ÜTT Sertifikatı: Meyarlar, İstifadə Halları

ÜTT sertifikatı ifadəsi ticarətdə tez səslənsə də, əksər hallarda yanlış anlaşılır. Ümumdünya Ticarət Təşkilatı məhsul və ya şirkət üçün “ÜTT sertifikatı” vermir; təşkilat ölkələrarası ticarətin qaydalarını müəyyən edir, şəffaflıq və ayrı-seçkiliyin azaldılması üzrə prinsipləri qoruyur. Praktik həyatda tərəfdaşdan “ÜTT sertifikatı” istənildikdə, demək olar ki, həmişə mənşə sertifikatı, uyğunluq sertifikatı və ya sanitariya–fitosanitar (SPS) sənədi nəzərdə tutulur. Müxtəlif sənədlərin funksiyası fərqlidir: bəzisi tarif güzəşti açır, bəzisi malların təhlükəsizlik və keyfiyyət standartlarına cavabını sübut edir, bəzisi isə fitosanitar və baytarlıq tələblərini təsdiqləyir. Hansı sənədin tələb olunduğunu aydınlaşdırmamaq gömrükdə gecikmə, əlavə xərc və hətta yüklərin geri qaytarılması ilə nəticələnə bilər. Ona görə ilk addım həmişə alıcının yazılı tələblərini, hədəf bazarın qanuni normativlərini və malların HS kodlarını dəqiqləşdirməkdir. Terminlərin dəqiq istifadəsi mühümdür: “mənşə” malın iqtisadi vətəndaşlığını, “uyğunluq” isə məhsulun texniki reqlament və standartlara cavabını göstərir. Qida və kənd təsərrüfatı məhsullarında SPS tələbləri paralel işləyir və adətən xüsusi sertifikatlaşdırma tələb edir. Azərbaycanda bu proseslərin əksəriyyəti elektron platformalar üzərindən təşkil olunur, lakin sənədlərin arxitekturası hələ də partiya–məhsul–marşrut məntiqi ilə idarə olunur. Düzgün planlama və vaxtında müraciət ixrac–idxal əməliyyatlarında etibarlılıq yaradır, biznes tərəfdaşları qarşısında reputasiyanı gücləndirir. ÜTT qaydalarını tanımaq sənədə çevrilmir, amma tələb olunan sertifikatları daha səmərəli toplamağa kömək edir.

“ÜTT sertifikatı” nə deyil: anlayışın düz izahı

Rəsmi şəkildə “ÜTT sertifikatı” adlı sənəd mövcud deyil. ÜTT ölkələrarası ticarətin qaydalarını, məsələn, mənşə qaydaları, texniki maneələrə dair prinsiplər, sanitariya–fitosanitar normaların tətbiq çərçivəsini müəyyənləşdirir; lakin konkret məhsul üçün sertifikatı milli orqanlar və ya akkreditə olunmuş qurumlar verir. Təcrübədə idxalçı “ÜTT sertifikatı” deyərkən əslində mənşə, uyğunluq və ya SPS sənədini nəzərdə tutur. İxracatçı bu fərqləri vaxtında ayırd etməsə, sənəd çatışmazlığı və ya səhv forma səbəbindən yükgöndərmə dayanır.

Şirkətlər çox vaxt standart sözlərlə yazılmış tələbnamə alır və orada “WTO requirements” kimi ümumi istinad görür. Burada məqsəd ÜTT prinsiplərinə uyğun şəffaf, ayrı-seçkisiz prosedur istənməsi ola bilər; lakin bu, ayrıca sertifikat anlamına gəlmir. Doğru reaksiya – alıcıdan dəqiq sənəd adını, verən qurumu, tətbiq olunan standartı və göndərildiyi ölkənin hüquqi istinadını soruşmaqdır. Bu, həm xərci, həm də vaxtı optimallaşdırır.

Mənşə sertifikatı: növlər, meyarlar və istifadə halları

Mənşə sertifikatı malın hansı ölkədə “yetərli dərəcədə emal olunduğunu” təsdiqləyən sənəddir. İki əsas növ var: preferensial və qeyri-preferensial mənşə. Preferensial sənəd azad və ya güzəştli ticarət rejimləri çərçivəsində rüsum endirimi və ya sıfırlanması üçün tələb olunur. Qeyri-preferensial sənəd isə statistika, ticarət siyasəti tədbirləri, gömrük prosedurları və tender şərtləri üçün istifadə edilir.

