Orta Asiyanın qədim və zəngin tarixə malik dövlətlərindən biri olan Uyğur Dövləti, VII əsrin sonlarından başlayaraq bölgənin siyasi, iqtisadi və mədəni həyatında mühüm rol oynamışdır. Türk xalqları içərisində özünəməxsus dövlətçilik ənənəsi, yüksək mədəniyyət səviyyəsi və inkişaf etmiş yazı sistemi ilə seçilən Uyğurlar, tarixdə dərin iz buraxmışdır. Bu dövlətin yaranması, yüksəlişi, çöküşü və mədəni irsi yalnız Türk tarixi üçün deyil, ümumilikdə dünya sivilizasiyası üçün əhəmiyyətli mövzulardan biridir. Uyğur Dövləti müxtəlif dövrlərdə Çin, Tibet və digər qonşu dövlətlərlə siyasi əlaqələr qurmuş, ticarət yollarında mühüm mövqedə olmuş və Böyük İpək Yolunun qorunmasında mühüm rol oynamışdır.
Əsrlər boyunca formalaşan bu dövlətin tarixi həm hərbi-siyasi baxımdan, həm də dini və mədəni inkişaf baxımından geniş və rəngarəngdir. Buddizm, Maniçiliyə və İslam dininə keçidlər Uyğur cəmiyyətinin dini-mədəni strukturunda mühüm dəyişikliklər yaratmış, bu da onların sənət, ədəbiyyat və memarlıq sahəsində özünü göstərmişdir. Məqalədə Uyğur Dövlətinin tarixi, siyasi idarəetməsi, iqtisadi və mədəni həyatı, eləcə də günümüzə qədər qorunan abidələri, yazılı mənbələri və təsir dairəsi ətraflı şəkildə təhlil ediləcəkdir.
Uyğur Dövlətinin yaranması və təşəkkülü
Uyğur Dövləti 744-cü ildə I Kutlug Bilge Kagan tərəfindən Orxon çayı ətrafında qurulmuşdur. Bu dövlət əvvəlki Göytürk Kağanlığının dağılmasından sonra yaranmış və Türk xalqlarının birləşdirilməsi istiqamətində mühüm addım olmuşdur. Uyğurlar Orxon-Yenisey vadisində yerləşərək, bölgədə siyasi güc əldə etmiş və mütəşəkkil idarəetmə forması tətbiq etmişlər.
Uyğur Kağanlığı ilk illərində Orxon yazılı abidələrinin davamı olan yazılı mənbələrlə öz dövlət sistemini qurmuşdur. İlk paytaxtları Ordu-Balıq şəhəri olmuşdur. Uyğurlar Göytürk mirasını davam etdirməklə yanaşı, onu zənginləşdirərək yeni siyasi-ictimai institutlar formalaşdırmışdır.
Siyasi idarəetmə və dövlət quruluşu
Uyğur Dövlətində siyasi idarəetmə kağanlıq sisteminə əsaslanırdı. Kağan ən yüksək hakimiyyət sahibi idi və əyanlar şurası tərəfindən dəstəklənirdi. Dövlət strukturu mərkəzi və regional idarəetmədən ibarət idi. Hər bölgəyə tayfa başçıları və ya qubernatorlar təyin olunurdu.
Hökumət orqanları dini liderlərlə sıx əməkdaşlıq edirdi, xüsusilə Maniçiliyin rəsmi dövlət dini olması dövründə. Sülalə üzvləri və zadəganlar dövlətdə yüksək mövqe tuturdular. İdarəetmə daha çox hüquq və ənənələrə əsaslanan bir sistemlə həyata keçirilirdi.
Uyğur cəmiyyətinin sosial strukturu
Uyğur cəmiyyəti əsasən tayfa birliklərindən ibarət idi. Cəmiyyətin əsas təbəqələri kağan ailəsi, zadəganlar, ruhani zümrə və sadə xalqdan ibarət idi. Ruhani təbəqə, xüsusilə Maniçi rahiblər yüksək nüfuza malik idilər və təhsil, mədəniyyət işlərinə rəhbərlik edirdilər.
