Təbii müalicə vasitələri arasında üzərlik bitkisinin xüsusi yeri var. Minilliklər boyu Şərqdə və Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda üzərlik həm xalq təbabətində, həm də rituallarda geniş istifadə olunub. Onun toxumları və yarpaqları, yandırıldıqda yayılan tüstüsü qədim dövrlərdən bəri həm sağlamlıq, həm də mənəvi təmizlənmə məqsədilə tətbiq olunub. İnanclar və elmi tədqiqatlar göstərir ki, üzərlik bir çox faydalı xüsusiyyətlərə malikdir: mikroblara qarşı təsiri, sakitləşdirici, immuniteti gücləndirici və antiparazitar təsirləri ilə seçilir. Üzərlik rituallarının və çaylarının kökündə həm psixoloji rahatlıq, həm də bədənin zərərli təsirlərdən qorunması dayanır.
Bitkinin kimyəvi tərkibi olduqca zəngindir. Alkaloidlər, flavonoidlər, efir yağları və bir sıra bioloji aktiv maddələr üzərlikdə yüksək miqdarda mövcuddur. Bu maddələr sayəsində üzərlik infeksion xəstəliklərin müalicəsində, nevroz və əsəb pozğunluqlarının yüngülləşdirilməsində istifadə edilir. Xalq arasında ən çox yayılan istifadə üsullarından biri üzərliyin yandırılması və evdə tüstüləndirmədir. İnanılır ki, bu yolla mənfi enerjilər, pis ruhlar və zərərli mikroorqanizmlər evdən uzaqlaşdırılır. Bu ənənə elmi olaraq da qismən əsaslandırılır, çünki bitkinin tüstüsündə bəzi antiseptik birləşmələr var.
Üzərlik, eyni zamanda, qədim dini ritualların və xalq inanclarının əsas elementi olub. Xüsusilə, Novruz bayramında, yeni doğulmuş körpənin üzərində, evin bərəkət və xoşbəxtliyi üçün üzərliyin yandırılması geniş yayılıb. Müasir tibbi araşdırmalar isə üzərliyin bəzi xərçəng və iltihab əleyhinə təsirlərini, eyni zamanda, stress və depressiyanın yüngülləşməsində rolunu təsdiqləyir. Təbii ki, bütün bitkilərdə olduğu kimi, üzərliyin istifadəsində də ehtiyatlı olmaq və dozaya diqqət yetirmək vacibdir. Ailələr və ənənəvi təbabət mütəxəssisləri arasında bu bitkinin tətbiqi və əhəmiyyəti barədə müxtəlif fikirlər mövcuddur. İstər xalq təbabəti, istərsə də elmi araşdırmalar nöqteyi-nəzərindən üzərliyin insan sağlamlığında və gündəlik həyatdakı yeri danılmazdır.
Üzərliyin Tarixi Və Ənənəvi İstifadəsi
Üzərlik bitkisi qədim dövrlərdən bəri həm müalicəvi, həm də dini rituallarda istifadə edilib. Orta Asiya, İran, Anadolu və Qafqaz əhalisi bu bitkini pis ruhlara, gözəgörünməz zərərli təsirlərə qarşı qoruyucu vasitə hesab ediblər. Xüsusilə Novruz bayramında, yeni evə köçərkən, uşaq doğulan zaman üzərlik yandırmaq geniş yayılıb. Əfsanələrə görə, üzərlik tüstüsü həm insanın bədənini, həm də ev mühitini pis enerjidən təmizləyir.
Tarixi mənbələrdə üzərliyin qəbulu və tətbiqinin fərqli formalarda rast gəlinməsi onun xalq təbabətində nə qədər möhkəm yer tutduğunu göstərir. Ənənəvi olaraq toxumları, yarpaqları və hətta kökü də istifadə olunur. Qədim həkimlər və təbiblər üzərliyi əsəbi sakitləşdirici, mədə-bağırsaq problemlərini aradan qaldıran vasitə kimi tövsiyə ediblər. Bu gün də bir çox ailə və kənd yerlərində üzərlik qoruyucu gücü ilə dəyərli sayılır.
Üzərliyin Kimyəvi Tərkibi Və Bioloji Aktiv Maddələri
Üzərlik bitkisinin əsas dəyəri onun tərkibindəki bioloji aktiv birləşmələrlə bağlıdır. Bitkinin toxum və yarpaqlarında, əsasən, alkaloidlər (harmalin, harmin, peganin), flavonoidlər və efir yağları var. Bu maddələr üzərlikdə antiseptik, antiparazitar və iltihabəleyhinə təsir yaradır.
