Üzvi gübrələr müasir kənd təsərrüfatında torpağın məhsuldarlığını artırmaq, ətraf mühiti qorumaq və təbii balansı saxlamaq üçün ən dəyərli vasitələrdən biri sayılır. Onlar uzun illər ərzində yalnız kəndlilərin təcrübəsində deyil, elmi tədqiqatlarda, ekoloji və bioloji təsərrüfatların əsasını təşkil edib. Üzvi gübrələr həm bitkilərin sağlam inkişafı, həm də torpağın bioloji aktivliyinin yüksəldilməsi üçün vacibdir. Sənaye inqilabından sonra kimyəvi gübrələrin geniş yayılmasına baxmayaraq, son illərdə üzvi gübrələrin populyarlığı getdikcə artır, çünki insanlar ekoloji cəhətdən təmiz və davamlı kənd təsərrüfatına üstünlük verməyə başlayıblar. Torpağın təbii məhsuldarlığını bərpa etmək, su və hava balansını qorumaq, kimyəvi qalıqlardan uzaq məhsul yetişdirmək üçün üzvi gübrələr əvəzolunmazdır.
Üzvi gübrələrin mənşəyi və tərkibi
Üzvi gübrələr dedikdə əsasən təbii mənşəli, canlı və ya bitki, heyvan və mikroorqanizm qalıqlarından alınan gübrələr nəzərdə tutulur. Onlar torpaqda mikrobioloji prosesləri fəallaşdırır, qida maddələrinin çevrilməsini və bitkilər tərəfindən mənimsənilməsini asanlaşdırır. Ənənəvi olaraq, üzvi gübrələrin tərkibinə əsasən bitki qalıqları, peyin, kompost, torf, gübrə qarışıqları, yaşıl gübrə (bitki mənşəli), sümüklü toz, quş peyini, biohumus, çürüntü və digər bioloji materiallar daxildir. Bütün bu maddələr tərkibində azot, fosfor, kalium, kalsium, maqnezium, kükürd və mikroelementlər (dəmir, sink, bor, mis və s.) daşıyır. Əlavə olaraq, üzvi gübrələr torpağa karbon mənbəyi kimi təsir edir, orqanik maddə ehtiyatını artırır və torpağın strukturunu yaxşılaşdırır.
Üzvi gübrələrin növləri və təsnifatı
Üzvi gübrələrin təsnifatı onların mənşəyi və tərkibi əsasında aparılır. Ən geniş yayılmış üzvi gübrə növləri aşağıdakılardır:
- Peyin:
Ənənəvi üzvi gübrələr içərisində ən zəngini sayılır. Mal-qara, qoyun, at və digər heyvanların peyini azot, fosfor, kalium və mikroelementlərlə zəngindir. Çürümüş və yaxşı parçalanmış peyin torpağın məhsuldarlığını əhəmiyyətli dərəcədə artırır. - Kompost:
Müxtəlif bitki qalıqları, yemək tullantıları, ot, yarpaq, saman və heyvan gübrəsi qat-qat yığılıb təbii çürümə və mikroorqanizmlərin fəaliyyəti nəticəsində alınır. Kompost mineral maddələrlə yanaşı, torpaqda bioloji aktivliyi də yüksəldir. - Torf:
Bataqlıq və ya torf sahələrindən alınan, çürümüş bitki qalıqlarından ibarət üzvi gübrədir. Torf torpağın nəm saxlamasını, havalanmasını və istilik tutumunu yaxşılaşdırır. - Quş peyini:
Qarışıq quşçuluq təsərrüfatlarından alınan bu gübrə azot və fosforla çox zəngindir. Onun torpağa birbaşa verilməsi məsləhət görülmür, çünki tərkibində çoxlu ammonyak ola bilər, bu isə köklərə zərər verə bilər. Adətən su ilə seyrəldilib verilir. - Biohumus (vermikompost):
Qurdların, xüsusən də Kaliforniya qırmızı qurdlarının fəaliyyəti ilə hazırlanan gübrədir. Ən yüksək təsirə malik, mikrobioloji tərkibi zəngin olan üzvi gübrə növüdür. - Yaşıl gübrə:
Siderat bitkiləri (yəni noxud, yonca, fiq, lupin və s.) böyüdülüb torpağa şumlanır. Bu, torpaqda azotun təbii yollarla artırılmasını təmin edir və eroziyanın qarşısını alır.