Əkinçilik və maldarlıqla məşğul olan xalq öz torpaqlarında yarımköçəri həyat tərzi sürürdü. Kənd təsərrüfatı və ticarət cəmiyyətin iqtisadi əsaslarını təşkil edirdi. Mədəniyyət və dini mərasimlər xalq həyatında böyük əhəmiyyət daşıyırdı.
Din və dini inanclar
Uyğur Dövlətində müxtəlif dövrlərdə Buddizm, Maniçiliyə və İslam dini geniş yayılmışdır. Xüsusilə Maniçiliyin rəsmi dövlət dini elan edilməsi ilə dini strukturlar dövlət idarəçiliyində və mədəniyyətdə əsas rol oynamağa başlamışdır.
Maniçilik öz fəlsəfəsi və estetikası ilə Uyğur mədəniyyətini zənginləşdirmiş, divar rəsmləri, kitab miniatürləri və dini mətnlər bu dövrün məhsuludur. Sonralar Buddizm və İslam dini Uyğur ərazilərində yayılmış və dini müxtəlifliyi təmin etmişdir.
Ədəbiyyat və yazı sistemi
Uyğur əlifbası qədim türk əlifbalarının inkişaf etmiş forması sayılır. Uyğurların yaratdığı yazı sistemi Orxon-Yenisey yazı sisteminə əsaslanır, lakin ondan daha inkişaf etmiş formadadır. Uyğur dilində çoxsaylı dini, hüquqi və ədəbi mətnlər yazılmışdır.
Ədəbiyyat sahəsində tərcümə fəaliyyəti geniş yer almışdır. Çin, Hind və İran mənbələrindən tərcümə olunmuş dini və fəlsəfi mətnlər Uyğur mədəniyyətinin zənginləşməsində əvəzsiz rol oynamışdır. Yazılı mədəniyyət həm də dövlətçilik institutlarının inkişafında vacib amil olmuşdur.
İqtisadiyyat və ticarət əlaqələri
Uyğur Dövləti İpək Yolunun üzərində yerləşdiyindən ticarət və iqtisadi inkişaf baxımından əlverişli mövqedə idi. Ticarət əlaqələri Çindən Bizansa qədər uzanırdı və bu dövlətin iqtisadi rifahını təmin edirdi.
Əsas ixrac məhsulları ipək, kağız, dəri məmulatları və əkinçilik məhsulları idi. Dövlətin iqtisadi əsasları həm də köçəri və yarımköçəri heyvandarlığa söykənirdi. Vergi sistemi mövcud idi və məhsulların toplanması mərkəzi hakimiyyətə bağlı şəkildə aparılırdı.
Mədəni irs və memarlıq
Uyğur mədəniyyəti özündə Çin, Tibet və Hind təsirlərini birləşdirmiş bir formadadır. Xüsusilə divar rəsmləri, ibadətgahlar və məbədlər dövrün memarlıq sənətinin inkişaf səviyyəsini göstərir.
Qoço və Turfan şəhərlərində aşkar edilmiş məbədlər, yazılı abidələr və freskalar Uyğur mədəniyyətinin yüksək səviyyədə inkişaf etdiyini sübut edir. Bu abidələr UNESCO tərəfindən də mühafizə altına alınmışdır.
Uyğur Dövlətinin zəifləməsi və dağılması
IX əsrin sonlarından etibarən Uyğur Dövləti daxili qarışıqlıqlar, iqlim dəyişikliyi və xarici təzyiqlər səbəbindən zəifləməyə başladı. Qırğızların hücumları nəticəsində 840-cı ildə Orxon bölgəsindəki paytaxt işğal olundu və dövlət süqut etdi.
Lakin Uyğurlar tamamilə yox olmadılar. Onlar müxtəlif regionlara – xüsusilə Turfan və Qoço bölgələrinə köçərək, orada yeni mədəni və dini mərkəzlər yaratdılar. Bu dövrə “Qoço Uyğur Dövləti” də deyilir və o da öz növbəsində tarixi irsin davamı oldu.
