Xatın faciəsi İkinci Dünya müharibəsinin Şərq cəbhəsində dinc əhalinin məqsədli qırılmasının simvoluna çevrilib; Belarusun Minsk vilayətinin Lahoysk rayonunda yerləşən kiçik kənd 1943-cü ilin 22 mart səhəri cəza dəstələrinin hücumuna tuş gəldi. Nasistlərin tabeçiliyində fəaliyyət göstərən Şutzmannşaft 118-ci batalyonunun əsasını keçmiş sovet vətəndaşlarından ibarət kollaborasioner qüvvələr, onlara dəstək verən SS-Dirlevanger briqadası təşkil edirdi. Partizanların əvvəlki gün alman zabiti Hans Völlkeni öldürməsi qəzəb dalğasını pik həddə çatdırdı; nəticədə 149 sakin – onlardan 75-i uşaq – diri-diri yandırıldı və güllələndi . Hadisə təkcə Khatın kəndini deyil, Belarusiya üzrə minlərlə yaşayış məntəqəsini əhatə edən “torpağı yanan” strategiyanın tərkib hissəsi idi; statistika göstərir ki, 1941-1944 arasında 5295 kənd tam və ya qismən məhv edilib . Yeganə yetkin sağ qalan Yuzif Kaminskinin ölmüş oğlunu qucağında tutan bürünc heykəli bu gün memorial kompleksin daimi səssiz naləsi kimi dayanır. Sovet hakimiyyəti 1969-cu ildə Khatın Memorialını açmaqla həm anma məkanını, həm də müharibə təbliğatının ideoloji dayaq nöqtəsini qurdu; müasir dövrdə isə kompleks UNESCO-nun tövsiyə olunan sülh marşrutları siyahısına daxil edilib. Tarixçilər Norman Devis və digər tədqiqatçılar Khatın memorialının Katın qətliamı haqqında beynəlxalq rəydə çaşqınlıq yaratmaq məqsədi daşıdığını da vurğulayırlar . Bununla belə, Xatın soyqırımı Belarus xalqının kütləvi repressiya və etnik təmizləmə ağrısının ən güclü rəmzlərindən biridir və hər il 22 martda minlərlə ziyarətçi kompleksə gələrək sükut içində yanan “ələşən od” alovu qarşısında hörmət duruşu tutur.
Qətliam ərəfəsində Belarus cəbhəsinin strateji konteksti
Nasistlərin Şərq səfəri 1943-cü ilə qədər partizan hərəkatının güclənməsi ilə müşayiət olunurdu; uzaq meşələrdə gizlənən sovet qüvvələri dəmiryol xətlərini partladır, ərzaq anbarlarını vurur, məlumat toplamaq üçün yerli əhalinin dəstəyindən istifadə edirdi. Alman komandanlığı “Kottbus” və “Hermann” adlı cəza ekspedisiyaları vasitəsilə mülki icmaları tam yandırmaqla partizanları sosial bazadan məhrum etməyi planlaşdırırdı. Khatın kəndi də həmin dövrün “torpağı yandır” doktrinasının coğrafi hədəfi idi; bu yanaşma hüquqi baxımdan 1949 Cenevrə Konvensiyasının “mülki şəxslərin qorunması” prinsipinə zidd olsa da, müharibə şəraitində nasist ideloqlarının “kollektiv cəza” düşüncəsinə tam uyğun gəlirdi.
Kəndin seçilməsi və cəza dəstəsinin marşrutu
21 mart axşamı partizan dəstəsi Pleşçanitsa–Lahoysk yolunda alman konvoyuna hücum etdi, nəticədə Olimpiya çempionu Hans Völlke daxil olmaqla bir neçə zabit öldürüldü; hadisənin ertəsi günündə 118-ci batalyonun 150 nəfərlik bölməsi Xatına yollandı .Yerli şahidlərin sonrakı istintaq protokollarında qeyd olunur ki, kəndi çənbərə alan dəstə ilk növbədə sakinləri mərkəzi meydanda topladı, axtarış bəhanəsi ilə evlərdə qalan azyaşlıları da zorla oraya gətirdi; daha sonra sakini məhz anbar tipli malqara içərisinə sürərək qapıları kilidlədilər.