Üzvi gübrələrin torpağa və bitkilərə təsiri
Üzvi gübrələr torpaqda bioloji aktivliyi gücləndirir, faydalı mikroorqanizmlərin və torpaq faunasının artmasına şərait yaradır. Torpağın su saxlama qabiliyyəti, havalanması, istilik rejimi, qida maddələrinin sərbəstliyi artır. Üzvi gübrə torpağa düşəndə mikroorqanizmlər vasitəsilə parçalanır və humus əmələ gətirir. Humus torpaqda strukturun, rəngin və məhsuldarlığın əsasını təşkil edir. Humuslu torpaq daha yüngül, məhsuldar və ekoloji baxımdan təhlükəsiz olur. Üzvi gübrələr bitkilərin kök sistemini gücləndirir, quraqlıq, xəstəlik və ziyanvericilərə qarşı davamlılığı artırır.
Müxtəlif üzvi gübrə növlərinin müqayisəli tərkibi
| Gübrə növü | Azot (N), % | Fosfor (P), % | Kalium (K), % | Xüsusi faydası |
|---|---|---|---|---|
| Mal peyini | 0,4-0,6 | 0,2-0,4 | 0,5-0,6 | Yavaş, davamlı təsir |
| Quş peyini | 1,6-2,0 | 1,5-1,8 | 0,8-1,0 | Sürətli, güclü təsir |
| Kompost | 0,5-1,0 | 0,3-0,5 | 0,7-1,0 | Humusun artması |
| Biohumus | 2,0-2,5 | 1,5-2,0 | 1,0-1,5 | Ən zəngin mikrobiologiya |
| Torf | 0,3-0,5 | 0,1-0,2 | 0,1-0,2 | Su və istilik balansı |
| Yaşıl gübrə | 0,5-0,7 | 0,1-0,2 | 0,3-0,4 | Azotun artırılması |
Üzvi gübrə tətbiqinin texnologiyası və üsulları
Üzvi gübrələr torpağa birbaşa səpilə, qarışdırıla və ya xüsusi texnika ilə (traktor, səpici və s.) şumlanaraq tətbiq oluna bilər. Onların istifadəsi torpağın tərkibinə, iqlimə, əkin növünə, mövsümə və regiona görə dəyişir. Əkin öncəsi və ya vegetasiya dövründə, payızda, yazda və ya bəzən bitkinin inkişafının müxtəlif mərhələlərində torpağa verilə bilər. Gübrələrin optimal dozası və verilmə dərinliyi bitkinin bioloji xüsusiyyətlərinə və torpağın analizinə əsasən müəyyən edilir.
Üzvi gübrələrin üstünlükləri və ekoloji əhəmiyyəti
Üzvi gübrələrin başlıca üstünlüyü torpağın və məhsulun ekoloji təmizliyini qorumasıdır. Onlar torpağın çirklənməsinə, duzlanmasına və turşulaşmasına səbəb olmur, əksinə, təbii balansı bərpa edir. Kimyəvi gübrələrlə müqayisədə mikroorqanizmlərə, böcəklərə və torpaq faunasına zərər vermir, humus ehtiyatını artırır və məhsuldarlığı davamlı yüksəldir. Üzvi gübrələr karbon dövranının bərpasına kömək edir, istixana qazlarının azalmasına, torpaq eroziyasının qarşısının alınmasına və kənd təsərrüfatı tullantılarının təkrar istifadəsinə şərait yaradır.
Üzvi gübrələrin istehsalı və iqtisadi səmərəliliyi
İstehsal prosesi əsasən yerli resurslara, kənd təsərrüfatı tullantılarına və biotexnoloji üsullara əsaslanır. Kompostlaşma, biotermiki çürütmə, mexaniki emal və biohumus texnologiyası ilə yüksək keyfiyyətli gübrə əldə etmək mümkündür. Üzvi gübrələrin istifadəsi kimyəvi gübrələrə nisbətən daha az xərc tələb edir, uzunmüddətli məhsuldarlıq və torpağın səfalı vəziyyəti təmin edilir.
