Dünya tarixinin ən qədim və zəngin sivilizasiyalarından birinin daşıyıcıları olan Uyğur türkləri, öz unikal kimlikləri, mədəni irsləri, tarixi keçmişləri və çağdaş problemləri ilə təkcə Orta Asiya deyil, bütün türk dünyasının diqqətindədir. Orta Asiyada böyük bir coğrafiyanı əhatə edən Uyğur türklərinin tarixi, siyasi və sosial taleyi bəşəriyyətin inkişaf yollarına, dövlətlərin formalaşmasına, etnosların bir-biri ilə münasibətlərinə dərin təsir göstərmişdir. Onların varlığı minilliklər boyu təkcə Çinin Sincan (Şərqi Türküstan) bölgəsində deyil, Mərkəzi Asiyanın və Türk dünyasının müxtəlif coğrafiyalarında iz qoyub.
İnsanlıq tarixində bir çox xalqlar öz kimliklərini itiriblər, lakin Uyğur türkləri uzun əsrlər boyu böyük təzyiqlərə, kütləvi assimilyasiya siyasətlərinə, dövlətlərin dəyişən sərhədlərinə və sosial təlatümlərə baxmayaraq, öz milli ruhunu, dilini, dini və mədəni dəyərlərini qoruyub saxlamışdır. Uyğur türklərinin mədəniyyəti qədim türk ənənələri ilə İslam sivilizasiyasının kəsişməsində formalaşıb və bu günə qədər çox qatlı, rəngarəng bir ictimai həyat modeli təqdim edir.
Uyğur türklərinin tarixi kökləri və ilkin formalaşma mərhələləri
Uyğur türklərinin tarixi haqqında danışarkən, onların mənşəyinin qədim Altay-Sayan dağları və Orxon-Yenisey çayları boylarından başlandığı nəzərə çarpır. Tarixçilər Uyğur adının yazılı qaynaqlarda ilk dəfə VII əsrdə göründüyünü, ancaq bu xalqın formalaşmasının daha qədim dövrlərə, Hun və Göytürk imperiyaları dövrünə qədər getdiyini vurğulayırlar. Qədim türklərin əsas qollarından biri olan Uyğurlar, Orta Asiya çöllərində həm köçəri, həm də oturaq həyat tərzi ilə seçiliblər. Arxeoloji tədqiqatlar və qədim runik yazılar onların özünəməxsus sosial təşkilatlanmasına, dövlətçiliyin ilkin formalarının yaranmasına və yüksək inkişaf etmiş sənət, ədəbiyyat və idarəetmə mədəniyyətinə malik olduqlarını sübut edir.
Uyğur xaqanlığının yaranması VIII əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. 744-cü ildə Böyük Uyğur Xaqanlığı quruldu və bu dövlət qısa müddətdə Orta Asiyada mühüm siyasi gücə çevrildi. Uyğur xaqanları öz hakimiyyətlərini Altay dağlarından Qansuya, Şərqi Türküstandan (indiki Sincan) Qərbi Monqolustana qədər geniş ərazidə bərqərar etdilər. Paytaxt Ordu-balıq şəhəri o dövrün inkişaf etmiş mədəniyyət mərkəzlərindən biri idi. Uyğurlar dövlət idarəçiliyində yazılı hüquq və qanunlar tətbiq edirdilər ki, bu da onların mədəni irsinin əsas özəlliklərindən hesab olunur.
Uyğur dövlətçiliyinin parçalanması və yeni mədəniyyət mərhələsi
IX əsrdə Uyğur xaqanlığı daxili ixtilaflar, xarici hücumlar və təbii fəlakətlər nəticəsində zəifləməyə başladı. 840-cı ildə qırğızların qəfil hücumu nəticəsində xaqanlıq süquta uğradı və Uyğur türkləri müxtəlif istiqamətlərə səpələndilər. Bəziləri Qansu və Qərbi Xia torpaqlarına, bəziləri isə indiki Şərqi Türküstan və Tarim hövzəsinə köç etdilər. Bu dövrdən başlayaraq, Uyğurların tarixi iki əsas istiqamətdə – Çin ərazisinə sığınan Uyğur topluluqları və Şərqi Türküstanda məskunlaşanlar olaraq inkişaf etməyə başladı.
