıqların öyrədildiyi yeni tip məktəblərin adıdır. Bu məktəblər, Qacar dövrü İranda, Osmanlı imperiyasında, eləcə də Rusiya imperiyası tərkibində olan Azərbaycan, Orta Asiya və Krım türkləri arasında geniş yayılmış, milli oyanışın, maarifçiliyin və elmi tərəqqinin lokomotivinə çevrilmişdi.
Üsuli-cədid ideologiyasının formalaşması və tarixi zərurət
XIX əsrin ortalarından başlayaraq Şərq cəmiyyətlərində təhsil sahəsində böyük tənəzzül yaşanırdı. Mədrəsə və mollaxanalarda əsasən dini dərslər, köhnə metodlarla öyrədilir, dünyəvi elmlər və müasir biliklər arxa plana keçirdi. Sənaye inqilabı, Qərb elminin inkişafı və texnologiyaların Şərqə nüfuz etməsi, təhsil sahəsində islahatların labüdlüyünü artırdı. Zəmanənin tələblərinə cavab verən yeni təhsil sistemi – üsuli-cədid məktəbləri ideyasını ilk dəfə rus-müsəlman cəmiyyətində görkəmli maarifçi İsmayıl bəy Qaspıralı irəli sürdü. Onun “Dildə, fikirdə, işdə birlik” şüarı cədid məktəblərinin əsas fəlsəfi platformasına çevrildi.
Cədid məktəblərinin yaranması və yayılması
İlk üsuli-cədid məktəbi 1884-cü ildə Qaspıralının təşəbbüsü ilə Krımda, Bağçasaray şəhərində açıldı. Qısa zamanda bu məktəb modeli Qafqaz, Volqaboyu, Orta Asiya, Sibir və Osmanlı torpaqlarında geniş yayılmağa başladı. Azərbaycanda ilk üsuli-cədid məktəbləri 1886-cı ildən Bakı, Şamaxı, Gəncə, Naxçıvan, Quba və digər bölgələrdə maarifçi ziyalıların təşəbbüsü ilə yaradıldı. Bu məktəblərdə yeni fənlər – riyaziyyat, coğrafiya, tarix, fizika, kimya, təbiətşünaslıq, rus və Avropa dilləri, yazı-pozu, hətta iqtisadiyyat və texniki biliklər öyrədilirdi. Bu, maarifçilik hərəkatının geniş vüsət almasına səbəb oldu.
Üsuli-cədid məktəblərinin tədris proqramı və metodologiyası
Klassik mədrəsələrdən fərqli olaraq, üsuli-cədid məktəblərində dərslər yeni proqram və müasir metodlarla keçirilirdi. Burada sinif və dəstələr, dərs cədvəli, gündəlik yazılı və şifahi yoxlamalar, dərslik və vəsaitlər, praktiki məşğələlər tətbiq olunurdu. Dərslər məntiqi ardıcıllıqla, sistemli, şagirdin aktivliyini artıran şəkildə keçirilirdi. Ənənəvi əzbərləmə üsulu tədricən tənqid olunurdu. Sinif otaqları, lövhə, parta, xəritə və digər müasir tədris vasitələri bu məktəblərin əsas əlaməti idi. Qızların təhsilinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Bir çox cədid məktəbində qız sinifləri açılırdı, qadın müəllimələr cəlb olunurdu.
Maarifçi ziyalılar və üsuli-cədid məktəblərinin yayılmasında rolu
Azərbaycanın görkəmli maarifçiləri – Həsən bəy Zərdabi, Məhəmməd ağa Şahtaxtlı, Nəriman Nərimanov, Firidun bəy Köçərli, Abdulla Şaiq, Üzeyir Hacıbəyli, Məmməd Səid Ordubadi, Nəcəf bəy Vəzirov və başqaları cədid məktəblərinin açılması və yeni tədris metodlarının tətbiqi üçün böyük səy göstəriblər. Onlar təkcə müəllim kimi deyil, həm də məktəb təsisçisi, maarifçi yazar, dərslik müəllifi kimi çıxış edirdilər. Həsən bəy Zərdabi və onun “Əkinçi” qəzeti yeni təhsil, qadın hüquqları, dünyəvi elmlər, uşaqların maariflənməsi ideyasının yayılmasında əvəzsiz rol oynadı. Cədid məktəblərinin məzunları sonradan Azərbaycanın elmi, siyasi, mədəni elitasına çevrildi.
Üsuli-cədid məktəblərinin Azərbaycan cəmiyyətində sosial-mədəni təsiri
Cədid məktəbləri Azərbaycanda sosial modernləşmənin, milli oyanışın, dil və mədəni islahatların əsas hərəkətverici qüvvəsi oldu. Bu məktəblər yeni düşüncəli, tənqidi təfəkkürə malik, fəal vətəndaşların yetişməsinə səbəb oldu. Qadınların, qızların təhsil imkanlarının genişlənməsi, milli ədəbiyyat və mətbuatın inkişafı, dünyəvi elmlərin yayılması, savadsızlığın azalması, yeni nəsil ziyalıların formalaşması – bütün bunlar üsuli-cədid məktəblərinin xidmətlərindəndir. Şagirdlər burada müasir biliklərlə yanaşı, milli-mənəvi dəyərləri, vətənpərvərlik və humanizm ruhunu da mənimsəyirdilər.
