Xəlil Rza Ulutürk : Ədəbi Addımlar, Milli Oyanış Tribunu

Xəlil Rza Ulutürk 1932-ci il oktyabrın 21-də Salyan rayonunun Pirəbbə kəndində dünyaya göz açdı. Kənd mühitinin saf dili, xalq nağılları, bayatıları, aşıq havaları onun poetik sensibililiyini erkən yaşlardan cilaladı. Orta məktəb illərində qiraət yarışlarında fərqlənməsi, rayon qəzetində dərc olunan ilk şeirləri, müəllimlərinin diqqətini çəkən obrazlı təfəkkürü gənc Xəlildə yazmaq eşqini körüklədi. O, 1950-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsinə qəbul olunaraq klasik Şərq poeziyasını, Avropa romantizmini, rus modernizmini və ana dilinin fonetik gözəlliklərini birlikdə öyrənmək imkanına sahib oldu.

İlk ədəbi addımlar və müstəqil üslub axtarışı

Universitet illərində o yazı prosesinə elmi yanaşma gətirməyi qarşısına məqsəd qoydu. “Ulduzlara gedən yollar”, “Bahar gəlir” kimi ilk toplularında xalq obrazları ilə modern metaforaları sintez etdi. Dil içərisində dil prinsipi – yəni atalar sözlərinin ritmini sərbəst şeirlə birləşdirmək – onun poetikasına yeni nəfəs verdi. 1955-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü seçilməsi müxtəlif ədəbi məclislər və müzakirələrə yol açdı.

Elmi fəaliyyət və poeziya tandeminin bərqərar olması

Xəlil Rza Ulutürk 1969-cu ildə “Azərbaycan poeziyasında lirikanın inkişaf meyilləri” mövzusunda doktorluq müdafiə etdi. Akademik araşdırmalar onun şeirlərinə dərin mədəni qat, tarixi istinadlar, fəlsəfi relyef qazandırdı. Eyni illərdə rus, ukrayna, belarus, latış, türk, fars klassiklərini ana dilinə çevirərək dünya ədəbiyyatını oxuculara doğmalaşdırdı; “Turan çələngi” antologiyası türk dünyasından seçmə poeziyanı vahid mətnə cəmlədi.

Milli oyanış tribunu

1980-ci illərin sonlarında sovet imperiyasının dağılma prosesində Xəlil Rza Ulutürk poeziyanın tribun halına gəlməsinin canlı nümunəsinə çevrildi. Xalq mitinqlərində çıxışları, “Bir kərə yüksələn bayraq” kəlamına çevrilən misraları, azadlıq çağırışları cəmiyyətdə coşqu yaratdı. 1990-cı ilin Qanlı Yanvarından sonra milli mövqeyinə görə Lefortovo həbsxanasına salınması, orada qələmə aldığı “Lefortovo gündəliyi” poemasının isti imzasıyla xalqına çatdırılması şairi müqavimət rəmzinə çevirdi.

İlk illər və formalaşma mühiti

Xəlil Rza Ulutürkün doğulduğu Pirəbbə kəndi Salyan düzənliyinin zəngin folklor ab-havasını, qədim tayfa rəvayətlərini, məhəbbət və döyüş dastanlarını hələ XX əsrin əvvəllərində də diri saxlayırdı. Kənd meydanında axşamçağı çalınan sazın, ana nənələrin söylədiyi laylanın, toy məclislərində oxunan qoşmaların, çiling aşıqların ustadnamələrinin hamısında dilin ahəngi, qafiyənin gücü vardı. Belə fon təbiətən idraklı, sözə meyilli bir yeniyetməni klassik poetik səltənətə çəkirdi.

Xəlil Rza ailədəki beş qardaşın böyük övladı idi. Ata Xəlil kişi qızmar yayda ağ çadır qurub qız-qadınların toplaşıb xalça düzdüyü, oğlanların çöldə at mindiyi, qışda isə dəyirmi ocaqda nağıl dinlədiyi mühitin ilhamını yaşada bilən bir sima idi. Ana Xədicə xanımın ürəyindəki dindirici ləngvət ruhu, milli nəğmələri, ulusa sevdalı duası gələcək şairin poetik yaddaşına cod kök saldı.

BDU illəri və ədəbiyyat meydanına giriş

1950-ci ilin payızında Bakı Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsinin auditoriyasında ilk dərs zəngi çalınanda Xəlil Rza artıq əlində onlarla şeir qaralamasını daşıyırdı. Universitet kitabxanasında Nizami “Xəmsə”sinin qəzəllərini, Füzuli divanının incə məcazlarını, Nəbatinin xalq sevdası boyası vurulan misralarını, Sergey Yeseninin rus torpağı qoxuyan poeziyasını, Mayakovskinin vuruşqan ritmlərini ardıcıl deşifrə edir, şeir estetikasının fəlsəfi qatlarını dərk edirdi. Fakültə dostları Süleyman Rəhimov, Məsud Əlioğlu, Xəlil Cəvahirlə ədəbiyyat gecələri təşkil edir, yeni yazı nümunələrini bir-birinin qarşısında oxuyaraq, geyim şüarları kimi tənqid və fikirlərini sərbəst bölüşürdülər. Bu illərdə Xəlil Rzanın bədii zövqü akademik elmlə təbii vəhdətə girir. Azərbaycan Dilçilik İnstitutunda dialektoloji ekspedisiya iştirakçısı kimi cənub rayonlarının şivələrini, arxaik söz qatını qeyd edir, sonradan bu leksikı poetik mətnində canlı saxlamağı bacarır.

