Xəbər : Mahiyyəti, Növləri, Strukturu

Xəbər anlayışı insan cəmiyyətinin ən qədim dövrlərindən bəri ünsiyyətin, sosial münasibətlərin və kollektiv həyatın əsas dayaqlarından biri hesab edilir. İnsanın digər insanlarla, təbiətlə, ictimai və siyasi proseslərlə əlaqə qurması, informasiyanı paylaşması və toplaması üçün xəbər fenomeni əvəzolunmaz rol oynayır. Zaman keçdikcə xəbər yalnız gündəlik həyatımızın deyil, həm də elmi, siyasi, iqtisadi və mədəni proseslərin ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilib. Xəbər vasitəsilə insan yeni məlumat əldə edir, ətrafda baş verən hadisələrdən agah olur, təhlükələri önləyə, imkanlardan yararlana bilir. Müasir dünyada xəbərin rolu artdıqca, onun mənbəyi, təsdiqliliyi, yayılma forması və qəbul olunma tərzi də getdikcə mürəkkəbləşir və müxtəlif ictimai diskussiyalara səbəb olur.

İnformasiyanın sürətlə yayıldığı çağımızda xəbər məfhumu həm insan, həm də cəmiyyət üçün informasiya təhlükəsizliyi, maariflənmə, doğru-düzgün qərar vermək və ictimai proseslərdə iştirak baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Xəbər sözünün mənası, tarixən keçdiyi təkamül yolu, müxtəlif dillərdə və mədəniyyətlərdə qəbul olunduğu formalardan tutmuş, müasir dövrdə sosial media və texnoloji innovasiyalar vasitəsilə yenilənən informasiyanın yayılmasına qədər bu anlayış daim dəyişən və yenilənən bir fenomendir. Xəbər təkcə informasiya deyil, həm də ictimai rəyə təsir edən, cəmiyyətin inkişaf tempinə, gündəlik həyatına, psixologiyasına və davranışına yön verən mühüm sosial instituta çevrilmişdir.

Xəbər anlayışının mənası və mahiyyəti

Xəbər sözünün kökü qədim ərəb dilinə gedib çıxır və “məlumat vermək”, “agah etmək”, “bildirmək” kimi anlamları ifadə edir. Azərbaycan dilində xəbər – bir hadisə, fakt və ya situasiya haqqında məlumat, yeni informasiya, ictimai əhəmiyyət kəsb edən hər hansı məlumat deməkdir. Xəbərin əsas xüsusiyyəti onun yeniliyi, aktuallığı və ictimai maraq doğurmasıdır. Hər hansı hadisənin, prosesin və ya yeniliyin baş verdiyini, dəyişikliklərin olduğunu cəmiyyətə çatdırmaq üçün xəbər forması seçilir. Xəbər həm yazılı, həm şifahi, həm də vizual formada ola bilər.

Xəbərin strukturunda əsas elementlərdən biri onun obyektivlik dərəcəsidir. Peşəkar xəbər yalnız hadisəni deyil, faktları dəqiq və qərəzsiz şəkildə, informasiyanın mənbəyinə istinad etməklə təqdim edir. Xəbər yalan, şayiə, fərziyyə və ya təbliğatdan fərqli olaraq, reallığa əsaslanmalı və ictimai rəyə təsir edə biləcək dərəcədə səlis və anlaşıqlı olmalıdır. Xəbərin həm də rəsmi, qeyri-rəsmi, operativ, analitik, elmi və bədii növləri mövcuddur.

Xəbərin tarixən inkişafı və təbii ehtiyac kimi formalaşması

Xəbər məfhumu bəşəriyyətin formalaşdığı ilk dövrlərdən bəri mövcuddur. Qədim tayfalar, dövlətlər və icmalar arasında ilk xəbərləşmə formaları siqnallar, duman, baraban səsləri, işarələr, daha sonra isə şifahi elçilər vasitəsilə həyata keçirilirdi. Tədricən yazılı dillər formalaşdıqca, lövhələr, kağızlar və müxtəlif məktublaşma vasitələri xəbərləşmənin əsas kanallarına çevrildi. Antik dövrdə Romada “Acta Diurna” adlı ilk qəzetlərdən biri yaradılmış, burada dövlət və ictimai hadisələr haqqında xəbərlər gündəlik yayımlanırdı.

