Üşütmə və titrətmə bədənin istilik balansını qorumaq üçün aktivləşdirdiyi təbii müdafiə mexanizmidir. Soyuq mühitə düşəndə və ya qızdırma başlayanda beynin istilik tənzimləyicisi istiliyi daha yüksək səviyyəyə “qurur”, əzələlər isə xırda yığılmalarla istilik istehsalını artırır. İnsan bunu üşütmə kimi hiss edir və bədənində istər-istəməz titrəmə yaranır. Bu proses təkcə soyuğa məruz qalmaqla bağlı deyil; infeksiyalar, hormonal disbalans, hipoqlikemiya, anemiya, həyəcan tutmaları və bəzi dərmanların təsiri də eyni hissi yarada bilər. Gündəlik dildə “üşütmə tutdu” ifadəsi çox vaxt gələn qızdırmanın xəbərçisi olur, lakin hər titrətmə qızdırma ilə müşayiət edilmir. Uşaqlarda titrətmə bəzən qızdırma qıcolmaları ilə qarışdırılır və panikaya səbəb ola bilər; burada müşahidə qaydası və həkimə müraciət vaxtı önəmlidir. Yaşlılarda, hamilələrdə və xroniki xəstəlikləri olanlarda üşütmə–titrətmə daha ciddi gedişli proseslərin əlaməti ola bilər. Ev şəraitində isti mühit, maye qəbulu və düzgün geyim çox vaxt rahatlıq gətirir, amma şəkərli diabet, immunçatışmazlıq və ya yüksək riskli yoluxuculuq şübhəsi olduqda tibbi qiymətləndirmə gecikdirilməməlidir. Üşütmənin dilimizdəki yeri də maraqlıdır: bəzən “üşütmə–titrətmə” birləşməsi hərarət artımı ilə eyni vaxtda çəkilir, bəzən də psixoloji gərginliyin bədəndə hiss olunan təzahürü kimi istifadə olunur. Hər iki halda məqsəd vəziyyəti düzgün tanımaq, təhlükə siqnallarını ayırd etmək və sadə, təsirli addımları vaxtında atmaqdır.
Üşütmə və titrətmənin fizioloji mexanizmi
Titrətmə bədənin termorequlyasiya sisteminin refleks cavabıdır. Beynin hipotalamus adlanan hissəsi bədən istiliyi üçün hədəf dəyər saxlayır; infeksiya zamanı pirogen maddələr bu hədəfi qısa müddətlik yüksəldir. Nəticədə insan ətrafı normal olsa belə özünü “soyuq” hiss edir və əzələlər ritmik yığılmalarla istilik istehsalını artırır. Qan damarlarının dəriyə yaxın sahələrdə yığılması istilik itkisinin azalmasına kömək edir, dəridə quş dərisi effekti görünə bilər. Bu mexanizm bədənin özünü qoruma üsuludur və çox vaxt qızdırma yüksələnə qədər davam edir.
Soyuğa məruz qalanda da mexanizm oxşardır, lakin səbəb xarici mühitdən gəlir. Yüngül hipotermiyada titrətmə aktiv istilik hasilatını artırır, paltar qatlarını artırmaq və isti mühitə keçmək titrəməni səngidir. Ağır hipotermiyada titrəmə zəifləyə və dayana bilər; bu, riskin artdığını göstərir. Üşütmə hissi bəzən stress hormonlarının dalğası ilə güclənir, ona görə həyəcan anlarında da titrəmə mümkündür. Fizioloji mənzərəni tanımaq hansı hallarda sakit qalmalı, hansı hallarda isə yardım istəməli olduğumuzu anlamağa kömək edir.
Səbəblər: infeksion və qeyri-infeksion amillər
Üşütmə–titrətmənin ən geniş yayılmış səbəbi infeksiyalardır. Kəskin tənəffüs yolu infeksiyaları, qrip, COVID tipli viruslar, sidik yolu və ağciyər infeksiyaları, badamcıq iltihabı, daha nadir halda malyariya kimi xəstəliklər qızdırma öncəsi və ya qızdırma ilə bərabər üşütmə yaradır. Bakterial proseslərdə “rigor” adlanan güclü titrətmə tutmaları ola bilər; bu vəziyyət bəzən qana infeksiya keçməsi riskini düşündürür və təcili qiymətləndirmə tələb edə bilər. Yoluxmadan əlavə, vaksinasiya sonrası qısamüddətli üşütmə də immun cavabın bir hissəsi kimi təsvir edilir.