Tarim hövzəsinə köç edən Uyğurlar burada qədim şəhərlər saldılar: Kaşqar, Turfan, Hoten, Urumçi və digər şəhərlər sürətlə inkişaf etməyə başladı. Onlar əkinçilik, suvarma, sənətkarlıq, ticarət və elm sahələrində böyük nailiyyətlər əldə etdilər. Mədəniyyətlərinin zənginliyi, xüsusilə yazı sistemi, miniatür sənəti, divar rəsmləri, memarlıq abidələri, həmçinin poeziya və klassik ədəbiyyat ənənələri həmin dövrün nümunəvi örnəkləri sırasında yer aldı. Uyğur türkləri həm də ilk türkdilli xalqlardan biri kimi manixeyçilik, buddizm, sonra isə İslam dinini qəbul edərək, öz dünyagörüşünü və həyat tərzini bu dəyərlərlə zənginləşdirdi.
İslamlaşma prosesi və Uyğur kimliyinin güclənməsi
Uyğur türklərinin tarixində XIII əsrdən etibarən İslamın qəbul edilməsi dönüş nöqtəsi oldu. Əvvəlcə Qərbi Türküstanda yaşayan Karluk, Yağma, Çiğil kimi digər türk boyları ilə yaxın münasibətlər quran Uyğurlar, İslam dinini könüllü şəkildə qəbul etməyə başladılar. Bu proses əsasən Kaşqar, Hoten, Aksu və Kumul şəhərlərində yayılmışdı. Əbu Nəsr İbn Səraxsinin, Mahmud Kaşğarinin, Yusuf Xas Hacibin, Əhməd Yəqnəqinin və digər böyük uyğur alim və şairlərinin fəaliyyəti nəticəsində islam mədəniyyəti və türkdilli ədəbiyyat inkişaf etdi.
Uyğur türkləri İslamı qəbul etdikdən sonra onların adət-ənənələri, ailə və cəmiyyət strukturları, hüquq normaları və gündəlik həyatlarında mühüm dəyişikliklər baş verdi. Şəriət qanunları, İslam etikası və təsəvvüf fəlsəfəsi onların ictimai münasibətlərinin ayrılmaz hissəsinə çevrildi. Bu dövrdə Uyğur türkcəsi Orta Asiyanın ədəbi və elmi dili oldu. Uyğur alimləri tərəfindən yazılmış “Divanü Lüqat-it-Türk”, “Qutadqu Bilig”, “Atabetü’l-Haqayık” kimi klassik əsərlər təkcə türk dünyasında deyil, ümumilikdə İslam sivilizasiyası tarixində əvəzolunmaz yer tutdu.
Uyğur mədəniyyəti və folkloru
Uyğur türklərinin mədəniyyəti çoxşaxəli və rəngarəngdir. Ənənəvi musiqi və rəqs, klassik poeziya, milli geyim, sənətkarlıq, ailə və məişət adətləri bu xalqın özünəməxsusluğunu qorumaqda başlıca rol oynayır. Xüsusilə, Uyğur muqamı UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilərək dünya miqyasında tanınıb. Muqamlar özündə musiqi, rəqs və poeziyanı birləşdirən unikal sənət nümunəsidir və qədim türkdilli musiqi ənənələrinin canlı təcəssümüdür.
Uyğur nağılları, atalar sözləri, lətifələr və dastanlar xalqın mənəvi irsinin mühüm hissəsidir. “Əbədi Şəhər” kimi tanınan Kaşqar şəhəri, özünəməxsus memarlığı, bazarları, məscidləri və tarixi abidələri ilə həm Uyğurların, həm də bütün Türk-İslam sivilizasiyasının mərkəzi kimi fərqlənir. Uyğur geyimləri və əl işləri – toxuculuq, kilim, zərgərlik, ağac və mis üzərində oyma, keramika məmulatları da dünya incəsənət xəzinəsinə öz töhfəsini verir.