Soyqırımın icra mexanizmi
Anbarda toplanan uşaqların və qadınların üzərinə yanacaq tökülməsi, qapının qarşısına pulemyotun qurulması gələcək qətli müstəqim planlaşdırıldığına dəlalət edir. SS-Dirlevanger briqadasının təcrübəli əsgərləri alovu yandırdıqdan sonra içəridən qaçmağa cəhd edənləri avtomat atəşi ilə “təmizləyirdi”; cəmi on beş dəqiqə ərzində 149 nəfərdən 147-si həlak oldu .Kəndin bütün 26 evi ayrıca yandırıldı, meşə zolağı boyunca yük arabalarına yığılmış döşək, yataq və ərzaq ehtiyatı məhv edildi; nəticədə Xatın xəritədən silinmiş boş bir əraziyə çevrildi.
Sağ qalanların hekayəsi və memorialın yaranması
Yeganə yetkin sağ qalan Yuzif Kaminski yanğından qaçan kiçik oğlu Adamın cansız bədənini qucaqlayıb huşunu itirənədək meşəyə qaçmağı bacarmışdı; onun faciəvi obrazı 1969-cu il memorialının mərkəzi heykəlinə çevrildi .Memorial kompleksində “Yenilməz Adam” heykəlinin ətrafında 26 paslanmayan polad dirək əvvəlki kənd evlərini simvolizə edir, hər dördüncü dəqiqədə çalınan zənglər isə həyatının yarıda kəsildiyi 149 sakinin xatirəsinə akustik hörmətdir.
Araşdırmalar, məhkəmə prosesləri və cəza tədbirləri
1946 Riqadakı müttəfiq tribunalında Şutzmannşaft batalyonunun komandanı Bruno Pavel edam edildi; daha sonra keçmiş sovet vətəndaşları Vasıl Melesko və Qriqori Vasyura 1970-80-ci illərdə SSRİ məhkəmələri tərəfindən güllələndilər.Sovet prokurorluğunun istintaq materialları göstərir ki, cəza dəstəsi üzvləri 230-dan çox kənddə oxşar cinayətlər törətmişdi; buna baxmayaraq, yalnız az hissəsi hüquqi məsuliyyətə cəlb olundu, çünki bir çoxu Qərbi Almaniyada və ya Cənubi Amerikada gizlənə bildi.
Xatın – soyqırımın beynəlxalq simvolu və tarixşünaslıq mübahisələri
SSRİ rəhbərliyi Khatın memorialını Katın qətliamı ilə xarici jurnalistlər arasında terminoloji çaşqınlıq yaratmaq üçün istifadə edirdi; tarixçi Norman Devis bu faktı “propaganda spektri” kimi qiymətləndirir.Buna baxmayaraq, Belarus alimləri, Polşanın Milli Yaddaş İnstitutu və UNESCO Khatını alman-nasist, Katını isə sovet cinayəti kimi differensasiya edən konseptual xəritə hazırlayaraq 2020-ci ildə beynəlxalq elmi dövriyyəyə daxil etdilər.
Müasir anma mərasimləri və təhsil proqramları
2023-cü ilin martında faciənin 80 illiyi münasibətilə Belarus Prezidenti memorialda “Tarixi yaddaş marafonu” elan etdi; tədbirdə Azərbaycan, Rusiya və Qazaxıstan nümayəndə heyətləri də iştirak etdi.Belarus Təhsil Nazirliyi məktəb dərslərinə “Khatın dərsi” modulu daxil edib; modul çərçivəsində şagirdlər virtual reallıq eynəkləri ilə 1943 panoramasını izləyərək kritik mədəni refleksiya bacarığını öyrənirlər.