Qeyri-infeksion amillər də az deyil. Şəkərin kəskin düşməsi, xüsusən də insulin və bəzi diabet dərmanlarının dozasından sonra, titrəmə, soyuq tər və zəifliklə birlikdə görünə bilər. Qanazlığı, hipotiroidizm, su-elektrolit pozuntuları, kafeinin həddən artıq qəbulu, panik atak, dərman və ya alkoqol kəsilməsi də bənzər hisslər yarada bilər. Uzun müddət soyuqda qalmaq hipotermiyaya gətirib çıxarır və həyati təhlükə yarada bilər. Yaşlılarda eyni mühitdə belə titrəmə daha tez inkişaf edir, çünki istilik tənzimi zəifləyir.
Risk qrupları: uşaqlar, hamilələr və yaşlılar
Uşaqlarda termorequlyasiya sistemi böyüklərlə müqayisədə daha həssasdır. Qızdırma sürətlə qalxanda şiddətli üşütmə müşahidə oluna bilər. Kiçik yaşda qızdırma qıcolmaları riski olduğundan valideyn nəzarəti, hərarətin ölçülməsi və su balansının qorunması vacibdir. Üç aydan kiçik körpələrdə 38 dərəcə və yuxarı hərarət tibbi qiymətləndirmə üçün kifayət səbəbdir. Uşaqlarda uzun sürən titrətmə, halsızlıq, su içməmək, tənəffüs çətinliyi kimi əlamətlər görünərsə, gözləmədən yardım almaq lazımdır.
Hamiləlik dövründə immun və hormonal dəyişikliklər infeksiyalara həssaslığı artıra bilər. Hamilələrdə üşütmə və qızdırma bəzən yüngül virusla əlaqəli olsa da, sidik yolu infeksiyaları və ya pnevmoniya kimi vəziyyətlər daha ciddi gediş göstərə bilər. Yüksək hərarət uzun çəkməməli və evdə özbaşına dərman seçimi əvəzinə həkimlə məsləhətləşmək üstün tutulmalıdır. Yaşlılarda və xroniki xəstələrdə, xüsusən ürək-ağciyər, böyrək xəstəlikləri, diabet və immunçatışmazlıq fonunda üşütmə sepsisin ilk işarəsi ola bilər.
Xəbərdarlıq əlamətləri: nə zaman təcili yardım lazımdır
Üşütmə və titrətmə öz-özünə keçə bilən haldır, lakin bəzən həyati riskin siqnalına çevrilir. Boyun sərtliyi, güclü baş ağrısı, səpgi ilə birlikdə yüksək qızdırma meningit kimi təcili diaqnozları düşündürə bilər. Sinə ağrısı, təngnəfəslik, yaşıl-qəhvəyi bəlğəm, yönünü itirmə pnevmoniya və ya sepsislə əlaqəli ola bilər. Qan təzyiqinin düşməsi, sidiyin azalması, göyərmə, şüurun qarışması kimi əlamətlər təxirəsalınmaz yardım tələb edir.
Uşaqlarda dayanmayan ağlama, susuzluq, təkrar qusma, səpgi ilə bərabər hərarət, qıcolma və ya huşun itməsi təhlükəli əlamətlərdir. Hamilələrdə yüksək hərarətlə birlikdə mədə-bağırsaq şikayətləri, sidikdə yanma, bel ağrısı və yaxud döl hərəkətlərinin azalması görünərsə, gecikmədən tibbi xidmətə müraciət olunmalıdır. Uzaq səfərdən qayıdanlarda periyodik üşütmə-qızdırma tutmaları malyariya ehtimalını artırır və xüsusi müayinə tələb edir.
Ev şəraitində təhlükəsiz ilkin addımlar
Üşütmə başladıqda sakit mühit, isti, lakin hava alan geyim və maye qəbulu rahatlıq verir. Hərarəti etibarlı termometrlə ölçmək vəziyyətin obyektiv dəyərləndirilməsi üçün əsasdır. Yüksək qızdırmada paltar qatlarını azaltmaq, otağı havalandırmaq, su, ilıq çay, şorba kimi mayelər qəbul etmək faydalıdır. Alkoqol sürtmələri və buz kimi kəskin soyutmalar tövsiyə edilmir, çünki titrəməni pisləşdirə bilər. Soyuğa məruz qalma səbəbi varsa, isindirmə tədricən və təhlükəsiz aparılmalıdır.
