Müasir dövrdə hər bir fərdi və hüquqi şəxs — sahibkar, şirkət, vətəndaş — iqtisadi fəaliyyətə cəlb olunduqda Vergi Orqanları ilə qarşılıqlı əlaqəyə girir. Bu əlaqə isə əsasən Vergi Kimlik Nömrəsi (VKN) vasitəsilə həyata keçirilir. VKN vergi sistemi üçün bir bazal elementi təşkil edir, çünki bu nömrə vasitəsilə şəxsin və ya təşkilatın vergi öhdəlikləri qeyd olunur, hesabatlar aparılır və nəzarət həyata keçirilir.

VKN

Vergi Kimlik Nömrəsi (VKN) — bu, hər bir vergi ödəyicisinə dövlət tərəfindən təyin olunan unikal nömrədir. Əsas məqsədi vergi uçotu, öhdəliklərin icrası və vergi nəzarətidir. Əsas xüsusiyyətləri:

• 7 və ya 10 rəqəmdən ibarət ola bilər (Azərbaycan qanunvericiliyi dəyişdikcə format yenilənə bilər);
• Fərdi (allar şəxslər üçün) və hüquqi şəxslər (şirkətlər, təşkilatlar) üçün istifadə olunur;
• Dövlətin vergi sistemində şəffaflığı artırır, vergidən yayınma riskini azaldır.

Vergi ödəyiciləri, mühasibatlar, banklar və dövlət qurumları arası məlumat mübadiləsi əsasən bu nömrə ətrafında qurulur. Bu səbəbdən VKN yalnız formalitet deyil, eyni zamanda rəqəmsal şəffaflıq və əlaqəlilik təmin edən amildir.

Vergi Kimlik Nömrəsi (VKN) təkcə Azərbaycana məxsus anlayış deyil. Dünya ölkələrinin əksəriyyətində vergi sistemini səmərəli və şəffaf şəkildə idarə etmək üçün VKN-yə bənzər identifikasiya nömrələri istifadə olunur. Bu nömrələr vasitəsilə vergi ödəyiciləri izlənilir, vəsait dövriyyəsi izlənilir və vergi intizamı gücləndirilir.

1. ABŞ – Social Security Number (SSN) və EIN

Amerika Birləşmiş Ştatlarında SSN (Social Security Number) fərdi şəxslər üçün, EIN (Employer Identification Number) isə hüquqi şəxslər üçün istifadə olunur. Bu sistem uzun illərdir tətbiq olunur və dövlət strukturları arasında məlumat mübadiləsini asanlaşdırır.

• SSN ilə əmək fəaliyyəti, pensiya ödənişləri və vergi bəyannamələri idarə olunur.
• EIN vasitəsilə şirkətlərin maliyyə hərəkətləri izlənir və vergi hesabatı aparılır.

2. Almaniya – Steueridentifikationsnummer

Almaniyada 2008-ci ildən etibarən hər bir vətəndaşa 11 rəqəmli vergi identifikasiya nömrəsi təyin olunur. Bu nömrə ömürlük təyin olunur və şəxsin vergi əlaqələri bu nömrə vasitəsilə qurulur. Həm dövlət, həm də özəl sektorda şəffaflıq təmin olunur.

3. Türkiyə – Vergi Kimlik Numarası

Türkiyədə də “Vergi Kimlik Numarası” anlayışı mövcuddur. Həm fiziki, həm də hüquqi şəxslərə verilir. Bank əməliyyatları, əmlak alqı-satqısı, dövlətlə olan bütün maliyyə münasibətləri bu nömrə ilə aparılır. Eyni zamanda, elektron xidmətlər (e-Devlet) sistemində VKN əsas identifikasiya vasitələrindən biridir.

4. Birləşmiş Krallıq – National Insurance Number (NINO)

İngiltərədə vergi uçotu və sosial təminat xidmətləri üçün NINO istifadə olunur. Bu nömrə həm işə qəbul zamanı, həm də dövlət ödənişləri zamanı tələb olunur. Onlayn vergi sistemləri bu nömrə ilə avtomatik inteqrasiya olunur.

