Azərbaycan mətbəxi əsrlər boyu zəngin ənənələri, müxtəlifliyi və dadların harmoniyası ilə tanınıb. Bu mətbəxin ən dadlı və özünəməxsus yeməklərindən biri də xəngəldir. Əslində, xəngəl təkcə bir yemək deyil, həm də Azərbaycanın mədəni dəyərlərini, ailə bağlarını və qonaqpərvərliyini təcəssüm etdirən bir simvoldur. Xəngəl, hər ailənin süfrəsində bir araya gələrək bölüşdüyü, birlikdə hazırlanıb birlikdə yeyilən yeməklərdən biridir. Bu xüsusiyyəti ilə o, yalnız qida mədəniyyətinin deyil, həm də sosial əlaqələrin və milli kimliyin qoruyucusudur.
Xəngəlin Tarixi: Keçmişdən Bu Günə
Xəngəlin tarixi çox qədim dövrlərə, türk xalqlarının mətbəx irsinə qədər gedib çıxır. Əfsanələrə görə, “xəngəl” sözü qədim türkcə “xəmirdən hazırlanan yemək” mənasını verən ifadələrlə bağlıdır. Bəzi araşdırmalarda isə onun “xangəl” formasında işlədildiyi və bu sözün “xan gəl” ifadəsindən törədiyi bildirilir. Lakin dilçi alimlər xəngəlin adının kökünü Orta Asiya və Qafqaz mətbəxlərinin ortaq kulinariya ənənələrində axtarırlar.
Tarixçilərin fikrincə, xəngəl Orta Asiya və Qafqaz regionlarında formalaşmış, xüsusən Azərbaycan mətbəxində özünəməxsus yer tutaraq xalqın gündəlik həyatında geniş yayılmışdır. Xüsusilə qış fəslində doyurucu, bədənə qüvvət verən yemək kimi süfrələrin bəzəyinə çevrilmişdir. Bu yemək Moğol imperiyası dövründə Orta Asiyadan Qafqaza, oradan da Anadoluya yayılmış, hər bölgədə fərqli adlarla tanınıb və zənginləşib. Məsələn, Gürcüstanda “xinkali”, Türkiyədə “hıngel” kimi tanınır ki, bu da xəngəlin nə qədər qədim və regional rəngarəngliyə malik olduğunu göstərir.
Xəngəlin Növləri: Dadların Harmoniya Səfəri
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində xəngəl müxtəlif tərzdə hazırlanır. Bu növlərin hər biri Azərbaycanın mətbəx coğrafiyasının zənginliyini və bölgələrarası mədəni mübadiləni əks etdirir. Ən çox rast gəlinən xəngəl növləri aşağıdakılardır:
1. Yarpaq Xəngəl
Bakı və ətraf ərazilərdə məşhur olan bu növdə xəmir çox nazik yayılır, kvadrat və ya romb formalı parçalar şəklində kəsilir. Xəmir parçaları qaynar suda bişirilib süzülür. Süfrəyə verilərkən üstünə qızardılmış soğan və qiymə əlavə olunur. Sarımsaqlı qatıq və bəzən nanə ilə birlikdə süfrəyə təqdim edilir.
2. Sulu Xəngəl
Əsasən Azərbaycanın qərb bölgələrində (Şəki, Qax və s.) hazırlanır. Burada xəmir kiçik parçalara bölünərək ət bulyonunda bişirilir. Bulyona noxud, bəzən kartof və müxtəlif göyərti əlavə olunur. Bişdikdən sonra süfrəyə quru nanə və sirkə ilə bəzədilərək verilir.
3. Ətli Xəngəl
Bu növ daha çox Gürcüstan mətbəxindəki xinkaliyə bənzəyir. Burada xəmirin içinə qiymə ət və soğan doldurularaq küftə formasında bükülür və qaynar suda bişirilir. Bəzən üstünə ədviyyatlar və qızardılmış yağ tökülür.
4. Qurutlu Xəngəl
Əsasən Azərbaycanın dağlıq bölgələrində məşhurdur. Burada xəmir parçaları qaynadıldıqdan sonra süzülür, üstünə əzilmiş qurut (quru qatıq) və qızardılmış soğan əlavə edilir. Xüsusi dadı və bədəni isidən təsiri ilə qış aylarında çox sevilir.
5. Şorbali Xəngəl
Bu növ xəngəl, həm şorba, həm də xəmir yeməyi kimi təqdim olunur. Ət bulyonunda bişirilən xəmirə bəzən göyərti, qara istiot və digər ədviyyatlar əlavə olunur. İsti-isti süfrəyə verilir və xüsusilə soyuq aylarda ailələrin sevimli yeməyi olur.
Xəngəlin Hazırlanma Qaydası: Ənənəvi Ləzzətlərin Sirləri
Xəngəlin hazırlanması sevgi və zəhmət tələb edir. Bu yeməyin əsas tərkib hissələri un, su və duz olsa da, ona dad verən əsas amil ailə ənənələri və ustalıqdır.
Əsas Xəmirin Hazırlanması
Əvvəlcə un, su və duz qarışdırılaraq yumşaq xəmir yoğrulur. Xəmir nə çox bərk, nə də çox yumşaq olmalıdır. Hazırlanan xəmir təxminən 30 dəqiqə dincə qoyulur ki, daha elastik və rahat açılsın.
