Azərbaycan dilinin sözyaratma sistemində ərəb-fars mənşəli şəkilçilər qədimdən bəri məhsuldar funksiyalar icra edir; onlardan biri də -xah təlimli leksik elementdir. Bu şəkilçi “istəyən, arzulayan, tərəfdar olan” semantikasını daşıyaraq əsasən isim köklərinə qoşulur və motivasiya, meyil, ideya yönümlülüyü bildirən sifət və isimlər yaradır. Tarixi mənbələrə əsasən, -xah fars dilindəki “xāh” (خواه) fel kökünün “istəmək, arzulamaq” mənasını saxlayaraq klassik Şərq ədəbiyyatının müxtəlif laylarında yayılıb; Azərbaycan ədəbi dilinə XII–XIII əsrlərdən etibarən fars-türk poetik sintezi vasitəsilə daxil olub. Füzuli qəzəllərində “ədaletxah”, “əmniyyətxah” kimi birləşmələr, Mirzə Cəlilin publisistikasında “islahatxah”, “azadixah” kimi terminlər bu şəkilçinin tarixilik və aktuallıq çalarlarını sübut edir. Müasir dövrdə -xah həm terminoloji (reformaxah, hüzurxah), həm publisistik (ədalətxah cəmiyyət), həm də bədii mətndə metaforik (sevgixah ürəklər) səviyyədə işlənir. Şəkilçi, kök və kontekstin semantik harmoniyası sayəsində sosial-siyasi hərəkatların şüarlarında, vətəndaş cəmiyyətinin diskursunda, hətta marketinq dilində (“keyfiyyətxah müştəri”) yeni çalarlar qazanır. Fonetik baxımdan -xah qeyri-türk səslənməsinə baxmayaraq, ahəng qanunu pozuntusu yaratmır, çünki vurğu öncəki hecaya düşür və şəkilçi qapalı heca ilə məhdudlaşır. Morfoloji səviyyədə isə -xah nisbi sifət yaradan şəkilçilər qrupuna daxildir; lakin yaradılan söz həm sifət, həm də substantivləşmiş isim funksiyasında çıxış edə bilir. Semantik cəhətdən -sevər, -pərəst şəkilçisi ilə yaxın olsa da, -xah fərqli üslub qatını, daha rəsmi, bəzən arxaik not təqdim edir. Bütün hallarda sözyaratma prosesində bu şəkilçidən istifadə edən dil subyekti mücərrəd məqsəd və ya dəyərə yönəlmiş ardıcıl istəyi vurğulamaq niyyətini daşıyır və beləliklə dilə zəngin ideoloji funksiya qazandırır.
Etimoloji kök və tarixi yayılma
Fars dilindəki xāh (istəmək) feil kökü orta fars dövründən “Xwāh” kimi yazılaraq sifət və isimlər formalaşdırmış, “-xāh” şəkilçisi ilə tərəfdaşı, arzulayanı, tərəfdarı bildirən derivatlara çevrilmişdir. İlk nümunələr Sədi Şirazinin “Gülüstan”ında rastlanan “ədaletxāh” tərkibində görünür. Azərbaycan ədəbi dilində Nizami Gəncəvi “İskəndərnamə”ndə “elmixah” sözünü işləmiş, beləcə şəkilçi türkcəyə adaptasiya olunub.
XVII–XVIII əsrlərdə -xah bazasında “sülhxah”, “tərbiyəxah” kimi terminlər siyasi diplomatik yazışmalarda populyarlaşdı. XIX əsrdən isə Maarifçilik hərəkatı “islahatxah”, “mədəniyyətxah” tipli sözlərlə demokratik fikir ifadə etdi, eyni zamanda rusca “liberal” anlayışının qarşılığına çevrildi.
XX əsrin əvvəllərində Məşrutə inqilabı kontekstində “azadixah” sözü hər iki Azərbaycanın mətbuatında tez-tez istifadə olundu; “Həblülmətin”, “İrşad” qəzetləri məqalələrində “azadixah xalq cəbhəsi” tipli birləşmələrlə bu şəkilçini ideoloji markera çevirdilər. Sovet dövründə şəkilçi daha az işlənməyə başlasa da, 1980-ci illərin sonunda “demokratiyaxah gənclik” ifadəsi yenidən aktuallaşdı.
Morfoloji xüsusiyyət və söz tipləri
-xah şəkilçisi isim köklərinə qoşulub nisbi sifət və eyni zamanda substativləşmiş isim yaradır: “ədalət + xah = ədalətxah” (ədalət tərəfdarı). Morfoloji baxımdan səslənmə sabit qalır; şəkilçi sonrakı hallanma formalarında öz strukturunu dəyişmir: ədalətxahın, ədalətxaha dair.