Ənənəvi məktəblər və cədid məktəbləri arasında qarşıdurma
Yeni üsullu məktəblərin yayılması dini dairələr və mühafizəkar təbəqə tərəfindən birmənalı qarşılanmırdı. Bəzi din xadimləri, mollalar və köhnə üsullu mədrəsə rəhbərləri cədid məktəblərini “dini ənənələrə zidd”, “avropasayağı azğınlıq”, “əxlaqsızlıq”, “dində islahat” kimi damğalayır, məktəblərin bağlanmasına və müəllimlərin təqib olunmasına çalışırdılar. Lakin maarifçi ziyalıların cəsarəti, ictimai dəstək və cəmiyyətin tələbatı nəticəsində yeni məktəblər getdikcə daha da çoxalır, ənənəvi təhsil sistemi ilə yarışırdı. Son nəticədə, üsuli-cədid məktəbləri Qafqazda və Azərbaycanda maarifin yenilənməsində əsas rol oynadı.
Üsuli-cədid məktəblərinin ədəbi-mədəni təsiri
Cədid məktəbləri Azərbaycan ədəbiyyatının, teatrının, mətbuatının inkişafında mühüm yer tutdu. Buradan çıxan məzunlar milli dilin inkişafına, müasir ədəbiyyatın formalaşmasına, “Molla Nəsrəddin” ədəbi satirasının, yeni janrların, hekayə və povestin, realist dramaturgiyanın yaranmasına təkan verdilər. Çoxlu yeni qəzet və jurnallar, dərsliklər, maarifçi əsərlər, tərcümələr məhz bu mühitdə meydana çıxdı. Qadın müəllimə və yazıçıların çıxması, uşaq ədəbiyyatı və teatrının yaranması da cədidçilik hərəkatının nailiyyətidir.
Sovet dövründə üsuli-cədid məktəblərinin mirası və transformasiyası
Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra köhnə dini və yeni üsullu məktəblər dövlət nəzarətinə keçdi. Maarifləndirmə hərəkatı, savad kursları və yeni məktəb sistemi quruldu. Lakin üsuli-cədid məktəblərinin açdığı yol, yaydığı tədris metodları, müasir elmlərin tədrisi və dünyəvi təhsil prinsipləri sovet dövründə də qorundu, müasir təhsil sisteminin əsasını təşkil etdi. Bir çox görkəmli sovet müəllimləri və alimləri məhz cədid məktəblərinin məzunları idi. Onların mirası bu gün də müasir təhsil sistemində yaşayır.
Üsuli-cədid məktəblərinin müasir Azərbaycan təhsilində rolu və əhəmiyyəti
Bu gün Azərbaycanın müasir təhsil sistemi, xüsusilə dünyəvi və milli təhsil ənənələrinin formalaşması məhz cədid məktəblərinin açdığı yolun davamıdır. Qərb modelinə əsaslanan fənn proqramları, gender bərabərliyi, yeni pedaqoji metodlar, texnoloji yeniliklər və modern məktəb idarəçiliyi üsuli-cədid məktəblərinin fəlsəfəsini yaşadır. Azərbaycanda müasir məktəb, universitet, kolleclərin təməlində maarifçi ziyalıların, cədid müəllimlərin əməyi və ideyaları dayanır. Bu irs müstəqil Azərbaycanın təhsil siyasətində daim aktualdır.
Üsuli-cədid məktəbləri XIX-XX əsr Azərbaycan cəmiyyətinin modernləşməsində, milli özünüdərkin, savadlanmanın, qadın azadlığının, yeni ziyalı təbəqənin formalaşmasında əvəzsiz rol oynayıb. Bu məktəblər elmi-texniki tərəqqinin, ictimai-humanitar inkişafın və milli-mədəni intibahın əsas bünövrəsi oldu. Onların mirası bu gün də yaşamaqda, Azərbaycan təhsilinin və cəmiyyətinin inkişafında mühüm rol oynamaqdadır. Üsuli-cədid məktəblərinin fəaliyyəti və uğurları hər zaman gələcək nəsillər üçün örnək və ruhverici mənbə olaraq qalacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Üsuli-cədid məktəbləri ənənəvi mədrəsə və mollaxanadan fərqli, yeni pedaqoji üsullarla, dünyəvi fənlərin və müasir biliklərin tədris olunduğu təhsil ocaqlarıdır.
İlk üsuli-cədid məktəbi 1884-cü ildə Krımın Bağçasaray şəhərində İsmayıl bəy Qaspıralı tərəfindən yaradılıb.
Azərbaycanda ilk üsuli-cədid məktəbləri 1886-cı ildən başlayaraq Bakı, Şamaxı, Gəncə, Naxçıvan və digər şəhərlərdə fəaliyyətə başlayıb.
Bu məktəblərdə riyaziyyat, coğrafiya, tarix, fizika, kimya, ana dili, xarici dillər, yazı-pozu, iqtisadiyyat və texniki biliklər öyrədilirdi.
Ən mühüm fərq dərslərin sistemli, məntiqi, yeni proqram və müasir metodlarla, gündəlik yoxlamalar və praktik məşğələlərlə aparılması idi.
Maarifçi ziyalılar bu məktəblərin açılması, yeni dərsliklərin yaradılması, maarifin yayılması və qadınların təhsilinə şərait yaradılması üçün müstəsna xidmət göstəriblər.
Bu məktəblər milli oyanış, savadlılığın artması, qadın hüquqları və yeni ziyalı təbəqəsinin formalaşmasına şərait yaratdı.
Ənənəvi məktəblərdə əsas dini dərslər, cədid məktəblərində isə dünyəvi və müasir biliklər üstünlük təşkil edirdi, dərslər sinif otaqlarında və yeni metodlarla aparılırdı.
Müasir Azərbaycan təhsil sistemi məhz cədid məktəblərinin yolunu, yeni metodlarını və maarifçilik ruhunu yaşadır.
Onlar milli-mədəni intibahın, savadlanmanın, qadın azadlığının və yeni ziyalı nəslinin formalaşmasında əsas rol oynayıb, müasir cəmiyyətin bünövrəsini qoyub.