5. Avropa İttifaqı və VKN sistemləri

Avropa İttifaqı ölkələrinin hər biri özünəməxsus vergi nömrələmə sisteminə malikdir. Lakin Aİ daxilində vergi öhdəlikləri və İTVA (ƏDV) məqsədilə VIES (VAT Information Exchange System) vasitəsilə üzv ölkələr bir-birlərinin VKN sistemlərini tanıyırlar. Bu beynəlxalq məlumat mübadiləsi sistemlərarası uyğunluğu və vergi şəffaflığını artırır.

6. Qonşu ölkələrin təcrübəsi – Gürcüstan və Rusiya

• Gürcüstanda vergi ödəyicilərinə unikal kod verilir və bu kod vasitəsilə e-vergi sistemi üzərindən hərəkətlər nəzarət olunur.
• Rusiyada isə ИНН (Individual Taxpayer Number) tətbiq olunur və hər bir fiziki və hüquqi şəxsə fərdi şəkildə təyin olunur.

VKN-nin Tarixi

Tarix boyu vergi sistemi

Azərbaycanda modern vergi sistemi Sovet İttifaqının süqutundan sonra formalaşmağa başladı. 1991-ci ildən sonra iqtisadiyyat bazar münasibətlərinə keçdi, şəxsi azad sahibkarlıq imkanı artdı. Bununla bərabər, vergi sistemində şəffaflıq və uçot mexanizmlərinin tətbiqi vacib oldu.

1998-ci ilin əvvəlində “Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi” qəbul edildi. Bu sənəd VKN-nin tətbiqini hüquqi ölkə prizmasında rəsmiləşdirdi. Məcəllədə vergi ödəyicisinin nömrələnməsi, uçot sistemlərinin qurulması və vergi nəzarətinin mexanizmləri göstərildi. VKN tətbiqi həmin dövrdən bu günədək davamlı şəkildə təkmilləşir.

VKN ALINMA QAYDALARI

VKN əldə etmək prosesi dövlət orqanlarının müəyyən etdiyi qanuni qaydalar çərçivəsində həyata keçirilir. Bu proses həm fiziki, həm də hüquqi şəxslər üçün mövcuddur. İki əsas istiqamət üzrə aparılır:

Fiziki şəxslər üçün VKN alınması

Fiziki şəxslər, yəni sadə vətəndaşlar, aşağıdakı hallarda VKN almağa borcludurlar:

• Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq istədikdə
• Əmək müqaviləsi bağlanarkən (bəzən tələb olunur)
• Bank hesabı açarkən
• Əmlak vergisi və ya gəlir vergisi ödəyərkən

Tələb olunan sənədlər:

• Şəxsiyyət vəsiqəsi
• Vətəndaşlıq statusuna dair məlumat
• Elektron xidmətlərə giriş imkanı (şəxsi kabinet və ya “ASAN Login”)

Hüquqi şəxslər üçün VKN alınması

Şirkət və təşkilatlar vergi uçotuna alınmaq üçün mütləq şəkildə VKN əldə etməlidirlər. Bu nömrə onlara hüquqi şəxs kimi bütün rəsmi əməliyyatlarda iştirak imkanı verir.

Tələb olunan sənədlər:

• Təsis sənədləri (nizamnamə, qərarlar)
• Dövlət qeydiyyatı haqqında şəhadətnamə
• Nümayəndə şəxsin şəxsiyyət vəsiqəsi

Proses onlayn və ya ərazi vergi orqanlarında aparıla bilər. “e-taxes.gov.az” portalı vasitəsilə elektron ərizə forması doldurmaq mümkündür.

VKN-İN İSTİFADƏ SAHƏLƏRİ

VKN yalnız vergi məqsədi ilə istifadə olunmur. Onun çoxsaylı tətbiq sahələri var:

1. Bank əməliyyatları – hesab açmaq, kredit almaq, ödəniş sistemlərində iştirak üçün tələb olunur.
2. Əmək müqavilələri – vergi və sosial sığorta öhdəliklərinin qeydiyyatı üçün işəgötürənlər VKN tələb edir.
3. Mühasibatlıq – VKN mühasibat proqramlarında şəxslərin tanınması və vergilərin düzgün uçotu üçün əsasdır.
4. Əmlak və avtomobil əməliyyatları – daşınmaz əmlak alqı-satqısı, avtomobil qeydiyyatı zamanı tələb olunur.
5. Tender və dövlət satınalmaları – hər bir iştirakçı VKN ilə tanınır.
6. Təhsil və sosial proqramlara müraciət – bəzi dövlət proqramlarında şəffaflığın təmin edilməsi üçün VKN istifadə edilir.