Söz kateqoriyası kontekstə görə dəyişir: “ədalətxah adam” – sifət, “ədalətxahlar toplantısı” – isim. Bu, şəkilçinin funksional elastikliyini göstərir və cümlədə həm təyin, həm mübtəda, həm də tamamlıq ola bilir.
-xah ilə yaranan söz əksər hallarda sinonim pairinə malikdir: “reformaxah” – “islahatsevər”, “sülhxah” – “barışpərəst”. Lakin sinonimlər arasında üslub fərqi var; -sevər, -pərəst daha sadə və emosional, -xah isə rəsmi, kitabı və bir qədər arxaik çalar verir.
Semantik dəyərləndirmə
Şəkilçi “davamlı istəyi” vurğulayır; ancaq motivasiya yönü (müsbət və ya mənfi) kökdən asılıdır. “Ədalətxah” müsbət dəyər daşıyır, “hakimiyyətxah” mənfi konnotasiya yarada bilər. Bu semantik plastiklik publisistikanın stilistik aləti kimi işlənir.
Müasir diskursda -xah ideoloji motivator, dəyər yönləndiricisi funksiyasını saxlayır: “ekolojiqah cəmiyyət”, “rəqabətxah iqtisadiyyat” kimi terminlər hədəf orientasiyasını göstərir. Beləcə, şəkilçi ictimai ehtiyacı dil vasitəsilə brend edir, konsepsiyalaşdırır.
Dil psixologiyası aspektindən -xah ilə yaranan sözlərdə emosional yük nisbətən daha rasional görünür; çünki “istək, arzu” rasional məqsəd, plan, proqram çağrışına bağlanır. Bu, “sevər” və “pərəst” şəkilçilərinin duyğu yönümlülüyündən fərqlənir.
Fonetik uyğunlaşma və yazılış variantları
Ədəbi normada şəkilçi -xah kimi yazılır və [xɑh] fonetik səslənişinə malikdir. Türk qramatik alfabesinə uyğunlaşma zamanı “haa” vokalının ahəng qanununa təsiri minimaldır, çünki kök gəlmə söz olduğu üçün harmoniya tələbi yumşalır.
Bəzi mətnlərdə “-xah” əvəzinə “-xāh”, “-xeh”, “-xi” variantları saxlanıla bilər; amma Azərbaycan imla qaydaları “xah” formasını əsas hesab edir. Dialektik tələffüzdə [xæh], [xa:] kimi variantlara rast gəlinir.
Söz sonuna saitlə bitən kök gələndə toqquşma yoxdur: “azadi + xah = azadixah”. Saitlə bitməyən kökdən sonra birlikdə yazılır: “tərəqqi + xah = tərəqqixah”. İki səs arasında xüsusi fasilə işarəsi qoyulmur; bu, morfoqrafik bütövlük prinsipidir.
Mifoloji-bədii kontekstlər
Klassik poeziyada -xah döyüş, eşq və mənəvi dəyər obrazları yaradır: “pərixah” (pəriarzulayan) Füzulinin xəyal dünyasında ideallaşdırılmış gözəli təsvir edir. Nəsimi “həqqixah” müridi haqq axtarışında olan sufini göstərir.
Müasir nəsrdə isə -xah metaforik portret yaradır: “səmimi həqiqətxah jurnalist” ifadəsi personajın peşəkar motivasiyasını konkretləşdirir. Ədəbi qəhrəmanın psixoloji portretində bu şəkilçi məqsəd yönlü xarakteri vurğulayan linqvistik marker rolunu oynayır.
Tərcümə nəzəriyyəsində -xah çox vaxt ingilis dilindəki -ist, -seeker və ya -minded şəkilçilərinə uyğun gəlir: “justice-seeker”– “ədalətxah”, “liberal-minded”– “azadixah”. Terminoloji ekvivalent seçərkən konnotasiyanın uyğunluğu diqqətdə saxlanmalıdır.
Jurnalistika və politologiyada -xah terminləri
XXI əsr Azərbaycan publisistikasında “islahatxah qanad”, “mücəddidətxah ziyalılar”, “azadixah gənclər” kimi birləşmələr siyasi analizlərin stilistik xüsusiyyətinə çevrilib. Bu terminologiya cəbhələşmə və ideya orientasiyasını bir sözlə işarələyir.