Alkaloidlərin mərkəzi sinir sistemi üzərində sakitləşdirici, yuxu gətirici və ağrıkəsici təsirləri var. Efir yağları və flavonoidlər bədəndə sərbəst radikalların təsirini azaldır, immuniteti gücləndirir. Bitkinin tərkibi sayəsində üzərlik həm xalq təbabətində, həm də müasir farmakologiyada diqqət mərkəzindədir.
Antiseptik Və Antiparazitar Təsiri
Üzərlikdən alınan tüstü və ekstraktlar bir çox mikroorqanizm və zərərli parazitlərə qarşı güclü təsirə malikdir. Bitkinin toxumunda olan harmalin və harmin maddələri bakteriyaların inkişafını ləngidir, infeksiyaların yayılmasının qarşısını alır. Evdə və ya şəxsi əşyalarda üzərliyin tüstüsü ilə dezinfeksiya aparmaq ənənəvi gigiyena vasitəsi sayılır.
Bəzi tədqiqatlar üzərlik ekstraktlarının göbələk, virus və bəzən parazitar infeksiyaların müalicəsində köməkçi rol oynadığını göstərir. Müasir dövrdə bəzi ölkələrdə üzərlik ekstraktı təbii antiseptik kimi istifadə olunur. Bununla yanaşı, üzərliyin tüstüsünün tənəffüs yollarında rahatlıq yaratdığı müşahidə edilib.
Sinir Sisteminə Və Psixoloji Rahatlığa Təsiri
Üzərlik, xüsusilə xalq təbabətində stressin, əsəb gərginliyinin və yuxusuzluğun qarşısını almaq üçün istifadə olunur. Alkaloidlərin neyroloji təsiri nəticəsində, bəzi insanlarda sakitləşdirici və psixoloji rahatlıq yaradan effekti müşahidə olunub. Üzərliyin yandırılması və tüstüsünün inhalasiyası bir növ aromaterapiya rolunu oynayır.
Eyni zamanda, üzərliyin tərkibində olan maddələr beyində serotonin və digər neyromediatorların səviyyəsinə təsir göstərə bilər. Bu səbəbdən bəzi psixonevroz və depressiya əlamətləri zamanı üzərlikdən istifadə faydalı hesab edilir. Lakin, dozanı aşmamaq və uzunmüddətli istifadədən çəkinmək məsləhətdir.
İmmunitet Sisteminin Gücləndirilməsi
Üzərlikdə olan flavonoidlər və efir yağları orqanizmin müdafiə qüvvələrini artırır. Təbii antioksidant təsiri sayəsində bədən hüceyrələrini sərbəst radikallardan qoruyur və immunitet sistemini gücləndirir. Xüsusilə soyuqdəymə, qrip və virus infeksiyaları zamanı xalq təbabətində üzərliyin çayı və ya dəmləməsi geniş tətbiq edilir.
Bir sıra kliniki və eksperimental tədqiqatlar, üzərlik ekstraktının bədənin təbii müqavimətini artırdığını və immunoloji cavabları stimullaşdırdığını göstərir. İmmunitet zəifliyindən əziyyət çəkən insanlar üçün üzərlik məhsullarının əlavə müalicə vasitəsi kimi rolu vardır.
Üzərlik Və Tənəffüs Yollarının Qorunması
Xüsusilə tənəffüs yolu infeksiyalarının çox yayıldığı mövsümlərdə üzərlik tüstüsünün evdə yandırılması mikrobların yayılmasının qarşısını alır. Antiseptik xüsusiyyətləri ilə üzərlik nəfəs yollarının iltihabını azalda bilər, boğaz və bronxial bölgədə rahatlıq yaradır.
Bəzi təbabət biliciləri astma və bronxit əlamətləri zamanı üzərlik tüstüsünün və ya dəmləməsinin faydalı təsirini vurğulayırlar. Təbii ki, bu tip istifadə yalnız mülayim hallarda və həkim məsləhəti ilə olmalıdır. Həddindən artıq istifadə isə allergik reaksiyalara səbəb ola bilər.
Onkoloji Və İltihabəleyhinə Təsirləri
Elmi araşdırmalar göstərir ki, üzərlikdə olan alkaloidlər bəzi şiş hüceyrələrinin inkişafını ləngidə bilər. Xüsusilə harmalin və harmin maddələri antikarsinogen və iltihabəleyhinə təsirə malikdir. Bunun sayəsində üzərlik bəzi eksperimental müalicələrdə əlavə vasitə kimi istifadə olunur.
Bununla yanaşı, üzərliyin iltihab əleyhinə təsiri artrit, revmatizm və digər iltihab xəstəliklərinin müalicəsində də araşdırılır. Lakin, müasir tibbi protokollarda üzərlik birbaşa əsas müalicə vasitəsi kimi qəbul olunmur və əlavə dəstək kimi nəzərdən keçirilir.
