Xəşəm balığı : Bioloji təsviri, Qidalanma vərdişləri

Xəşəm balığı Azərbaycanda və ümumilikdə Xəzər dənizi hövzəsində geniş yayılmış, həm bioloji müxtəlifliyi, həm də iqtisadi və qida baxımından əhəmiyyətli olan bir balıq növüdür. Bu balıq növü əsasən Xəzər dənizində, Kür və Araz çaylarında, eləcə də onların qollarında rast gəlinir. Xəşəm balığının özünəməxsus xarici görünüşü, davranış xüsusiyyətləri, qidalanma vərdişləri və çoxalma dövrü vardır. Azərbaycan xalqının ənənəvi balıqçılıq və qida mədəniyyətində bu balığın xüsusi yeri və nüfuzu formalaşıb. Xəşəm balığı, həm peşəkar, həm də həvəskar balıqçılar üçün maraqlı ov obyektidir. Onun həm təbii ekosistemlərdəki rolu, həm də insan həyatında istifadə sahələri genişdir.

Bu məqalədə xəşəm balığının bioloji xüsusiyyətləri, ekologiyası, yayılma arealı, qida dəyəri, ənənəvi və müasir balıqçılıq təcrübələrindəki yeri, həmçinin qorunma və nəsli tükənməkdə olan balıqlar arasında olan statusu ətraflı şəkildə izah ediləcək.

Xəşəm balığının bioloji təsviri və növ xüsusiyyətləri

Xəşəm balığı (latınca: Abramis brama), “Sazanlar” fəsiləsinə aid olan, orta və böyük ölçülü balıq növüdür. Bədənin yan tərəfləri sıxılmış, hündürlüyü isə nisbətən böyük olur. Rəngi gümüşü, bəzən tünd-yaşıl, sarımtıl və ya boz rəngə çalır. Gözləri iri, ağız yarığı nisbətən kiçik, üzgəcləri isə uzun və bir qədər tünd rəngdə olur. Yuxarıdan baxanda sırtı tünd, yan və qarın hissələri isə daha açıq rəngdədir.

Yetkin xəşəm balığı uzunluğu 30–50 sm, çəkisi isə 2–3 kq-ya qədər çata bilər. Bəzi fərdlər optimal şəraitdə 5 kq-dan çox da ola bilir. Balıqların ömrü adətən 15–18 il təşkil edir, lakin nadir hallarda 20 ildən çox yaşaya bilər.

Xəşəm balığının yayılma arealı və yaşayış yerləri

Xəşəm balığı əsasən Xəzər dənizi və onun hövzəsində, Volqa, Kür, Araz kimi iri çaylarda, həmçinin müxtəlif göllərdə və su anbarlarında geniş yayılıb. Azərbaycanda Mingəçevir, Şəmkir, Sərsəng, Ceyranbatan kimi iri su hövzələrində, Kür çayının məcrasında, həmçinin Xəzər dənizinin şirin və azduzlu sularında rast gəlinir.

Xəşəm balığı adətən sakit, durğun və ya zəif axarlı sularda yaşayır. Dibi palçıqlı, su bitkiləri bol olan yerlər onun sevdiyi mühitdir. Suyun temperaturu 10–25°C arasında olduqda fəallığı daha da artır.

Xəşəm balığının qidalanma vərdişləri və ekoloji rolu

Xəşəm balığı əsasən hər şeyi yeyən (omniovor) balıqlardandır. Onun əsas qidası zooplankton, müxtəlif həşərat sürfələri, molyusklar, balıq kürüsü və su bitkiləridir. Kiçik yaşlarda əsasən plankton və xırda canlılarla qidalanır, böyüdükcə qida rasionu genişlənir. Onun qidalanma fəaliyyəti ekosistemdə biomüxtəlifliyin qorunmasında və su hövzələrinin təmizliyində əhəmiyyətli rol oynayır.

Aşağıdakı cədvəldə xəşəm balığının əsas qida obyektləri təqdim olunur:

Xəşəm balığının çoxalması və inkişaf mərhələləri

Xəşəm balığının çoxalma dövrü əsasən yaz-yay aylarına təsadüf edir. Çoxalma üçün suyun temperaturu 15–20°C olmalıdır. Dişi xəşəmlər yumurtalarını əsasən su bitkilərinin üzərinə və ya palçıqlı dibə qoyurlar. Hər dişi fərd bir mövsümdə 50 min – 300 minədək kürü buraxa bilər. Yumurtaların inkubasiya müddəti 3–12 gün arası dəyişir və bu, suyun temperaturuna bağlıdır.

Balıqların sürfələri ilk günlər əsasən planktonla qidalanır. Sürfə mərhələsi bitdikdən sonra isə qidalanma rasionu genişlənir və müxtəlif canlılara yönəlir.