Orta əsrlərdə xəbər daha çox saraylar, ticarət yolları və dini mərkəzlər vasitəsilə yayılırdı. Xüsusi xəbərləşmə sistemləri qurulur, elçilər və kuriyerlər uzun məsafələrə məlumat çatdırırdı. XVI əsrdə çap sənayesinin inkişafı ilə xəbər yayılmasında inqilabi dəyişiklik baş verdi və qəzet-jurnal formatında kütləvi informasiya vasitələri yaranmağa başladı.

Müasir dövrdə xəbər

XX və XXI əsrlər xəbərin yayılmasında texnologiyanın misilsiz rol oynadığı dövr kimi xarakterizə olunur. Qəzet, radio, televiziya və nəhayət, internetin yaranması və inkişafı xəbərin auditoriyaya çatdırılmasında yeni mərhələyə keçid yaratdı. Artıq bir xəbər saniyələr içində dünyanın istənilən nöqtəsində milyonlarla insana ötürülə bilər. Müasir informasiya cəmiyyətində xəbər agentlikləri, xəbər portalları, sosial media platformaları, bloglar və fərdi jurnalistlər informasiyanın yayılmasında aparıcı rol oynayır.

Xəbərin yayılma sürətinin artması həm ictimai informasiyaya çıxışı asanlaşdırdı, həm də dezinformasiyanın, yalan xəbərlərin (feyk news) yayılması riskini artırdı. Ona görə də, bu gün xəbər yalnız informasiya deyil, həm də ictimai məsuliyyət və peşəkar etika tələb edən bir sahəyə çevrilib.

Xəbərin əsas funksiyaları və cəmiyyət üçün rolu

Xəbər cəmiyyətdə bir neçə mühüm funksiyanı yerinə yetirir. Bunların başlıcası informasiya vermək, maarifləndirmək, istiqamətləndirmək, ictimai rəy yaratmaq və nəzarət mexanizmi funksiyalarıdır. Hər bir vətəndaş yaşadığı cəmiyyətin, ölkənin və dünyanın gündəlik həyatında baş verən dəyişikliklərdən xəbərdar olmaq üçün daim xəbərə ehtiyac duyur. Xəbər vasitəsilə dövlət və özəl strukturlar ictimaiyyətə hesabat verir, vətəndaşlar isə hüquq və vəzifələrindən, yeni qanun və qaydalardan, iqtisadi-siyasi yeniliklərdən agah olurlar.

Xəbər eyni zamanda maarifləndirici funksiya daşıyır – elm, mədəniyyət, səhiyyə, texnologiya, təhsil və digər sahələrdə baş verən yeniliklər barədə məlumat cəmiyyətin ümumi səviyyəsinin yüksəlməsinə xidmət edir. Həmçinin xəbər ictimai rəyin formalaşmasında, insanların fikir və münasibətlərində dəyişiklik yaratmaqda əsas rol oynayır.

Xəbər növləri və təsnifatı

Xəbər müxtəlif meyarlara görə təsnif edilə bilər. Ən geniş yayılmış bölgü – məzmununa, formasına, çatdırılma üsuluna, mənbəyinə və funksiyasına görə aparılır.

• Operativ xəbər: Dərhal baş vermiş hadisə və ya dəyişiklik barədə informasiyanı əhatə edir.
• Analitik xəbər: Hadisənin səbəbləri, nəticələri, konteksti və əhəmiyyəti haqqında dərin təhlil təqdim edir.
• Rəsmi xəbər: Dövlət və ya rəsmi orqanların məlumatları əsasında yayılır.
• Qeyri-rəsmi xəbər: Fərdi mənbələr, şayiələr, fərziyyələr üzərində qurulur, lakin ictimai maraq doğurduğu üçün paylaşılır.
• Bədii xəbər: Sənətkarlıq üslubunda, ədəbi dillə yazılan, təsvir və obrazlarla zənginləşdirilən xəbər növüdür.
• Elmi xəbər: Elm və texnologiya sahəsində baş verən yeniliklər, kəşflər, ixtiralar və tədqiqat nəticələri barədə məlumat verir.

Aşağıdakı cədvəldə xəbər növləri qısa şəkildə təsvir olunub:

Xəbərin struktur elementləri və yazılma qaydaları

Peşəkar xəbər yazmaq üçün onun struktur elementlərini dəqiq bilmək vacibdir. Xəbərin əsas hissələri bunlardır:

• Başlıq: Məlumatı dəqiq, qısa və diqqətçəkici şəkildə ifadə edir.
• Lid (giriş hissə): Xəbərin ən vacib elementlərini bir-iki cümlədə ümumiləşdirir.
• Əsas hissə: Hadisənin detallarını, kim, nə vaxt, harada, necə və nə üçün baş verdiyini açıqlayır.
• Əlavə məlumat: Kontekst, mənbələr, sitatlar və ya ekspert rəyləri.