HÜQUQİ MƏSULİYYƏT VƏ DƏYİŞİKLİKLƏR

VKN olmadan fəaliyyət

VKN-nin olmaması ciddi hüquqi nəticələrə səbəb ola bilər:

• Sahibkarlıq fəaliyyəti qeyri-qanuni sayılır
• Vergi hesabatlarının təqdim olunmaması
• Dövlət orqanları ilə rəsmi əlaqənin qurulmaması

Cərimələr və sanksiyalar:
Vergi Məcəlləsinə əsasən, uçotsuz fəaliyyət göstərən şəxsə vergi orqanları tərəfindən cərimə tətbiq oluna bilər. Bəzi hallarda fəaliyyət dayandırılır və müvafiq icra tədbirləri görülür.

Dəyişiklik halları

Əgər şəxs adını, soyadını, vətəndaşlığını dəyişirsə, bu halda vergi orqanlarına bu barədə 10 iş günü ərzində məlumat verməlidir. VKN dəyişməsə də, onunla bağlı qeydiyyat yenilənməlidir.

RƏQƏMSAL XİDMƏTLƏR VƏ ELEKTRON VERGİ MÜHİTİ

Azərbaycan Vergilər Nazirliyi rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi ilə vergi mühitini sadələşdirib. Aşağıdakı xidmətlər VKN ilə inteqrasiya olunmuş şəkildə fəaliyyət göstərir:

1. www.e-taxes.gov.az – VKN ilə daxil olmaqla şəxsi vergi kabineti idarə oluna bilər
2. “ASAN Login” sistemi – E-imza və ya mobil identifikasiya ilə VKN əsaslı məlumatlara giriş təmin olunur
3. Mobil tətbiqlər – vergi ödənişi, bildirişlər və yoxlamalar VKN ilə sinxronlaşdırılır
4. İnformasiya inteqrasiyası – Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi, banklar və Ədliyyə Nazirliyi ilə birgə məlumat bazaları işləyir

Bu sistem sayəsində vətəndaşlar və şirkətlər artıq günlərlə vergi idarəsinə getmədən rəsmi əməliyyatları həyata keçirə bilirlər.

GƏLƏCƏK PERSPEKTİVLƏR VƏ MODERN TƏDBİQLƏR

Texnologiyanın inkişafı ilə VKN sisteminə aşağıdakı yeniliklər nəzərdə tutulur:

• Blockchain texnologiyası ilə məlumatların daha təhlükəsiz saxlanması
• Süni intellekt vasitəsilə riskli vergi davranışlarının avtomatik aşkarlanması
• Qlobal vergi inteqrasiyası üçün VKN-nin beynəlxalq platformalarla uyğunlaşdırılması
• Elektron şəxsiyyət sistemləri ilə tam inteqrasiya

Bütün bu perspektivlər VKN-in təkcə bir vergi nömrəsi yox, rəqəmsal şəxsiyyət statusu qazanmasına yol açır.

VKN — hər bir vətəndaş və sahibkar üçün müasir iqtisadi sistemin ayrılmaz hissəsidir. O, yalnız vergi hesabatı aləti deyil, həm də şəffaflıq, hesabatlılıq və hüquqi məsuliyyətin simvoludur. Gələcəkdə bu nömrənin daha da geniş tətbiq sahəsi qazanacağı şübhəsizdir.

Azərbaycanın VKN sistemi — regionda ən innovativ və sürətli transformasiyaya uğramış vergi idarəetmə mexanizmlərindən biri sayılır. Bu, həm dövlət orqanlarının şəffaflığı təmin etmək səylərinin, həm də vətəndaşların hüquq və öhdəliklərinin düzgün həyata keçirilməsinin göstəricisidir.

Ən Çox Verilən Suallar