Azərbaycanda üzvi gübrələrdən istifadə və aktual problemlər
Son illərdə ölkəmizdə də üzvi gübrələrin istehsalına və istifadəsinə maraq artır. Kənd təsərrüfatında dövlət proqramları, ekoloji layihələr və yerli fermerlərin təşəbbüsləri bu sahənin inkişafına ciddi təkan verir. Lakin bəzi hallarda düzgün texnologiya və maarifləndirmənin yetərli olmaması, bəzi regionlarda suvarma və torpaq strukturunun zəifliyi, yerli resursların qeyri-bərabər paylanması problemlər yaradır. Bunun üçün elmi-tədqiqat işlərinin, fermerlərin maarifləndirilməsi və dövlət dəstəyinin artırılması zəruridir.
Üzvi gübrələrin gələcək perspektivləri və innovativ həllər
Dünya üzrə orqanik kənd təsərrüfatı və biofermerlik sürətlə inkişaf edir. Yeni biotexnoloji üsullar, biogübrə və mikrob preparatlarının tətbiqi, tullantıların səmərəli istifadəsi, ekoloji təhlükəsizlik və ərzaq keyfiyyəti üçün üzvi gübrələrin rolu daha da böyüyür. Gələcəkdə Azərbaycanda da bu sahədə rəqabətqabiliyyətli məhsullar, yeni istehsal zəncirləri və ixrac potensialı artacaq.
Üzvi gübrələr torpağın, təbiətin və insanın sağlam gələcəyinin təminatıdır. Onların elmi əsaslarla tətbiqi, yerli və beynəlxalq təcrübənin birləşdirilməsi kənd təsərrüfatının sabit və dayanıqlı inkişafı üçün əsas şərtlərdəndir.
Ən Çox Verilən Suallar
Üzvi gübrə təbii mənşəli, heyvan, bitki və mikroorqanizm qalıqlarından hazırlanan, torpağı orqanik və mineral maddələrlə zənginləşdirən gübrədir. Onun əsas xüsusiyyəti torpağın məhsuldarlığını və bioloji aktivliyini uzunmüddətli artırmasıdır.
Ən geniş yayılmış üzvi gübrə növləri peyin, kompost, torf, biohumus (vermikompost), quş peyini və yaşıl gübrə (siderat bitkiləri) hesab olunur. Hər birinin fərqli tərkibi və təsir mexanizmi var.
Üzvi gübrələr torpaqda faydalı mikroorqanizmlərin və humusun artmasına, su saxlama və havalanma qabiliyyətinin yaxşılaşmasına, qida maddələrinin tədricən sərbəstləşməsinə və torpağın strukturunun möhkəmlənməsinə səbəb olur.
Kimyəvi gübrələr sintetik yolla hazırlanır və tez təsir göstərir, lakin uzunmüddətli və ekoloji təhlükəsizlik baxımından məhduddur. Üzvi gübrələr isə torpağı zərərsiz, təbii formada bəsləyir və davamlı məhsuldarlıq yaradır.
Üzvi gübrələr bütün növ kənd təsərrüfatı bitkiləri, meyvə ağacları, tərəvəz və bostan bitkiləri, dekorativ və qapalı bitkilər üçün uyğundur. İstifadə qaydası bitkinin tələbinə uyğun seçilməlidir.
Peyin birbaşa heyvan mənşəli gübrədir, tərkibi daha zəngin və güclü təsirlidir. Kompost isə müxtəlif bitki qalıqları və məişət tullantılarının mikroorqanizmlər tərəfindən parçalanması nəticəsində alınır, torpağın strukturunu yaxşılaşdırmaq üçün geniş istifadə edilir.
Biohumus, xüsusi qurdların fəaliyyəti nəticəsində yaranan yüksək mikrobioloji və qida dəyərinə malik gübrədir. Bitkilərin inkişafına, torpağın mikroflorasının bərpasına və ekoloji tarazlığa böyük töhfə verir.
Ən yaxşı nəticə üçün üzvi gübrələr payızda və ya yazda, torpaq şumlananda və ya əkin əvvəli torpağa qarışdırılır. Vegetasiya dövründə və ya bitkilərin əsas böyümə mərhələsində də əlavə gübrələmə aparmaq mümkündür.
Düzgün hazırlanmış və tətbiq olunan üzvi gübrələr ekoloji cəhətdən təhlükəsiz, torpaq və su ehtiyatlarına zərərsizdir. Onlar kimyəvi qalıqlar yaratmır və təbiətə mənfi təsir göstərmir.
Son illərdə Azərbaycanda ekoloji kənd təsərrüfatı, üzvi gübrə istehsalı və istifadəsi üzrə dövlət proqramları mövcuddur, fermerlərə maarifləndirmə, texniki və maddi dəstək göstərilir.