Uyğur türklərinin sosial-iqtisadi həyatı və ailə modeli
Uyğur cəmiyyətinin ənənəvi strukturu ailə, qəbilə və icma prinsiplərinə əsaslanır. Əsrlər boyunca ata-baba adətlərinə əsaslanan ailə institutları, nəsil və soy bağları, icma şuraları və ağsaqqalların rolu mühüm əhəmiyyət kəsb edib. İctimai münasibətlərdə qarşılıqlı hörmət, yardımsevərlik, qonaqpərvərlik və ailə bağlarına sadiqlik əsas prinsiplər sırasındadır.
Uyğur türklərinin əsas məşğuliyyət sahələri tarixən əkinçilik, bağçılıq, toxuculuq, ticarət və sənətkarlıq olub. Tarim hövzəsində ənənəvi suvarma sistemləri, üzümçülük, pambıqçılıq, ipəkçilik və xalçaçılıq inkişaf edib. Əl işləri və sənətkarlıq məhsulları regional və beynəlxalq bazarlarda hər zaman dəyərli olub. Hazırda Çinin Sincan-Uyğur Muxtar Bölgəsində sənaye, kənd təsərrüfatı və xidmət sektorları paralel inkişaf edir, lakin dövlətin iqtisadi siyasəti və etnik diskriminasiya səbəbindən uyğurların sosial-iqtisadi vəziyyəti kifayət qədər çətin olaraq qalır.
Uyğur dili: tarixi, inkişafı və müasir vəziyyəti
Uyğur türkcəsi qədim türkdilli dillərdən biridir və özünəməxsus əlifba və fonetik sistemə malikdir. Tarix boyu müxtəlif əlifbalardan – orxon, soğd, ərəb, latın və kiril əlifbalarından istifadə edilmişdir. Hazırda Uyğur dili əsasən ərəb qrafikası ilə yazılır. Bu dil öz zəngin leksikası, sintaksisi və poetik imkanları ilə seçilir. Orta əsrlərdən başlayaraq uyğur türkcəsi elmi, bədii, hüquqi və dini ədəbiyyatın dili olub.
Müasir dövrdə Uyğur dili Sincan-Uyğur Muxtar Bölgəsində rəsmi dillərdən biri hesab olunsa da, son illər dövlətin assimilyasiya siyasəti nəticəsində uyğur dilində təhsil, kütləvi informasiya vasitələri və ictimai institutlarda istifadə imkanları xeyli məhdudlaşdırılıb. Bütün bunlara baxmayaraq, uyğur ziyalıları, yazıçı və alimləri öz dillərini qorumaq, inkişaf etdirmək və gənc nəslə ötürmək üçün səylə çalışırlar.
Uyğur türklərinin dini həyatı və mənəvi dəyərləri
Uyğur türkləri tarixən müxtəlif dinləri qəbul etmiş, lakin XIII əsrdən sonra əsasən müsəlman olublar. İslam dini onların dünyagörüşü, hüquq sistemi, ailə münasibətləri və gündəlik məişətində mühüm yer tutur. Bölgədə çoxlu sayda məscidlər, dini məktəblər, ziyarətgahlar və sufilik ənənələri mövcuddur. Dini mərasimlər və bayramlar – Ramazan, Qurban, Novruz – ictimai həmrəyliyin, ailə və icma münasibətlərinin möhkəmləndirilməsində mühüm rol oynayır.
Uyğur sufi ordenləri, xüsusilə Naqşibəndiyyə və Yəsəviyyə, xalqın dini və mənəvi tərbiyəsində önəmli yer tutur. Sufi poeziya, dini musiqi və dini maarifçilik fəaliyyəti bu gün də aktualdır. Son dövrlərdə dini azadlıqların məhdudlaşdırılması, məscidlərin və dini məktəblərin bağlanması, dini liderlərin təqib olunması Uyğur cəmiyyətinin mənəvi həyatında ciddi narahatlıq doğurur.
Uyğur türklərinin sosial-siyasi vəziyyəti və insan hüquqları məsələləri
Son yüzilliklərdə Uyğur türkləri tarix boyu bir sıra dövlətlərin, xüsusilə Çin imperiyası və kommunist Çinin təsiri altında qalıb. 1949-cu ildən sonra Sincan-Uyğur Muxtar Bölgəsi Çin Xalq Respublikasının tərkibinə daxil edilib. Rəsmi Pekin bölgənin muxtariyyətini tanısa da, faktiki olaraq Uyğurların dil, din, təhsil və iqtisadi hüquqları məhdudlaşdırılır.