Xəbər yazarkən obyektivlik, dəqiqlik, sadəlik və informativlik əsas tələblərdir. Yalan, şayiə və təhrif olunmuş məlumatlardan, subyektiv və qərəzli yanaşmadan uzaq olmaq peşəkar jurnalistikanın əsas prinsipidir.

Xəbər və sosial media

Sosial medianın inkişafı ilə hər kəs həm xəbər mənbəyi, həm də yayımçısına çevrilib. Facebook, Instagram, Twitter, Telegram və digər platformalarda xəbər sürətlə yayılır və geniş auditoriyaya çatır. Bu isə yeni problemlər və çağırışlar yaradır – dezinformasiyanın, manipulyativ məlumatların yayılması, xəbərin mənbəyinin yoxlanılmasının çətinləşməsi və informasiya kirliliyinin artması kimi.

Müasir dövrdə xəbər portallarında “fact-checking” (fakt yoxlanışı), mənbənin dəqiqləşdirilməsi, informasiya gigiyenası və media savadlılığı anlayışları xüsusi aktuallıq kəsb edir. Cəmiyyətin hər bir üzvü xəbəri qəbul edərkən tənqidi yanaşmalı, informasiyanın etibarlılığını yoxlamalıdır.

Xəbər agentlikləri və beynəlxalq praktika

Dünyada xəbərin toplanması, emalı və yayılması ilə məşğul olan onlarla beynəlxalq agentlik mövcuddur. Onların fəaliyyət prinsipi operativlik, obyektivlik və qlobal auditoriyaya çatdırılma imkanları ilə fərqlənir. Azərbaycanda da bir sıra milli xəbər agentlikləri fəaliyyət göstərir. Beynəlxalq xəbər agentlikləri (məsələn, Reuters, AP, AFP və s.) dünyanın istənilən nöqtəsində baş verən hadisələr barədə birbaşa, operativ və dəqiq məlumat almaq imkanı yaradır.

Xəbər agentlikləri eyni zamanda rəsmi dövlət qurumlarının, elmi mərkəzlərin və beynəlxalq təşkilatların informasiyalarını cəmiyyətə çatdırır. Onların hazırladığı xəbərlər çox vaxt KİV, televiziya, radio və onlayn portallar tərəfindən istifadə olunur.

Xəbər etikası və ictimai məsuliyyət

Xəbər yayımı prosesində etik normalara əməl etmək cəmiyyətin etimadını qazanmaq və informasiya təhlükəsizliyini qorumaq baxımından vacibdir. Peşəkar xəbər obyektiv, qərəzsiz, dəqiq və insan hüquqlarına hörmətlə yanaşaraq hazırlanmalıdır. Yalan, iftira, təhqir və dezinformasiya ciddi ictimai narahatlıq və fəsadlar doğura bilər. Xüsusən də ictimai rəyə təsir edən, siyasi və ya sosial gərginlik yarada biləcək xəbərlərdə etik qaydalara ciddi riayət olunmalıdır.

Xəbər mənbələri və onların yoxlanılması

Xəbərin ən önəmli şərtlərindən biri mənbənin etibarlılığı və informasiyanın yoxlanılmasıdır. Etibarlı xəbər mənbələri dövlət qurumları, rəsmi şəxslər, ekspertlər, nüfuzlu agentliklər və bilavasitə hadisə şahidləri ola bilər. Müasir dövrdə “faktçekinq” (fact-checking) mərkəzləri, xüsusi jurnalist araşdırmaları və media platformaları xəbərin düzgünlüyünü yoxlamaqda mühüm rol oynayır.

Xəbər mənbələrinin təsnifatı aşağıdakı cədvəldə əks olunub:

Xəbər informasiya cəmiyyətinin, insan həyatının və ictimai münasibətlərin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Doğru və etibarlı xəbər cəmiyyətin inkişafı, maarifləndirilməsi və təhlükəsizliyi üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Hər bir insan gündəlik həyatında xəbərin rolunu və gücünü dərk etməli, informasiya bolluğunda düzgün seçim etməyi, informasiyanın mənbəyini yoxlamağı və mediada etik davranış qaydalarına əməl etməyi bacarmalıdır. Müasir dövrdə xəbər sadəcə məlumat deyil, həm də sosial məsuliyyət, etik dəyər və cəmiyyət üçün nümunədir.

Ən Çox Verilən Suallar