Yarpaq Xəngəlin Hazırlanması
- Dincəlmiş xəmir kündələrə ayrılır, hər kündə nazik yayılaraq (təxminən 1 mm qalınlıqda) kəsilir.
- Kvadrat və ya romb formalı xəmir parçaları hazırlanır.
- Qaynar suda duz əlavə edilib xəmir parçaları bişirilir.
- Bişən xəmir süzülür və qızardılmış soğanla qarışdırılır.
- Əlavə olaraq qiymə ət qovrularaq xəmirin üzərinə əlavə edilə bilər.
- Sarımsaqlı qatıqla süfrəyə verilir.
Sulu Xəngəlin Hazırlanması
- Ət bulyonu hazırlanır (mal əti, toyuq və ya quzu əti istifadə oluna bilər).
- Bulyona əvvəlcədən isladılmış noxud əlavə edilir.
- Xəmir kiçik kündələr şəklində doğranır və bulyona atılır.
- Xəmir bişdikdən sonra qızardılmış göyərti və qara istiot əlavə olunur.
- Süfrəyə verilərkən quru nanə səpilir, zövqə görə sirkə də əlavə oluna bilər.
Mədəni Əhəmiyyəti və Ailə Ənənələri
Xəngəl, Azərbaycan ailələrinin süfrəsində yalnız bir yemək deyil, həm də bir mərasim, ailə ənənəsi kimi qəbul olunur. Əksər hallarda xəngəl ailə üzvlərinin bir araya gəldiyi, birlikdə hazırlandığı və süfrə ətrafında paylaşıldığı bir yeməkdir. Xüsusilə qış aylarında qonaqlar üçün hazırlanaraq isti ailə mühitini əks etdirir.
Azərbaycan mətbəxi üçün xəngəl həm də bölgələrin zəngin kulinariya irsini göstərən bir simvoldur. Müxtəlif bölgələrdə fərqli dadlar və ədviyyatlar əlavə edilərək xəngəl, hər bölgənin mətbəx imzasına çevrilib. Bu, həm də mətbəximizin müxtəlifliyini və zənginliyini dünyaya nümayiş etdirir.
Müasir Dövrdə Xəngəl
Bugünkü Azərbaycan mətbəxində xəngəl həm ənənəvi ev yeməyi, həm də restoranlarda təqdim edilən milli yemək kimi sevilir. Artıq bəzi restoranlar xəngəli müasir üslubda təqdim edərək ona fərqli souslar, pendir və göyərti ilə yeni dad qatır. Bununla yanaşı, ailəvi məclislərdə, toy şənliklərində və milli bayramlarda da xəngəl süfrələrin əvəzolunmaz yeməyi olaraq qalır.
Bəzi kulinariya festivallarında xəngəl bişirmə yarışları təşkil olunur. Bu, həm mətbəx irsinin qorunmasına, həm də yeni nəsillərə öyrədilməsinə xidmət edir. Azərbaycanda xəngəl bişirmə həm mətbəx bacarığını, həm də ailə dəyərlərini yaşadan ən gözəl ənənələrdən biridir.
Xəngəl Azərbaycan mətbəxinin təməl daşlarından biri kimi təkcə dadı ilə yox, həm də ailə bağlarını gücləndirməsi, ənənələri yaşatması ilə seçilir. Hər bölgənin özünəməxsus xəngəl növü vardır və bu da ölkəmizin kulinariya zənginliyini bir daha təsdiqləyir. Əgər siz də milli mətbəximizin bu möcüzəli yeməyini hazırlamaq və dadmaq istəyirsinizsə, bir az zəhmət və sevgi kifayətdir – nəticə isə unudulmaz olacaq.
Tez-tez verilən suallar
Xəngəl, əsasən un, su və duzdan hazırlanan, müxtəlif formalarda bişirilən və üstünə müxtəlif əlavələrlə təqdim edilən Azərbaycan milli yeməyidir.
Ən məşhur növləri yarpaq xəngəl, sulu xəngəl, ətli xəngəl, qurutlu xəngəl və şorbali xəngəldir.
Xəngəlin hazırlanması üçün xəmir yoğrulub açılır, kəsilir və ya doldurulur. Qaynar suda bişirilərək süzülür və müxtəlif əlavələrlə təqdim edilir.
Əsasən qızardılmış soğan, qara istiot, quru nanə, sarımsaqlı qatıq və sirkə istifadə olunur.
Demək olar ki, Azərbaycanın bütün bölgələrində, xüsusilə Bakı, Gəncə, Şəki, Quba, Qax və Naxçıvanda məşhurdur.
Hazır xəngəl isti-isti süfrəyə verilir, yanında qatıq, sirkə və bəzən turşular təqdim edilir.
Ətli xəngəl içlikli (qiymə ət) olur, yarpaq xəngəl isə içliksiz, xəmirin üzərinə əlavə olunur.
Xüsusilə qış aylarında, qonaq qarşılama mərasimlərində, ailəvi yığıncaqlarda və bayram süfrələrində bişirilir.
Xəngəl qədim türk xalqlarının mətbəx irsindən qaynaqlanır, Orta Asiya və Qafqazda formalaşıb və Azərbaycanda inkişaf edib.
Xəngəl həm böyüklər, həm də uşaqlar üçün uyğundur, xüsusilə ailəvi süfrələrdə məşhurdur.