Mənşə meyarları adətən dəyər əlavəsi, HS kodunda dəyişikliyin səviyyəsi və ya konkret emal əməliyyatlarının yerinə yetirilməsi ilə ölçülür. Sənədə müraciət edərkən istehsal prosesi, xammalın mənşəyi və hesab-fakturalar kimi dəlillər təqdim olunur. Sürətli təsdiq üçün partiya üzrə eyni tərkib və proses zəncirinin sübutu faydalıdır. Çatdırılma yönünə görə xüsusi formalar tətbiq oluna bilər.

Uyğunluq qiymətləndirilməsi və texniki reqlamentlər

Uyğunluq qiymətləndirilməsi məhsulun müəyyən edilmiş standart və texniki reqlamentlərə cavabını sübut edən çətir anlayışdır. Bura sınaq (test), inspeksiya və sertifikatlaşdırma daxildir. Zaman–xərc baxımından ən səmərəli yol məqsəd bazarda tanınan standartı seçmək, akkreditə olunmuş laboratoriya və sertifikatlaşdırma orqanından istifadə etməkdir. Bəzi sahələrdə istehsalçı ölkədə verilən sertifikatlar qəbul edilir, bəzilərində alıcı ölkədə yenidən sertifikat tələb olunur.

Uyğunluq sənədlərinin məqsədi təhlükəsizliyi, keyfiyyəti və istehlakçı hüquqlarını qorumaqdır. Bununla yanaşı, sənədləşmə ticarətə lüzumsuz maneə yaratmamalıdır. Buna görə texniki şərtlər aydın, əldə edilə bilən və nisbətən proprosional olmalıdır. İxracatçı üçün düzgün strategiya – əvvəl hədəf bazarın standart xəritəsini çıxarmaq, sonra sınaq–sertifikat paketini planlamaqdır.

SPS sənədləri: qida, bitki və heyvan mənşəli məhsullar

Qida, bitki və heyvan mənşəli məhsullar üçün sanitariya–fitosanitar sənədlər tələb olunur. Buraya fitosanitar sertifikat (bitki və bitkiçilik məhsulları), baytarlıq (heyvan və heyvan mənşəli məhsullar) və qida təhlükəsizliyi sənədləri daxildir. Məqsəd insan, heyvan və bitki sağlamlığını qorumaq, zərərvericilərin yayılmasının qarşısını almaqdır. Hər məhsul qrupu üçün müvafiq yoxlama və nəzarət normaları mövcuddur.

Bu sənədlər mənşə sertifikatı ilə qarışdırılmamalıdır: mənşə ölkəni göstərir, SPS isə sağlamlıq–təhlükəsizlik tələbinə uyumu sübut edir. Çatdırılmadan əvvəl alıcı ölkənin xüsusi format və əlavələrini öyrənmək lazımdır. Bəzi istiqamətlərdə elektron verifikasiya və əvvəlcədən bildiriş sistemi tətbiq olunur. Sənədlərin müddətinin və partiya uyğunluğunun izlənməsi kritikdir.

Azərbaycanda proses: səlahiyyətli qurumlar və praktiki addımlar

Azərbaycanda mənşə sertifikatı səlahiyyətli dövlət qurumu tərəfindən verilir, mənşənin müəyyən edilməsi üzrə ekspertiza ixtisaslaşmış struktur tərəfindən aparılır. Qida və kənd təsərrüfatı kateqoriyaları üçün ayrıca səlahiyyətli orqanlar vasitəsilə fitosanitar, baytarlıq və qida təhlükəsizliyi sənədləri tərtib edilir. Əksər xidmətlər elektron müraciət, ödəniş və izləmə imkanları təqdim edir ki, bu da fiziki növbələri azaldır və şəffaflığı artırır.

İxracatçıya tövsiyə olunan ardıcıllıq belədir: alıcının tələbnaməsini yazılı təsdiqləmək, HS kodunu yoxlamaq, mənşə meyarını sübut edən sənədləri toplamaq, uyğunluq və SPS xəttini paralel planlamaq. Daha sonra logistika tərəfdaşının sənəd yüksəltmə və risk idarəetmə təcrübəsini işə cəlb etmək faydalıdır. Əldə edilən sertifikatların orijinallığının yoxlanması və arxivlənməsi də vacibdir.