Son illərdə insan hüquqları təşkilatlarının, BMT və Qərb dövlətlərinin hesabatlarında Uyğur türklərinə qarşı assimilyasiya siyasəti, məcburi əmək, kütləvi həbs, məscidlərin dağıdılması, mədəni irsin məhv edilməsi, uşaqların ailələrdən alınması və digər ciddi pozuntular qeyd olunur. “Tərbiyə düşərgələri”, “yenidən təhsil mərkəzləri” adı altında yüz minlərlə Uyğurun əsassız olaraq saxlanılması, dini və milli kimliyin sıradan çıxarılması istiqamətində aparılan siyasət bütün dünya ictimaiyyətində dərin narahatlıq yaradıb.
Müasir dövrdə Uyğur diasporası və milli müqavimət hərəkatı
Bugünkü Uyğur türkləri təkcə Çində deyil, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkiyə, Özbəkistan, Rusiya, Avropa və ABŞ-da böyük diasporalar yaradıblar. Müxtəlif ölkələrdə təşkilatlanmış Uyğur cəmiyyətləri milli kimliyin qorunması, insan hüquqlarının müdafiəsi, mədəniyyətin yaşadılması və beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətinin Sincan bölgəsində baş verənlərə cəlb edilməsi istiqamətində fəal mübarizə aparırlar. Uyğur Milli Hərəkatı və Dünya Uyğur Qurultayı kimi təşkilatlar, həmçinin mühacirət ədəbiyyatı, mətbuatı və gənc fəalların fəaliyyəti sayəsində Uyğur məsələsi qlobal gündəmdə qalır.
Müasir texnologiyalar, sosial şəbəkələr və beynəlxalq əlaqələr Uyğur diasporasının təşkilatlanmasını və maarifçilik fəaliyyətini daha effektiv edir. Dünya ictimaiyyətinin Uyğur türklərinə dəstək verməsi, onların hüquqlarının tanınması, mədəni və dini azadlıqların təmin edilməsi, mərkəzi dövlətin assimilyasiya siyasətinə qarşı qlobal həmrəyliyin gücləndirilməsi istiqamətində konkret addımlar atılır.
Uyğur türklərinin sosial-siyasi vəziyyətini izah edən sxem
| Dövr | Dövlət və siyasi quruluş | Əsas hadisələr və təsirlər |
|---|---|---|
| VIII-IX əsrlər | Uyğur Xaqanlığı | Dövlətçilik, ilk yazılı hüquq, paytaxt Ordu-Balıq |
| IX-XIII əsrlər | Yenisey, Tarim hövzəsi | Dağılma, yeni şəhərlərin salınması, manixeyçilik, buddizm |
| XIII-XV əsrlər | İslamlaşma, regional xanlıqlar | İslamın yayılması, ədəbiyyat və elmin çiçəklənməsi |
| XIX əsr | Qısaömürlü Şərqi Türküstan Respublikası | Müstəqillik cəhdləri, Çin imperiyasının işğalı |
| XX əsr | Çin Respublikası, SSRİ, Xalq Respublikası | Repressiyalar, köçlər, muxtariyyətin formal tanınması |
| XXI əsr | Çin Xalq Respublikası | Assimilyasiya, insan hüquqları problemləri, diasporanın fəaliyyəti |
Uyğur türkləri bu gün ağır sınaqlarla qarşı-qarşıya qalsa da, onların milli ruhu, tarixi irsi və mədəniyyətə bağlılığı sayəsində yaşamağa və mübarizə aparmağa davam edirlər. Türk dünyası üçün Uyğurların taleyi həm tarixi ədalət, həm də gələcək nəsillərin kimliyinin qorunması baxımından simvolik əhəmiyyət kəsb edir. Onların klassik ədəbiyyatı, milli musiqisi, ailə dəyərləri, qədim şəhərləri, tarixi abidələri türk xalqlarının ortaq irsinin canlı nümunəsidir. Hər bir azərbaycanlı üçün Uyğur türklərinin taleyində həm milli həmrəylik, həm də qlobal insan haqları məsələsi əks olunur.