Ağrı və narahatlıq üçün geniş istifadə olunan dərmanlardan parasetamol və ibuprofen təsir göstərə bilər; yaş, hamiləlik, mədə-bağırsaq və qara ciyər problemləri, böyrək xəstəlikləri və qəbul edilən digər dərmanlar nəzərə alınmalıdır. Uşaqlarda salisilat tərkibli preparatlar istifadə olunmamalıdır. Diabetli şəxslər titrəmə ilə müşayiət olunan halsızlıq hiss edəndə qlükozanı yoxlamalı, aşağıdırsa, sürətli təsirli karbohidrat qəbul etməli və vəziyyəti yenidən qiymətləndirməlidir. Şübhə doğuran əlamətlərdə özünü müalicə ilə kifayətlənməyin.
Diaqnostika: həkim nəyi soruşur və nəyi yoxlayır
Həkim ilk növbədə üşütmənin başlama vaxtını, müddətini, qızdırmanın olub-olmadığını, öskürək, boğaz ağrısı, sidikdə yanma, qarın və ya bel ağrısı, səpgi, ishal kimi müşayiətçi əlamətləri soruşur. Keçmiş xəstəliklər, qəbul edilən dərmanlar, son səyahətlər, heyvan və ya gənə dişləmələri, vaksinasiya tarixi, hamiləlik ehtimalı mütləq qeyd olunur. Fiziki müayinə zamanı həyat əlamətləri, ağciyər dinlənməsi, boğaz və qulaq baxışı, dəri və limfa düyünləri, qarnın palpasiya nəticələri qiymətləndirilir.
Laborator və instrumental testlər klinik mənzərəyə əsasən seçilir. Ümumi qan analizi, C-reaktiv zülal, sidik analizi, boğaz yaxması, COVID və qrip testləri tez-tez istifadə olunur. Ağciyər şikayətləri olduqda rentgen çəkilə bilər. Sidik yolu infeksiyası şübhəsində sidik kulturası, səyahət tarixində malyariya üçün qan yaxması, uzunmüddətli titrəmə-arıqlama fonunda vərəm müayinələri gündəmə gələ bilər. Qeyri-infeksion səbəblər üçün qalxanabənzər vəz hormonları, qlükoza, elektrolitlər, ferritin və B12 baxılır.
Müalicə prinsipləri: simptomdan səbəbə
Müalicənin iki səviyyəsi var: simptomun yüngülləşdirilməsi və səbəbin hədəflənməsi. Qızdırma ilə gedən yüngül viruslarda istirahət, maye, ağrıkəsici-hərarətsalanlar və vaxt qrafiki kifayət edir. Bakterial mənşə ehtimalı yüksəkdirsə, həkim uyğun antibiotik təyin edir; burada özbaşına dərman seçimi rezistentlik və yan təsir riskini artırır. Sidik yolu, badamcıq, ağciyər infeksiyaları üçün məntiqi müalicə yanaşması diaqnoza əsaslanmalıdır.
Hipotermiyada isindirmə mərhələli aparılır, nəm paltar çıxarılır, isti maye verilir, ağır hallarda tibbi isidici vasitələr tələb olunur. Hipoglikemiyada sürətli karbohidrat və sonradan kompleks qida, panik ataklarda nəfəs təlimləri və bəzən qısamüddətli psixoloji dəstək faydalıdır. Anemiya aşkar edildikdə səbəbə görə dəmir, B12 və ya folat dəstəyi planlanır. Qeyri-infeksion titrəmələrdə səbəb yönümlü müalicə aparılmadan yalnız simptomatik vasitələr yetərli olmur.
Qarşısının alınması: sadə qaydalar böyük fərq yaradır
Əllərin sabunla yuyulması, qrip mövsümündə xəstəlik daşıyıcıları ilə sıx təmasdan qaçınma, öskürək etiketi və adekvat havalandırma infeksiyaların qarşısını almaqda əsasdır. Mövsümi peyvəndlər, xüsusən qrip və hədəf qrupları üçün digər vaksinlər, ağır gedişli xəstəlik riskini azaldır. Günün soyuq saatlarında qatlana bilən geyim, nəm paltarda qalmamaq, uzun müddət küləkdə dayanarkən fasilələrlə isinmək hipotermiyanın qarşısını alır. Kofein və nikotinin həddən artıq istifadəsini azaltmaq titrəmə meylini zəiflədir.