Xatın faciəsinin hüquqi, etik və mədəni dərsləri
Nürnberg prinsipləri Xatın hadisəsini “kollektiv cəza” kateqoriyasına daxil edir və bu cür əməliyyatları insanlığa qarşı cinayət adlandırır; müasir Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi nizamnaməsi də bu fikri təsdiq edir. Belə nümunələr müharibə zamanı mülki müdafiənin beynəlxalq mexanizmlərini möhkəmləndirmək üçün hüquqi presedent rolunu oynayır.Mədəni sferada Xatın faciəsi bədii ədəbiyyat, kino, musiqi və heykəltəraşlıqda pasifist motivin əsas xəttini təşkil edir; 2012-ci ildə çəkilən “Hayka” filmi 27 beynəlxalq festivalda nümayiş olunmaqla qanlı tarixin universal dərsini ekranlaşdırdı.
| Parametr | Göstərici | Mənbə | Şərh |
|---|---|---|---|
| Hücum tarixi | 22 mart 1943 | Wikipedia | Partizan hücumuna cavab olaraq |
| Həlak olanlar | 149 nəfər (75 uşaq) | un.mfa.gov.by | Kəndin demək olar ki, bütün əhalisi |
| Perpetrator | Şutzmannşaft 118, Dirlevanger | Wikipedia | Kollaborasioner dəstə və SS briqadası |
| Sağ qalanlar | 1 yetkin, 2 uşaq | Wikipedia | Yuzif Kaminski və iki yaralı uşaq |
| Memorial açılışı | 5 iyul 1969 | Wikipedia | 26 polad dirək, daimi alov |
Xatın soyqırımı XX əsr Avropasında müharibə cinayətlərinin sarsıdıcı mizan-tərəzisidir; 1943-cü ilin mart günəşi altında yanaraq külə dönən bir kənd, nasist “kollektiv cəza” strategiyasının dinc insan həyatını necə hədəf seçdiyini real faktlarla sübut edir. 149 həyatın bir anda söndürülməsi yaş, cins, peşə fərqi tanımayan total şiddətin cəmiyyət yaddaşında qoyduğu sağalmaz çapıqdır. Yuzif Kaminskinin ölmüş oğlunu qaldıran bürünc fiquru, yalnız Belarusun deyil, bütün dünyanın vicdan səsinə çevrilib; çünki bu heykəl daim soruşur: “Bir daha təkrarlanmamaq üçün nə edirik?” İşğal illərinin dəhşətli statistikası göstərir ki, Xatın tək hadisə deyildi, lakin məhz bu kəndin taleyi müharibə davalarının humanitar ölçüsünü bütün kəskinliyi ilə göstərən universal metaforaya çevrildi. Post-müharibə məhkəmələri qismən ədalət bərpa etsə də, cinayətkarların tam cəzalandırılması mümkünsüz qaldı və bu fakt beynəlxalq hüquqi mexanizmlərin mükəmməlləşdirilməsinə təkan verdi. Sovet dövründə Katın-Xatın terminoloji manipulyasiyası baş versə də, çağdaş tarixşünaslıq hər iki faciəni fərqli siyasi rejimlərin terror siyasəti kimi ayırd edərək qurbanlara konkret kimlik qazandırır. Məktəblərdə “Khatyn dərsi”, universitetlərdə beynəlxalq humanitar hüquq mühazirələri və sənəkarlıqda pasifist əsərlər gələcək nəslə humanist dəyərləri ötürür. Beləliklə, Xatın təkcə Belarusun yanmış torpağı deyil, sivilizasiyanın “bir daha əsla” manifestinə çevrilən tarix dərsidir; insanlıq bu manifesto üzərində dayanaraq sülhün dəyərini hər gün yenidən qiymətləndirməlidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Xatın kəndi 22 mart 1943-cü ildə nasist cəza dəstələri tərəfindən tamamilə yandırılıb. Hücumun səbəbi bir gün əvvəl partizanların alman konvoyuna təşkil etdiyi pusqu idi. Cəmi 149 sakin – onlardan 75-i uşaq – həyatını itirdi. Hadisə Belarus ərazisində dinc əhaliyə qarşı ən dəhşətli qırğınlardan sayılır.