İlk topluların fəlsəfəsi

“Ulduzlara gedən yollar” kitabı 1960-cı illərin ideoloji arxa planında ümid, romantizm, gənclik intizarı notları ilə sanki çətin zamanın içində bir nəfəslik azadlıq sədası idi. Burada şair böyük planlar qurmaqdan, həyata məhəbbət bəsləməkdən, elmə, zəhmətə, ideallara tapınmaqdan bəhs edirdi. “Bahar gəlir” toplusu isə xalq poetikasının obrazlarını müasir söz estetikası ilə qovuşdurdu. Çiçək, torpaq, su, külək, ocaq, yurd semantikasında klassik ədəbiyyatın dörd ünsür fəlsəfəsi müasir sosial tonla yeni rəng aldı.

Elmi araşdırmalar və tərcümə məktəbi

1969-cu ildə müdafiə etdiyi doktorluq işi şairin sözdəki tədqiqatçı ciddiyyətini sübut etdi. Xəlil Rza lirikanın semantik yükü, obraz sisteminin təvəllüdü, milli poetika ilə ümumtürk poetikasının kəsişməsi kimi məqamları araşdırdı. Onun tərcümələrində dil sadəcə sözün qarşılığı deyil, milli melodiyanın başqa bir qarmaqdan səslənməsi idi. Puşkinin “Qafqaz əsiri”, Yeseninin “Qara adam”ı, Nazim Hikmətin “Sevgi masalı”, Yunus Əmrənin ilahiləri ana dilində sanki həm orijinal, həm yeni yazılmış mətn idi.

Faciəvi atalıq və “Şəhid oğluma ağı”

1992-ci ildə oğlu Təbib Qarabağ uğrunda döyüşdə şəhid oldu. Şairin kədəri milli hüznün poetik izharına çevrildi. “Şəhid oğluma ağı”nda fərdi ağrı ilə Vətən ağrısı eyni misrada qovuşdu. Bu əsər Azərbaycan müharibə lirikası tarixində yeni mərhələ açdı; şəxsi acı ümummilli yaddaşa şeir dili ilə hopdu.

Poeziyada ideya və bədii üslub

Xəlil Rza Ulutürkün şair dünyası azadlıq, ləyaqət, milli kimlik, insan sevgisi motivlərinin mozaik tablosudur. O, klassik beyt estetikasını sərbəst şeirin dinamizmi ilə birləşdirir, heca ölçüsünün melodiyasını sərbəst sintaksisin yeniliyi ilə uzlaşdırır. Metaforaları kəskin, ritmi coşqulu, leksikası xalq danışığı ilə kitab dili arasında körpü rolunu oynayır. “Dirəniş”, “Mən”, “And içirəm”, “Sənin gözlərin” kimi şeirlərdə sinesteziya texnikası – səsin rənglə, rəngin duyğu ilə təsviri – onun yenilikçi düşüncəsini göstərir.

İctimai-fəlsəfi publisistika

Şair publisistik məqalələrində dil məsələləri, ədəbiyyat və azadlıq, mədəni müstəqillik, diaspora problemi, gənclərin vətənpərvər tərbiyəsi kimi mövzuları qaldırdı. O, poeziyanın ideoloji deyil, mənəvi dirəniş vasitəsi olduğunu vurğuladı.

Təltiflər və ictimai status

Onun yaradıcılığı dövlət və ictimai qurumlar tərəfindən yüksək qiymətləndirildi: “Əməkdar incəsənət xadimi” (1986), “Xalq şairi” (1992), M. F. Axundov adına Respublika mükafatı (1991), ölümündən sonra “İstiqlal” ordeni. Lakin ən böyük mükafatı oxucu sevgisi və poeziyasının dilimizdə əzbər dolaşmasıdır.

Vəfatı və irsinin qorunması

22 iyun 1994-cü ildə vəfat edən şair Fəxri Xiyabanda dəfn olundu. Ev-muzeyi, əlyazmalarının toplanması, tam külliyyatının hazırlanması, “Xəlil Rza Ulutürk Poeziya Günü”nün təsis edilməsi onun irsini gələcək nəsillərə çatdırma proqramının tərkib hissəsidir.

Xəlil Rza Ulutürkün bu gün üçün əhəmiyyəti

Qloballaşan dövrdə milli identitet axtarışında Xəlil Rza poeziyası gənclərə azadlıq, ləyaqət və ana dilinə sədaqət dərsi verir. Onun poetik sözü müasir Azərbaycan ədəbiyyatını dünyanın intellektual sferasında təmsil edən güclü brendə çevrilib.

Xəlil Rza Ulutürk XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında bənzərsiz zirvədir. O, sözün silaha, şeirin tribunaya, kədərin qürura, sevginin vətən sevgisinə çevrildiyi məqamda milli ruhun poetik tərcüməçisi oldu. Onun irsi milli varlığın poetik pasportu, azadlıq idealının misralanmış manifestidir.

Ən Çox verilən Suallar