Müntəzəm yuxu, balanslı qidalanma, stressin idarə olunması və su balansının qorunması bədənin ümumi dayanıqlığını artırır. Xroniki xəstəlikləri olanlar dərmanlarını vaxtında qəbul etməli, nəzarət müayinələrini gecikdirməməlidirlər. Səyahət planlayanlar tropik bölgələr üçün peyvənd və profilaktika tövsiyələrini əvvəlcədən öyrənməlidir. Bu sadə addımlar üşütmə-titrətməni ya ortaya çıxmadan azaldır, ya da yüngül və qısa etməyə kömək edir.
Üşütmə–titrətmənin əsas variantları və fərqləndirici cizgilər (cədvəl)
| Variant | Tipik əlamətlər | Ehtimal səbəb | Ev addımı | Həkimə müraciət siqnalları |
|---|---|---|---|---|
| Rigorlu titrətmə + qızdırma | Güclü, dalğavari titrətmə, sürətlə qalxan hərarət | Bakterial infeksiyalar, pnevmoniya, sepsis riski | İsti mühit, maye, hərarətin ölçümü | Şüurun bulanması, təngnəfəslik, səpgi, düşük təzyiq |
| Üşütmə + yuxarı tənəffüs yolu əlamətləri | Boğaz ağrısı, öskürək, əzələ ağrıları | Viruslar (qrip, COVID və s.) | İstirahət, maye, ibuprofen/parasetamol | Uzun sürən yüksək hərarət, pisləşən nəfəs |
| Titrətmə fevrsiz | Soyuq tər, ürəkdöyünmə | Hipoglikemiya, həyəcan, kafein çoxluğu | Qlükoza yoxla, yüngül qida, nəfəs təlimi | Huşdumanı, təkrar epizodlar |
| Soyuqda titrəmə | Donma hissi, keyimə | Hipotermiya başlanğıcı | Tədricən isindirmə, nəm paltarı çıxarma | Titrəmənin dayanması, şüur pozuntusu |
| Periodik üşütmə-qızdırma | Dövri tutmalar | Səyahət sonrası malyariya ehtimalı | Özünü izlə, su qəbulunu artır | Təcili laborator yoxlama |
Üşütmə və titrətmə bədənin istilik balansı üçün doğma mexanizmdir və çox vaxt qorxulacaq hal olmasa da, bəzən ciddi proseslərin ilk xəbərçisi olur. Bu hissin ardında bədənin ya xarici soyuğa, ya da daxili pirogen siqnallara verdiyi cavab dayanır. Gündəlik həyatda sadə addımlar – havalandırılmış isti mühit, maye qəbulu, adekvat geyim, hərarətin etibarlı ölçülməsi – əksər situasiyalarda rahatlıq gətirir. Eyni zamanda risk qruplarını, xəbərdarlıq əlamətlərini və həkimə müraciət vaxtını bilmək təhlükəsizliyi artırır. Baş ağrısı, boyun sərtliyi, təngnəfəslik, şüur dəyişikliyi, səpgi və ya təzyiqin düşməsi kimi əlamətlər görünəndə vaxt itirmədən yardım çağırmaq lazımdır. İnfeksiyalar ən çox rast gəlinən səbəblərdir; müalicə isə diaqnoza əsaslanmalı, antibiotiklər özbaşına seçilməməlidir. Qeyri-infeksion səbəblərdə isə hipoglikemiya, anemiya, tiroid problemləri kimi vəziyyətlərin idarəsi əsas rol oynayır. Uşaqlarda və hamilələrdə daha həssas yanaşma tələb edilir. Qarşısının alınması üçün gigiyena, peyvəndlər, düzgün geyim və davranış vərdişləri böyük fayda verir. Üşütməni düzgün oxumaq və ağlabatan addımlar atmaq özünü yaxşı hiss etməyin ən etibarlı yoludur.
Ən Çox Verilən Suallar
Üşütmə soyuqluq hissinin kəskin artması, titrətmə isə bədənin istilik hasil etmək üçün avtomatik əzələ yığılmalarıdır. Bu mexanizm soyuğa məruz qalanda və ya qızdırma yüksələrkən aktivləşir. Bəzən infeksiyalar səbəb olur, bəzən də hipoglikemiya, stress və ya dərman təsiri kimi qeyri-infeksion səbəblər iştirak edir. Hər zaman təhlükə demək deyil, amma şiddəti və müşayiətçi əlamətlər diqqətlə izlənməlidir.