Dünya ictimaiyyəti, türk dövlətləri və azərbaycanlı ziyalılar Uyğur türklərinin hüquqlarının bərpası, mədəni və dini azadlıqlarının təmin edilməsi, assimilyasiya və diskriminasiya siyasətinə qarşı beynəlxalq təzyiqlərin artırılması istiqamətində səylərini davam etdirməlidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Uyğur türkləri əsasən Orta Asiyada, xüsusilə Sincan-Uyğur Muxtar Bölgəsində (Şərqi Türküstan) yaşayan qədim türk xalqıdır. Onlar qədim Altay-Sayan bölgəsindən və Orxon-Yenisey çayları ətrafından köçərək, tarix boyu dövlət quruculuğu, yazılı ədəbiyyat, yüksək səviyyəli mədəniyyət yaratmış, İslamı qəbul etdikdən sonra isə türk-islam sivilizasiyasının inkişafında mühüm rol oynamışlar.
Uyğur türklərinin tarixi qədim türklərin köklərinə, xüsusilə Altay və Orta Asiya regionlarına dayanır. Yazılı mənbələrdə VII əsrdən etibarən Uyğur adı çəkilir. 744-cü ildə Böyük Uyğur Xaqanlığı qurulub və bu dövlət Orta Asiyanın siyasi, mədəni və iqtisadi həyatında mühüm rol oynayıb.
Hazırda Uyğur türklərinin böyük əksəriyyəti Çinin Sincan-Uyğur Muxtar Bölgəsində (Şərqi Türküstan) yaşayır. Bundan başqa, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkiyə, Rusiya, Avropa və ABŞ-da da geniş Uyğur diasporası mövcuddur.
Uyğur türkləri qədimdən müxtəlif əlifbalardan istifadə ediblər: orxon, soğd, ərəb, latın və kiril. Hazırda Uyğur dili əsasən ərəb qrafikası ilə yazılır və türkdilli xalqlar arasında özünəməxsus fonetik, leksik və qrammatik xüsusiyyətlərə malikdir.
Uyğur türkləri tarixən əkinçilik, bağçılıq, toxuculuq, ticarət, ipəkçilik, xalçaçılıq və sənətkarlıqla məşğul olublar. Tarim hövzəsində üzümçülük və ənənəvi suvarma sistemləri də geniş yayılıb.
Uyğur mədəniyyəti musiqi, rəqs, klassik poeziya, miniatür sənəti, memarlıq, milli geyim və əl işləri ilə seçilir. Uyğur muqamı UNESCO-nun qeyri-maddi irs siyahısına daxil edilib və xalqın ənənəvi musiqi və poeziyasını birləşdirir.
Uyğur türkləri tarixən müxtəlif dinlərə inanmış, lakin XIII əsrdən sonra əsasən İslamı qəbul etmişlər. Bu din onların cəmiyyətində, hüquq sistemində və gündəlik məişətində əsas rol oynayır. Eyni zamanda, sufilik və dini poeziya da yayılıb.
Hal-hazırda Uyğur türkləri Çinin Sincan-Uyğur Muxtar Bölgəsində ciddi insan hüquqları problemləri ilə üzləşirlər. Assimilyasiya siyasəti, dini və mədəni hüquqların məhdudlaşdırılması, məcburi əmək və kütləvi həbslər dünya ictimaiyyətində narahatlıq yaradır.
Uyğur diasporası Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkiyə, Avropa, ABŞ kimi ölkələrdə fəaliyyət göstərir. Milli kimliyin qorunması, insan hüquqlarının müdafiəsi, mədəniyyətin yaşadılması və beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətinin Sincandakı vəziyyətə cəlb edilməsi üçün müxtəlif təşkilatlar və platformalar yaradılıb.
Uyğur türkləri türk dünyasının ən qədim, zəngin və mədəni cəhətdən inkişaf etmiş xalqlarından biridir. Onların klassik ədəbiyyatı, musiqisi, folkloru, şəhərsalma və dövlətçilik ənənələri bütün türk xalqlarının ortaq mədəni irsinin bir hissəsidir və bugünkü türk həmrəyliyinin mühüm rəmzlərindən biridir.
