Xəmsə : Mənası,Nizami Gəncəvi Xəmsəsi

Azərbaycan və ümumilikdə Şərq ədəbiyyatında “xəmsə” anlayışı təkcə bir termin deyil, həm də bədii ənənənin, poeziya məktəbinin, klassik düşüncə və sənət mükəmməlliyinin simvoludur. Bu söz bir neçə əsrdən bəri böyük klassiklərin yaradıcılığında, mədrəsə və saray poeziyasının formalaşmasında, ədəbiyyat tariximizin ən ali mərhələlərində xüsusi məna yükü daşıyır. “Xəmsə” həm ədəbi məktəbin, həm də bədii kompozisiyanın mühüm elementidir.

Xəmsə sözünün etimoloji və lüğəvi mənası

“Xəmsə” (ərəb dilində: خمسہ) ərəb mənşəli sözdür və lüğəvi mənası “beşlik”, “beş ədəd” deməkdir. Bu termin əsasən ədəbiyyatda, xüsusilə Şərq poeziyasında beş böyük poetik əsərin bir silsilədə toplanmasına verilən ad kimi tanınır. “Xəmsə”nin kökü “xəms” (beş) rəqəminə bağlıdır. Dilimizdə və klassik poeziyada “xəmsə” ənənəsi deyildikdə, xüsusi şairlərin beş məsnəvi əsərdən ibarət ədəbi silsiləsi nəzərdə tutulur.

Xəmsə ənənəsinin yaranması və tarixi inkişafı

Xəmsə ənənəsi XII əsrdə İran klassik poeziyasının banisi, dahi şair Nizami Gəncəvinin adı ilə bağlıdır. Nizami öz yaradıcılığında beş müstəqil, lakin bir-birinə bədii-fəlsəfi bağlı olan məsnəvi (poetik roman) yazaraq, bu silsiləyə “Xəmsə” adını vermişdir. Sonralar bu ənənə Fars, Türk və Azərbaycan ədəbiyyatında davam etdirilmiş, böyük şairlər öz xəmsələrini yaratmaqla söz sənətinin zirvəsinə ucalmışlar.

Nizami Gəncəvinin Xəmsəsi

Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”si dünya poeziyasının ən möhtəşəm hadisələrindən sayılır. Bu silsilə aşağıdakı əsərlərdən ibarətdir:

• “Sirlər xəzinəsi” (Əsrarname) – fəlsəfi-mənəvi mövzularda yazılmış məsnəvi.
• “Xosrov və Şirin” – məhəbbət, sədaqət, əxlaq və dövlətçilik motivləri.
• “Leyli və Məcnun” – ideal, fədakar məhəbbətin, ruhi iztirab və eşqin poeziyası.
• “Yeddi gözəl” – bədii rəmzlər, hökmdar obrazı və əxlaqi-tərbiyəvi ideyalar.
• “İskəndərnamə” – bilik, hikmət və ideal hökmdar surəti.

Nizami bu beş əsəri ilə həm mövzu, həm də poetik forma baxımından Şərq ədəbiyyatının poetik ensiklopediyasını yaratmışdır. Onun xəmsəsi ədəbiyyatda yeni ənənənin əsasını qoydu.

Xəmsə ənənəsinin yayılması və davamçıları

Nizaminin yaratdığı xəmsə ənənəsi sonrakı dövrlərdə bir çox böyük şairin yaradıcılığında davam etdirildi. Bunlardan ən məşhurları:

• Əmir Xosrov Dəhləvi (Hindistan, XIII əsr)
• Əbdürrəhman Cami (Səmərqənd, XV əsr)
• Əlişir Nəvai (Özbəkistan, XV əsr)
• Xətai (I Şah İsmayıl) və digərləri

Bu şairlər Nizaminin poetik ənənəsini davam etdirərək, öz “xəmsə”lərini müxtəlif məzmun və bədii üslubla yazmış, klassik ədəbiyyata yeni nəfəs gətirmişlər.

Xəmsə əsərlərinin janr xüsusiyyətləri

Xəmsə əsərləri əsasən məsnəvi janrında yazılır. Məsnəvi Şərq poeziyasında böyük həcmli, qəhrəmanlıq və ya fəlsəfi məzmunlu, hekayə tipli poemadır. Xəmsədəki hər bir əsər ayrıca bir mövzuya, dərin fəlsəfi ideyaya və həyat dərsinə həsr olunur. Onlarda hökmdar obrazı, məhəbbət, sədaqət, hikmət, ədalət, insanın kamilliyi, mənəviyyat kimi motivlər xüsusi yer tutur.

Xəmsə ənənəsinin Azərbaycan ədəbiyyatında yeri

Azərbaycan ədəbiyyatında xəmsə ənənəsi Nizami Gəncəvi ilə başlayır, Əlişir Nəvai, Xətai və digər klassik şairlərin yaradıcılığı ilə davam edir. Xəmsə poetik mədəniyyətimizin, milli kimliyimizin, bədii düşüncə və obraz sisteminin əsas sütunlarından biri kimi dəyərləndirilir. Xəmsə təkcə ədəbi deyil, həm də mənəvi və tarixi dəyər kəsb edir.

Xəmsənin ədəbiyyat, incəsənət və təhsil həyatında rolu

Xəmsə əsərləri əsrlər boyunca tədris və tədqiqat predmetinə çevrilib. Mədrəsə və məktəblərdə bu əsərlərin mütaliəsi, təhlili klassik təfəkkür və bədii zövqün formalaşmasında mühüm rol oynayıb. İncəsənətdə, miniatür rəssamlığında, musiqidə də xəmsə motivləri daim aktual olub, xalqın yaddaşında bədii rəmz kimi yaşayıb.

Xəmsənin fəlsəfi və mənəvi dəyəri

Xəmsə yalnız bədii sözün deyil, həm də hikmətin, əxlaqın, fəlsəfənin, insanlıq və cəmiyyət problemlərinin ədəbi həllinin zirvəsidir. Hər bir əsərdə insanın mənəvi aləmi, həyatın dərin mənası, cəmiyyətin və dövlətin əsas dəyərləri şairanə və rəngarəng formada təcəssüm olunur. Xəmsə Azərbaycan xalqının milli-mənəvi özünüdərkinin, ədəbiyyatının və mədəniyyətinin simvoludur.

Xəmsənin müasir dövrdə aktual olması

Müasir dövrdə də xəmsə ənənəsi bədii düşüncənin, klassik ədəbiyyat sevgisinin yaşamasında, gənc nəslin ədəbi-mənəvi dünyagörüşünün formalaşmasında vacib yer tutur. Akademik tədqiqatlarda, orta və ali məktəblərdə, müxtəlif ədəbi layihələrdə xəmsə əsərlərinə daim istinad edilir.

Xəmsə anlayışı yalnız beş əsərlik silsilə deyil, eyni zamanda, poeziya məktəbi, bədii dünyagörüş, klassik ədəbiyyatın bədii, fəlsəfi, estetik zirvəsidir. Azərbaycan və dünya poeziyasında xəmsə ənənəsi təkcə böyük klassiklərin adı ilə deyil, xalqın yaddaşında, mədəni kimliyində, ədəbi-estetik düşüncəsində də daim yaşayır.

Ən Çox Verilən Suallar