Xeyr. Qızdırmadan əvvəl və ya onunla yanaşı üşütmə ola bilər, amma fevrsiz titrəmə də mümkündür. Hipoglikemiya, panik atak, kafeinin çox qəbulu və hipotermiya qızdırmasız titrəməyə səbəb ola bilər. Qızdırmasız, lakin təkrar və ya şiddətli titrəmələrdə həkimlə məsləhətləşmək məqsədəuyğundur.
Boyun sərtliyi, güclü baş ağrısı, səpgi, təngnəfəslik, şüurun qarışması, təzyiqin düşməsi, sinə ağrısı və ya mavi rəngli dodaqlar təcili siqnallardır. Uşaqlarda dayanmayan ağlama, su içməmək, təkrar qusma, qıcolma, üç aydan kiçik körpədə 38° və yuxarı hərarət təcili qiymətləndirmə tələb edir. Hamilələrdə yüksək hərarət və sidik şikayətləri gecikdirilmədən yoxlanmalıdır. Uzaq səfərdən sonra periodik üşütmə-qızdırma da təcili müayinə səbəbidir.
İsti, lakin havası dəyişən mühit yaradın, paltar qatlarını vəziyyətə uyğunlaşdırın və bol maye qəbul edin. Hərarəti termometrlə ölçün və qeydlər aparın. Ağrı və narahatlıq üçün parasetamol və ya ibuprofen istifadə oluna bilər, amma yaş, hamiləlik və xroniki xəstəliklər nəzərə alınmalıdır. Diabetlilər titrəmə ilə halsızlıq hiss edəndə qlükozanı ölçməlidirlər.
Alkoqol sürtmək və ya bədəni kəskin soyutmaq titrəməni artıra bilər. Qan durulaşdırıcı, steroid, psixotrop dərmanlarla özbaşına kombinasiyalardan çəkinin. Uşaqlara salisilat tərkibli preparatlar verməyin. Uzun sürən və şiddətlənən əlamətlərdə həkim məsləhəti olmadan antibiotik başlamayın.
Əlamətlərin başlama vaxtı, müddəti, səyahət, təmas, dərmanlar və risk faktorları soruşulur. Fiziki müayinə və həyat əlamətləri qiymətləndirilir. Qan analizləri, sidik, rentgen, boğaz yaxması, virus testləri və lazım gələrsə kulturası aparıla bilər. Qeyri-infeksion şübhədə tiroid testləri, qlükoza və elektrolitlər yoxlanır.
Hər zaman yox. Yüngül viruslarda istirahət və maye qəbulu kifayət edə bilər. Həkim bakterial səbəb düşündükdə uyğun antibiotik təyin edəcək. Ağrı və qızdırma üçün istifadə edilən preparatlar fərdi risklər, yaş qrupu və digər dərmanlarla qarşılıqlı təsir nəzərə alınaraq seçilməlidir.
Nəm paltarı çıxarın, quru və isti geyim geyindirərək isindirməni tədricən aparın. İsti, şəkərli içkilər verin, amma alkoqoldan uzaq durun. Ağır hipotermiyada titrəmə dayana bilər, bu təhlükə əlamətidir və təcili tibbi yardım tələb edir. İsinmə prosesini həddindən artıq sürətləndirmək ritm pozuntularına səbəb ola bilər.
Əl gigiyenası, öskürək etiketi, xəstə şəxslərlə məsafə və peyvəndlər infeksiya riskini azaldır. Hava şəraitinə uyğun geyim, küləkdən qorunma və nəm paltarda qalmamaq hipotermiyanı önləyir. Kofein və nikotini məhdudlaşdırmaq, kifayət qədər yuxu və su qəbul etmək titrəmə meylini azaldır. Xroniki xəstəliklərin nəzarətdə saxlanması mühümdür.
Qızdırma qıcolmasında uşaqda bütün bədəndə ritmik hərəkətlər, gözlərin çevrilməsi, huşda qısa itki ola bilər. Sadə üşütmədə isə uşaq şüurludur, danışır və ətrafına reaksiya verir, yalnız titrəmə və soyuqluq hissi yaşayır. Hər iki halda körpədə yüksək hərarət varsa, onu ölçüb qeyd etmək və həkimlə əlaqə saxlamaq lazımdır. Qıcolma şübhəsində təcili yardım çağırın.