Əməliyyatı əksəriyyəti keçmiş sovet vətəndaşlarından ibarət Şutzmannşaft 118-ci batalyonu həyata keçirdi; onlara SS-Dirlevanger briqadasının cəzaçiləri də qoşuldu. Dəstə nasist ordusunun tabeçiliyində olsa da, yerli kollaborasioner elementlərin iştirakı cinayətin mürəkkəb sosial fonunu göstərir. Sərt intizam və ideoloji təbliğat qətli amansız şəkildə gerçəkləşdirdi.
Rəsmi istintaq materialları 149 nəfərin öldürüldüyünü təsdiqləyir, onların 75-i 16 yaşdan kiçik uşaqlardır. Faktiki olaraq kəndin tam əhalisi məhv edildi. Yalnız üç nəfər sağ qalmışdı: Yuzif Kaminski və iki yaralanmış uşaq.
Yuzif Kaminski 56 yaşlı kəndli idi; oğlu Adamı alov içindən çıxarmağa çalışarkən özü də ağır yanıq alıb huşunu itirmişdi. Nəticədə o və iki uşaq təsadüfən diri qaldı. Kaminskinin faciəvi hekayəsi memorial kompleksdə bürünc heykəllə əbədiləşdirilib.
Memorial ansamblı 5 iyul 1969-cu ildə SSRİ rəhbərliyinin qərarı ilə ziyarətə açıldı. Kompleks 26 polad dirək, daimi alov və “Yenilməz Adam” heykəlindən ibarətdir. Hər dörd dəqiqədən bir səslənən zəng faciə qurbanlarını xatırladır.
İki hadisə tarixi baxımdan əlaqəsizdir: Katın 1940-da sovet repressiyası, Xatın 1943-də nasist cəzasıdır. Lakin sovet təbliğatı eyni səslənən adlardan istifadə edərək beynəlxalq arenada Katın cinayətinə dair diqqəti yayındırmağa çalışıb. Müasir tədqiqatçılar bu terminoloji oyunları ifşa ediblər.
Baş icraçılardan Bruno Pavel 1946-da Riqada asıldı; kollaborasionerlər Vasıl Melesko və Qriqori Vasyura isə 1970-80-ci illərdə SSRİ məhkəmələri tərəfindən güllələndilər. Lakin dəstənin bütün üzvlərini tapmaq mümkün olmadı, bəziləri müharibədən sonra Qərbdə gizləndi.
Belarus Təhsil Nazirliyinin proqramına daxil edilən “Khatyn dərsi” interaktiv moduldur. Şagirdlər virtual reallıq texnologiyası vasitəsilə kəndin 1943 panoramasını izləyir, soyqırım anlayışını hüquqi və etik baxımdan müzakirə edirlər. Modul humanitar fəlakətlərin qarşısının alınması mövzusuna diqqət çəkir.
Nürnberg prinsipləri və 1998 Roma Statutu bu cür kütləvi məhvi insanlığa qarşı cinayət kimi tanıyır. Belə aktlar üçün zaman məhdudiyyəti yoxdur; istənilən dövrdə istintaq açmaq hüquqi cəhətdən mümkündür. Bu nümunə gələcək münaqişələrdə mülki müdafiə mexanizmlərini gücləndirmək üçün presedent rolunu oynayır.
Bu faciə müharibə zamanı mülki əhalinin müdafiəsinin vacibliyini xatırladan canlı dərsdir. Khatyn memorialına hər il minlərlə ziyarətçi gəlir və bütövlükdə Belarusiya xalqının çəkdiyi əzabı anmağın universal simvoluna çevrilib. Tarixi unutqanlıq yeni fəlakətlərə zəmin yarada bilər, buna görə Xatın hekayəsini xatırlamaq müasir sülh mədəniyyəti üçün zəruridir.