Xəşəm balığının Azərbaycan mətbəxində və xalq ənənəsində yeri

Azərbaycanda xəşəm balığı həm qədim dövrlərdən, həm də müasir zamanlarda mətbəxdə geniş istifadə olunur. Onun ətinin dadı yumşaq, az sümüklü və zülal baxımından zəngindir. Xəşəmdən müxtəlif balıq yeməkləri – qızartma, bişirmə, plov, şorba və hətta konserv məhsulları hazırlanır. Xalq arasında xəşəm balığı xüsusi təam hesab olunur və xüsusilə payız və yaz mövsümlərində balıq bazarlarında daha tez-tez rast gəlinir.

Xəşəm balığı eyni zamanda xalq bayramlarında, qonaq qəbulunda, ailə süfrələrində xüsusi yer tutur. Qədim dövrlərdə xəşəm balığının bolluğu ruzi-bərəkət, il bolluğu rəmzi sayılırdı.

Xəşəm balığının ovlanması və balıqçılıqda rolu

Xəşəm balığı həm peşəkar, həm də həvəskar balıqçılar üçün maraqlı və dəyərli ov obyektidir. Balıqçılar əsasən tor, qarmaq, xırda balıq yemləri və xüsusi qidalar vasitəsilə xəşəm balığı ovlayırlar. Ov zamanı əsasən payız və yaz ayları daha məhsuldar hesab olunur.

Xəşəm balığı ovunda ənənəvi üsullar, müasir texnika və müxtəlif qida yemləri tətbiq olunur. Balıqçılar üçün xəşəmin ovlanması həm asan, həm də maraqlı proses sayılır, çünki bu balıq növü sürətli hərəkət edir və qarmağa tez düşür.

Xəşəm balığının qorunma statusu və ekoloji problemlər

Son illərdə xəşəm balığının nəsli bəzi yerlərdə təhlükə altına düşüb. Səbəblər əsasən ekoloji tarazlığın pozulması, su hövzələrinin çirklənməsi, həddindən artıq ovlanma və su ehtiyatlarının azalması ilə bağlıdır. Azərbaycan Respublikasında xəşəm balığının mühafizəsi üçün müəyyən tədbirlər görülür, ov mövsümünün tənzimlənməsi və süni çoxalma proqramları həyata keçirilir.

Bundan başqa, ictimai maarifləndirmə, su hövzələrinin qorunması və balıq ehtiyatlarının bərpası istiqamətində dövlət və qeyri-hökumət təşkilatları fəaliyyət göstərir.

Xəşəm balığının qida və sağlamlıq üçün faydaları

Xəşəm balığının əti zəngin zülal, amin turşuları, vitaminlər (B qrup vitaminləri), fosfor, kalsium və digər minerallarla doludur. Müntəzəm şəkildə xəşəm balığı ətinin qəbul edilməsi ürək-damar sağlamlığının qorunması, sümük və əzələ inkişafı, beyin fəaliyyətinin güclənməsi üçün əhəmiyyətlidir.

Aşağıdakı cədvəldə xəşəm balığının ətində olan bəzi əsas qida maddələrinin miqdarı göstərilib:

Xəşəm balığı ilə bağlı xalq inancları və adət-ənənələr

Xalq arasında xəşəm balığı bərəkət, sağlamlıq və ruzi simvolu kimi dəyərləndirilir. Həmçinin, balıq tutmaq və onu ailə üzvlərinə paylamaq dostluq, birlik və firavanlıq rəmzi hesab olunur. Bəzi bölgələrdə xüsusi balıq ovları və bayramları keçirilir, burada xəşəm balığı mühüm yer tutur.

Xəşəm balığının digər balıq növlərindən fərqləndirici cəhətləri

Xəşəm balığı digər yerli balıq növlərindən həm morfoloji quruluşu, həm də qidalanma və davranış xüsusiyyətləri ilə seçilir. Onun yan tərəflərinin yüksək olması, daha geniş ağız və böyük pulcuqları əsas fərqləndirici əlamətlərdəndir. Eyni zamanda, bu balıq su hövzələrində biomüxtəlifliyin qorunmasına və ekosistemin sabitliyinə töhfə verir.

Xəşəm balığı Azərbaycan ekosistemində və xalq mətbəxində həm bioloji, həm də sosial baxımdan əhəmiyyətli yer tutur. Onun qida dəyəri, sağlamlığa faydası, xalq inancları və ənənələrdəki rolu, həmçinin ekoloji balansın qorunmasındakı rolu bu balığı dəyərli edir. Həm müasir balıqçılıqda, həm də qida sənayesində xəşəm balığı xüsusi mövqeyə malikdir və mühafizəsi hər bir cəmiyyət üçün önəmli məsələlərdəndir.

Ən Çox Verilən Suallar