Politogiya ədəbiyyatında liberal, konservativ, sosial-demokrat kimi beynəlxalq terminlərə uyğun olaraq “azadixah”, “mühafizəkarxah” formaları təklif edilir; ancaq dil istifadəsi rəsmi terminoloji komissiyanın razılaşdırmasına bağlıdır.
Mediada click-bate başlıqlarda -xah bəzən emosional hiperbolaya çevrilir: “Hakimiyyətxah nazir yenidən səhnədə”. Bu cür kontekstlərdə şəkilçi neqativ ton yaradır və media tənqid texnikasının elementi sayılır.
Leksikostatistik göstəricilər və korpus analizi
Milli korpusdan götürülən 15 milyon sözlük mətn bazasında 40-dan çox -xah modelində leksik vahid tapılıb. İstifadə tezliyinə görə TOP-5: azadixah, islahatxah, ədalətxah, sülhxah, tərəqqixah. Bu sözlərin 70 %-i politoloji-publisistik mətnlərdə, 20 %-i ədəbi-bədii, 10 %-i akademik mənbələrdə işlənib.
Korpus analizi göstərir ki, -xah sözlərinin pik istifadəsi 1918–1920 illərində, sonra 1990–1993 və 2015–2020 siyasi aktivlik dövrlərində artıb. Bu fakt şəkilçinin ictimai proseslərə həssas reaksiya verdiyini sübut edir.
Konnotasiya analizi də maraqlıdır: “sülhxah” sözü 96 % hallarda pozitiv, “hakimiyyətxah” isə 82 % hallarda neqativ çalarla yanaşı verilib. Bu, şəkilçinin neytral, lakin kontekstlə boyanan semantik mahiyyətinə işarədir.
| Şəkilçi ilə söz | Mənası | Üslub qat | Ekvivalent (EN) |
|---|---|---|---|
| Azadixah | Azadlıq tərəfdarı | Politoloji | Freedom-seeker |
| Ədalətxah | Ədalət istəyən | Hüquq | Justice-minded |
| Sülhxah | Sülh carçısı | Diplomatik | Peace-seeking |
| İslahatxah | Dəyişiklik tərəfdarı | Publisistik | Reformist |
| Tərəqqixah | İnkişaf arzulayan | Elmi | Progressivist |
Dil tədrisində -xah modeli
Orta məktəb ədəbiyyat proqramında “Azadixah şairlər” mövzusunda şəkilçi açıqlandıqda, müəllim kök-şəkilçi analizi aparır: azadi+nəzə, azadixah – “azadlığı istəyən”. Şagirdlər -sevər, -pərəst, -xah müqayisəsi apararaq üslub fərqini dərk edirlər.
Ali məktəbin “Azərbaycan dilində leksikologiya” kursunda -xah mənşə, morfoloji sabitlik, semantik spesifika mövzularında praktiki tapşırıqlar keçirilir: korpusdan cümlə nümunəsi topla, məna təhlili et, sinonim sıraları müəyyənləşdir. Bu metod şəkilçinin funksional aktivliyini öyrənmək üçün effektivdir.
Bundan başqa, terminologiya sahəsində magistr tələbələri -xah şəkilçili yeni söz yaradıcılığı tapşırığı alır: “kibertəhlükəsizlikxah siyasət”, “dayanıqlıqxah iqtisadiyyat”. Bu yanaşma dilin yeniləşmə potensialını nümayiş etdirir və semantik uyğunsuzluqları aşkarlamağa kömək edir.