Sənədlərin seçimi üçün qərar ağacı: praktiki baxış

Hansı sənədin lazım olduğunu müəyyənləşdirmək üçün üç sualı cavablayın: “Tarif güzəşti istəyirəmmi?”, “Məhsulum texniki reqlamentin təsir dairəsindədirmi?”, “Qida/bitki/heyvan mənşəli risk varmı?”. Birinci sual “bəli”dirsə, preferensial mənşə; “xeyr”dirsə, qeyri-preferensial mənşə kifayətdir. İkinci sual “bəli”dirsə, uyğunluq qiymətləndirilməsi sənədləri lazımdır. Üçüncü sual “bəli”dirsə, SPS zənciri işə düşür.

Bu “ağac” eyni zamanda sənədlərin paralel tərtibinə imkan verir. Məsələn, qida məhsulunda həm mənşə, həm uyğunluq, həm də SPS sənədləri tələb oluna bilər. Vaxt planlamasında ən uzun çəkəni – məsələn, bəzi sınaqları – əvvəl planlaşdırmaq lazımdır. Elektron verifikasiya imkanları olduqda, alıcıya əvvəlcədən sənəd nömrələrini təqdim etmək gömrükdə sürəti artırır.

Tipik səhvlər, risklər və onların qarşısı

Ən geniş yayılmış səhv “ÜTT sertifikatı” kimi qeyri-dəqiq istəyi sorğusuz icra etməyə çalışmaqdır; nəticədə səhv sənədə müraciət edilir. Digər səhvlər: HS kodunun yanlış seçilməsi, mənşə meyarını sübut etməyən sənədlərlə müraciət, uyğunluq sertifikatını istehsalçı ölkədə verdirib alıcı ölkədə tanınmamasını gec görmək. Bu hallarda gecikmə, əlavə test və cərimələr yaranır.

Risklərin idarəsi üçün müqavilədə sənədlərə dair dəqiq maddələr, məsul tərəfin adı, xərclərin bölüşdürülməsi və gecikmə halında prosedur yazılmalıdır. Sənədlərin müddətini izləmək, arxivləmək və ehtiyat nüsxələr yaratmaq da kritikdir. Tədarük zəncirində alt–təchizatçıların uyğunluğunu yoxlamaq, audit izləri saxlamaq sabitliyi artırır.

Zaman, xərc və rəqəmsal alətlər

Sənədlərin alınması üçün tələb olunan vaxt sənəd növünə, məhsulun mürəkkəbliyinə və təqdim olunan sübutların keyfiyyətinə görə dəyişir. Mənşə sertifikatı bəzən bir neçə iş gününə, bəzi sınaqlar isə həftələrə qədər zaman apara bilər. Xərclər müraciət haqları, laborator testlər, inspeksiya və logistikadan formalaşır. Qabaqlayıcı planlama layihə büdcəsini sabit saxlayır.

Rəqəmsallaşma sənədlərin statusunu izləməyə, nöqsanları tez görməyə və verifikasiya prosesini sürətləndirməyə imkan verir. Elektron mənşə, elektron fitosanitar və baytarlıq sertifikatları, e-imza və e-ödəniş modulları əməliyyat xərclərini azaldır. Eyni zamanda, məlumat təhlükəsizliyi və şəxsi məlumatların qorunması qaydalarına riayət olunmalıdır.

Sənəd növləri üzrə qısa cədvəl

ÜTT qaydaları ticarətdə ortaq dil yaratsa da, əməli müstəvidə uğur üçün konkret sənədlərin düzgün seçilməsi və vaxtında alınması lazımdır. Mənşə, uyğunluq və SPS sənədlərinin hər biri fərqli məqsədə xidmət edir və çox vaxt paralel tələb olunur. Şirkət daxili proseslərini – HS kodlaşdırma, təchizatçı məlumatları, istehsal izləri, etiket nümunələri – standartlaşdırdıqda müraciətlərin təsdiqi sürətlənir. “ÜTT sertifikatı” kimi qeyri-dəqiq ifadələr əvəzinə tələb olunan sənədin adını, verən qurumu və hüquqi istinadı dəqiqləşdirmək gündəlik iş yükünü yüngülləşdirir. Rəqəmsal alətlərlə status izləməsi və verifikasiya saxtalaşdırma riskini azaldır, tərəfdaş etibarını artırır. Müqavilələrdə sənəd öhdəliklərini öncədən yazmaq və gecikmə halına planlamaq logistika kəsintilərinin qarşısını alır. Məhsul portfeliniz böyüdükcə standart xəritəsi çıxarmaq və prioritet bazarlar üzrə “sənəd matrisi” qurmaq faydalıdır. Doğru komanda, düzgün metod və ardıcıl icra sayəsində sənədləşmə yükü rəqabət üstünlüyünə çevrilə bilər.

Ən Çox Verilən Suallar