Xalq İnanclarında Və Rituallarda Yeri
Azərbaycanda və qonşu ölkələrdə üzərlik ritualları xalqın gündəlik həyatında xüsusi yer tutur. Yeni doğulan körpələrin, yeni evlənənlərin və evə bərəkət arzulayan ailələrin üzərliyi yandırıb tüstüləndirməsi geniş yayılıb. Bu ənənələrdə əsas məqsəd pis göz, bəd nəzər və mənfi enerjilərdən qorunmaqdır.
Bəzi folklor nümunələrində üzərlik həm də bolluq, sağlamlıq və ailə firavanlığı rəmzi kimi təqdim olunur. Xüsusilə Novruz bayramında üzərliyin yandırılması və evdə tüstüləndirilməsi xalqın qədim dini-mistik baxışlarının davamıdır. Rituallar elmi baxımdan da qismən əsaslandırılıb.
Cədvəl: Üzərliyin Tətbiq Sahələri, Faydası Və Təhlükəsizlik Qaydaları
| Tətbiq Sahəsi | Faydası | İstifadə Forması | Təhlükəsizlik Qaydası |
|---|---|---|---|
| Xalq təbabəti | Antiseptik, antiparazitar təsir | Tüstüləndirmə, çay | Dozaya və allergiyaya diqqət |
| Psixoloji rahatlıq | Sakitləşdirici, stressi azaldıcı | Tüstüləndirmə | Qapalı məkanda az miqdar |
| İmmunitet gücləndirici | Antioksidant, immunomodulyator təsir | Dəmləmə, ekstrakt | Uşaqlarda və hamilələrdə məsləhət vacib |
| Tənəffüs yolları | Antibakterial, rahatlaşdırıcı | Tüstü, dəmləmə | Astma və allergiya riski |
| Onkoloji tədqiqatlar | Antikarsinogen və iltihabəleyhinə potensial | Ekstrakt | Həkim nəzarəti ilə |
| Rituallar və inanclar | Bəd nəzərdən qoruma, bərəkət | Tüstüləndirmə | Yanğın təhlükəsinə diqqət |
Üzərlik bitkisi təkcə xalq təbabətinin deyil, eyni zamanda elmi araşdırmaların və gündəlik həyatımızın ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Onun çoxşaxəli təsiri – mikroblara qarşı mübarizədən tutmuş psixoloji rahatlığa, immunitetin güclənməsindən ailə rifahına qədər müxtəlif sahələri əhatə edir. Qədim rituallar və xalq inancları üzərliyi mistik və qoruyucu bitki kimi ön plana çıxarır, lakin müasir elmi tədqiqatlar da bir sıra təsirləri təsdiqləyir. Bütün təbii vasitələrdə olduğu kimi, üzərliyin də istifadəsində fərdi xüsusiyyətlər, dozaj və tibbi məsləhət nəzərə alınmalıdır. Hər bir ailədə, xüsusilə də kənd yerlərində, bu bitkiyə qarşı münasibət xüsusi olaraq formalaşıb və nəsildən-nəslə ötürülüb. Üzərliyin tətbiqində diqqətli olmaq, elmi və ənənəvi təcrübəni uzlaşdırmaq, sağlamlıq və rifah üçün ən doğru yanaşmadır. Bitkinin verdiyi enerjini və faydanı düzgün şəkildə qiymətləndirmək üçün həm xalq bilgisinə, həm də tibbi araşdırmalara əsaslanmaq vacibdir. Üzərlik həm fiziki, həm də mənəvi cəhətdən insan üçün dəstək rolunu oynayır. Ailələrin, təbabətçilərin və alimlərin üzərliklə bağlı təcrübə və müşahidələri bu bitkinin real dəyərini müəyyənləşdirir. Onun faydalarından səmərəli istifadə üçün, xüsusilə allergiya və doza məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Sağlam həyat tərzi və pozitiv enerji üçün üzərliyin imkanları genişdir və bu qədim bitkinin sirrləri hələ tam açılmayıb.
Ən Çox Verilən Suallar
Üzərlik əsasən evdə pis enerjidən və bəd nəzərdən qorunmaq üçün tüstüləndirmə şəklində, həmçinin soyuqdəymə və immunitet zəifliyi zamanı dəmləmə və çay formasında istifadə edilir. Həm ənənəvi xalq təbabətində, həm də bəzi rituallarda geniş yayılıb. Bəzi ailələr yeni evə köçərkən və ya yeni doğulan uşaq üçün üzərlik yandırırlar. Müasir tibb araşdırmaları isə onun tərkibindəki bəzi maddələrin antiseptik və sakitləşdirici təsirini təsdiqləyib.