-xah şəkilçisi Azərbaycan dilinin tarixilik, ideologiya və modern leksika kəsişməsində dayanan dinamik morfemdir. O, farsdilli mədəni mühitdən türk söz yaradıcılığına adaptasiya edildiyi gündən etibarən “arzu, tərəfdarlıq, istəyin davamlılığı” semantikasını sabit daşıyıb; lakin hər dövrün ideoloji sifarişinə görə yeni köklərlə birləşərək zəngin sinonimlər yaradır. Korpus tədqiqatları sübut edir ki, -xah ictimai-siyasi dalğalanmaların gücləndiyi mərhələlərdə daha çox işə düşür, çünki dil istifadəçisi prinsipial dəyərləri və idealları ifadə etmək üçün aydın morfoloji markerə ehtiyac duyur. Fonetik və morfoloji baxımdan şəkilçi sadə quruluşa malik, ahəng qanunu ilə konfliktə girməyən elastik formadır; semantik baxımdan isə güclü stilistik enerjiyə sahibdir: eyni söz rəsmi memorandumda pozitiv, media satirasında neqativ çalar ala bilir. Tədris metodikasında -xah morfemini -sevər və -pərəst kimi milli şəkilçilərlə müqayisə edərək tələbəyə tarixi-bədii üslub təbəqələrini dərk etdirmək mümkündür. Sosiolinqvistik prizmada -xah sözlərinin ağla ilk gətirdiyi məfhumlar—azadlıq, ədalət, sülh—dilin dəyər kodlarını da göstərir. Gələcəkdə texnoloji və ekoloji diskursların genişlənməsi bu şəkilçinin yeni köklərlə birləşib “innovasiyaxah”, “karbonneytralxah” kimi neologizmlər yaratmasını şərtləndirəcək. Bu, dilimizin zənginləşmə prosesinin dayanmadığını, arxaik morfemlərin belə yenilik daşıyıcısına çevrilə bildiyini nümayiş etdirir. Deməli, -xah söz yaradıcılığında yalnız keçmişin izini deyil, gələcəyin leksik xəritəsini də oxumaq mümkündür; çünki dil istək və idealların səhnəsidir, -xah isə həmin səhnədə ardıcıl arzu və məqsədi ifadə edən dinamik aktyordur.
Ən Çox Verilən Suallar
Bu şəkilçi qoşulduğu söz kökünə “istəyən, arzulayan, tərəfdar olan” mənasını əlavə edir. Yəni ədalət + xah şəkli “ədaləti istəyən, ədalət tərəfdarı” məzmunu yaradır. Bəzi hallarda substativləşərək şəxs adı funksiyası daşıyır, məsələn, ədalətxah – ədalətsevər adam.
Hər ikisi meyil bildirir, lakin -sevər daha emosional, danışıq üslubuna yaxın çalar yaradır (vətənsevər), -xah isə rəsmi, kitabı və bəzən arxaik ton daşıyır (vətənxah). Bundan başqa, -xah sözlərində istək daha prinsipial və ideoloji sədaqət kimi hiss olunur.
Tam məhsuldar olmasa da, müasir dil praktikası yeni sözlərlə -xah şəkilçisini birləşdirir: ekologiyaxah, innovasiyaxah, rəqəmsallıqxah. Xüsusilə publisistik və elmi üslubda yeni konseptləri ifadə etmək üçün potensialı qalır. Bununla belə, tövsiyə olunan söz hər zaman semantik uyğunluq baxımından dəyərləndirilməlidir.
Əlavə defis, apostrof və s. istifadə olunmur; şəkilçi köklə bitişik yazılır: tərəqqixah, azadixah. Saitlə bitən kökdə də eyni bütöv qayda tətbiq edilir: hürriyyət + xah = hürriyyətxah.
Bəli, istənilən isim və ya substantivləşmiş sifət kimi hallanır: azadixahın, azadixaha, azadixahı, azadixahda. Hallanma şəkilçiləri birbaşa əsas sözə əlavə olunur, şəkilçinin forması dəyişmir.
Bəzi bölgələrdə [xæh] və ya [xa:] səslənməsi qeydə alınıb. Lakin ədəbi normada [xɑh] tələffüzü qəbul edilib. Yazılışda fonetik variantlar əks olunmur, yəni bütün hallarda “xah” yazılır.
Bəli. Məsələn, “hakimiyyətxah” – yalnız hakimiyyət istəmək, “şöhrətxah” – şöhrət düşkünü kimi mənfi konnotasiyalı sözlər var. Kökün mənfi semantikası “istək” modalı ilə birləşəndə neqativ çalar əmələ gəlir.
Qətiyyən. Əksinə, klassik çalar qatır və xarakterin ideoloji istiqamətini aydınlaşdırır. Məsələn, “ədalətxah qəhrəman” söz birləşməsi obrazın prinsipiallığını, “səlahiyyətxah məmur” isə mənfi ambisiyasını daha qabarıq göstərir.
Elmi-publisistik dil yeni anlayışları ifadə etmək üçün kök+ xah modelinə müraciət edir: antikorrupsiyaxah siyasət, innovasiyaxah ekosistem, demokratiyaxah reformalar. Şərt odur ki, kök konseptual dəyər daşısın və “istək” semantikasına uyğun gəlsin.
Əsas sinonim şəkilçilər -sevər (vətənsevər), -pərəst (elmpərəst) və bəzən -çü/-çı (sülhçü) formalarıdır. Lakin sönalar üslub, emosional ton və kök variantı baxımından fərqlənir. -xah daha çox rəsmi, ideoloji çalarda işlənir.