Uyğur Dövləti qədim türk tarixində öz izini dərin qoymuş dövlətlərdən biridir. Onun formalaşdırdığı dövlətçilik prinsipləri, hüquq sistemi, yazı dili, dini tolerantlığı və mədəni irsi sonrakı türk dövlətləri üçün ilhamverici nümunə olmuşdur. Uyğurların iqtisadi inkişafı, mədəniyyətə verdiyi töhfələr və ticarət sahəsindəki uğurları bu xalqın tarixdə nə qədər mühüm rol oynadığını açıq şəkildə göstərir. Bu gün Çin ərazisində yaşayan uyğurlar həmin tarixi irsin daşıyıcısı olaraq varlıqlarını davam etdirirlər. Tarixin dərin qatlarına enərkən Uyğur Dövlətinin yalnız bir keçmiş olmadığını, həm də bir mədəniyyət və kimlik nümunəsi olduğunu anlamaq mümkündür.
Ən çox verilən suallar
1. Uyğur Dövləti harada yerləşirdi?
Uyğur Dövləti əsasən Orta Asiyada, hazırkı Monqolustan və Çinin Şərqi Türküstan bölgələrində yerləşirdi. Paytaxtı Ordu-Balıq şəhəri idi.
2. Uyğur Dövləti hansı tarixlərdə mövcud olub?
Uyğur Dövləti 744–840-cı illər arasında, yəni 8-ci əsrdən 9-cu əsrin əvvəllərinə qədər mövcud olmuşdur.
3. Uyğurlar hansı dinə inanırdılar?
Uyğurlar əsasən Mani dini və Buddizmə sitayiş edirdilər. Daha sonralar İslam dini də bu bölgədə yayılmışdır.
4. Uyğur Dövlətinin əsas iqtisadi fəaliyyətləri nə idi?
Ticarət, maldarlıq, əkinçilik və ipək istehsalı Uyğur Dövlətinin əsas iqtisadi dayaqlarını təşkil edirdi. İpək Yolu üzərində yerləşdiyindən ticarətə böyük önəm verilirdi.
5. Uyğur Dövləti kimlər tərəfindən süquta uğradılıb?
840-cı ildə kireyislər (kırğızlar) tərəfindən hücuma məruz qalan Uyğur Dövləti süqut etmiş və əhalisi fərqli bölgələrə səpələnmişdir.
6. Uyğurların mədəniyyət sahəsində əsas nailiyyətləri nələr olub?
Uyğurlar yazı sistemi, əlyazmalar, kitab çapı, memarlıq və rəssamlıq sahəsində yüksək səviyyədə inkişaf etmişlər. Onlar öz əlifbalarını yaratmış və çoxsaylı dini-fəlsəfi əsərlər tərtib etmişlər.
7. Uyğur əlifbası hansı dillərə təsir edib?
Uyğur əlifbası sonralar Monqol, Mançu və digər Orta Asiya xalqlarının yazı sistemlərinə təsir etmişdir. Hətta Çingizxan dövründə rəsmi yazı sistemi kimi qəbul olunmuşdur.
8. Uyğur Dövlətinin paytaxtı harada yerləşirdi?
Uyğur Dövlətinin paytaxtı Ordu-Balıq şəhəri idi. Bu şəhər müasir Monqolustanın Orxon vadisində yerləşirdi.
9. Uyğur mədəniyyəti İslam mədəniyyətinə necə təsir edib?
Uyğur mədəniyyəti ilə İslam mədəniyyəti arasında qarşılıqlı təsirlər olmuşdur. Uyğurların sənətkarlığı, kitab sənəti və memarlıq texnikaları sonrakı İslam dövrlərində də istifadə edilmişdir.
10. Uyğur Dövləti niyə tarixdə əhəmiyyətlidir?
Uyğur Dövləti türklərin dövlətçilik tarixində mühüm yer tutur. Yazılı ədəbiyyatın və mədəniyyətin inkişafında, Orta Asiyada türk kimliyinin formalaşmasında böyük rol oynamışdır.