Üzərliyin əsas tərkib hissələrinə alkaloidlər (harmalin, harmin), flavonoidlər və efir yağları daxildir. Bu maddələr bitkinin antibakterial, antiparazitar və sakitləşdirici təsirinə səbəb olur. Alkaloidlər əsasən sinir sisteminə, flavonoidlər isə immun sisteminə təsir edir. Efir yağları aromaterapiya və tüstüləndirmədə əsas rol oynayır.
Üzərliyin tərkibindəki flavonoidlər və antioksidant maddələr orqanizmdə sərbəst radikalların zərərli təsirini azaldır və immun hüceyrələrin aktivliyini artırır. Xüsusilə soyuqdəymə və qrip mövsümündə dəmləmə və çay şəklində istifadəsi geniş yayılıb. Klinik tədqiqatlar üzərlik ekstraktlarının immun cavabı stimullaşdırdığını göstərir. Lakin, uzunmüddətli istifadə üçün həkim məsləhəti vacibdir.
Alkaloidlərin sakitləşdirici və yumşaq sedativ təsiri nəticəsində üzərlik bir çox insan üçün psixoloji rahatlıq mənbəyinə çevrilib. Xalq təbabətində üzərlik yandırılması və tüstüsünün inhalasiyası stressin və əsəb gərginliyinin azalmasına səbəb olur. Eyni zamanda bəzi nevroz və yuxu pozuntularının yüngülləşməsində də faydalı ola bilər. Həddən artıq istifadə isə arzuolunmaz yan təsirlər yarada bilər.
Elmi tədqiqatlar üzərlikdəki bioloji aktiv maddələrin bakteriyalara, göbələklərə və bəzi parazit növlərinə qarşı təsirli olduğunu göstərir. Tüstüsü və ekstraktı evdə dezinfeksiya və gigiyena məqsədilə istifadə olunur. Bu, ənənəvi gigiyena vasitəsi kimi xüsusilə kənd yerlərində yayılıb. Üzərliyin antimikrob və antiparazitar təsiri müasir tibb ədəbiyyatında da qeyd olunur.
Tənəffüs yollarının iltihabı və bəzi yüngül infeksiyalar zamanı üzərlik tüstüsü və dəmləməsi rahatlaşdırıcı və bəzən dezinfeksiyaedici təsir göstərə bilər. Xalq arasında boğaz və bronxial problemlərdə inhalasiya üçün də istifadə olunur. Lakin astması və allergiyası olan şəxslərdə ehtiyatlı olmaq lazımdır. Qapalı məkanlarda uzun müddət tüstüləndirmə məsləhət görülmür.
Üzərlik yandırılan zaman yanğın təhlükəsizliyi, həddindən artıq inhalasiyadan çəkinmək və uşaqlardan uzaqda saxlamaq əsas qaydalardır. Allergiyası olan və ya xroniki xəstəliyi olan şəxslər əvvəlcə həkimlə məsləhətləşməlidirlər. Bitkinin dəmləməsi və ekstraktı yalnız tövsiyə olunan dozada qəbul edilməlidir. Uzunmüddətli istifadə risklidir və əlavə təsirə səbəb ola bilər.
Bəzi elmi araşdırmalar üzərliyin tərkibindəki alkaloidlərin bəzi şiş hüceyrələrinin inkişafını ləngidə biləcəyini göstərir. Eyni zamanda iltihab əleyhinə təsiri artrit, revmatizm kimi xəstəliklərdə əlavə dəstək vasitəsi kimi istifadə oluna bilər. Lakin müasir tibbdə üzərlik əsas müalicə vasitəsi deyil, yalnız əlavə və ya dəstəkləyici kimi nəzərdən keçirilir. Hər halda həkim nəzarəti zəruridir.
Üzərlik Azərbaycanda, Orta Asiyada və Yaxın Şərqdə pis gözdən, bəd nəzərdən və mənfi enerjidən qorunmaq üçün rituallarda geniş istifadə edilir. Xüsusilə Novruz bayramı, uşaq doğulan evlər və yeni evə köçən ailələr üzərliyi yandırıb tüstüləndirirlər. Bəzi ailələr bu bitkini ailə rifahı və bərəkət üçün də yandırır. Bu ənənələr nəsildən-nəslə ötürülür.
Üzərlikdən həddindən artıq istifadə ürəkbulanma, başgicəllənmə, allergik reaksiya, hətta bəzi hallarda zəhərlənmə yarada bilər. Astma və tənəffüs xəstəlikləri olan şəxslər üçün uzun müddət tüstüsünün inhalasiyası zərərlidir. Hamilə qadınlar və uşaqlar üçün də istifadə zamanı diqqətli olmaq lazımdır. Bütün hallarda doza və istifadəyə dair mütəxəssis tövsiyəsi alınmalıdır.
