Xəvaric anlayışı təkcə İslam tarixində deyil, ümumilikdə din və cəmiyyət tarixində radikalizmin, dini ifratçılığın, siyasi mübarizənin ən klassik nümunələrindən biridir. Xəvaric termini həm müəyyən bir qrupun (yəni, “xəvariclər”in) adını bildirir, həm də ifrat və təkfirçi davranışın, sərt dini baxışın simvoluna çevrilmişdir. Bütün dövrlərdə İslam düşüncəsində “xəvaric” sözünə münasibət təkcə tarixi deyil, həm də aktual ictimai-siyasi məna kəsb edir.
Xəvaric Sözünün Lüğəvi və Etimoloji Mənası
“Xəvaric” (ərəbcə: خوارج – əl-xəvaric, “çıxanlar”, “ayrılanlar”) sözü İslamın ilk əsrlərində yaranmış və əsasən radikal dini-siyasi dəstəni ifadə edən termindir. Lüğəvi baxımdan bu termin “çıxmaq”, “ayrılmaq” mənasındadır və öz əsas məna kökünü “əsas cərəyan və ya hakim gücdən ayrılan” kimi izah edir. Tarixi və dini mənbələrdə bu söz, ilk növbədə, VII əsrdə müsəlman ümmətinin birliyindən ayrılıb öz radikal yolunu seçən qrupa şamil edilib.
Tarixi Kontekstdə Xəvariclərin Yaranması
Xəvariclər termini İslam tarixinin ən kritik dönəmlərindən birində, Siffin döyüşü və sonrakı hadisələrlə əlaqədar olaraq meydana gəlib. Siffin döyüşü Ali ibn Əbu Talib və Müaviyə ibn Əbu Sufyan arasında baş vermişdi. Döyüşdən sonra iki tərəf arasında arbitraj qərarı qəbul olundu, lakin bir qrup bu qərarı Allahın hökmünə zidd hesab etdi və “Hökm yalnız Allaha məxsusdur!” (ləhkum illə lillah) şüarı ilə ümmətdən ayrıldı. Məhz bu hadisədən sonra “xəvaric” termini tarixi anlam qazanıb.
Xəvariclərin Əqidə və İdeoloji Xüsusiyyətləri
Xəvariclər dini baxımdan sərt və kompromissiz idilər. Onlar Quran və sünnəyə məxsusi, özünəməxsus izahlar verirdilər:
- Hakimiyyətdə olan şəxslər Allahın hökmünə zidd hərəkət edərsə, dərhal “kafir” elan olunmalı və hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmalıdır
- İman və əməlin ayrılmazlığı – yalnız iman gətirmək deyil, bütün əməllərdə günahsız olmaq şərtdir
- Günah edən müsəlman kafir sayılır (təkfirçilik prinsipi)
- Dini qanunların ən sərt şəkildə tətbiqi
- Hakimiyyət, soy və nəsəb yox, əməllə müəyyən olunmalı
Bu yanaşmalar onları həm dövrün şiə, həm də sünni icmasından fərqləndirdi və təcrid olunmuş, getdikcə daha radikal qrupa çevirdi.
Xəvariclərin Siyasi və Hərbi Fəaliyyəti
Tarixi mənbələrdə xəvariclərin müxtəlif döyüşlərdə və üsyanlarda iştirak etdiyi göstərilir. Onların ilk kütləvi hərbi toqquşması Nəhrəvan döyüşüdür. Bu döyüşdə xəvariclər məğlub olsalar da, fəaliyyətlərini kiçik dəstələr şəklində davam etdirdilər. Hakimiyyətə, dövlət idarəçiliyinə və cəmiyyətə münasibətdə radikal addımlar atdılar, öz baxışlarını silahlı mübarizə yolu ilə yaymağa çalışdılar.
İslam Hüququnda və Teologiyasında Xəvaric Termininin Yeri
İslam alimləri xəvaricləri “dinini ifratçılıqla təhrif edən”, “həddini aşan”, “radikal və ekstremist” qrup kimi qiymətləndiriblər. Əksər hədis və fiqh mənbələrində onların ifratçılığının İslam ümmətinə və birliyinə necə zərər vurduğu vurğulanır. Xəvariclərin əsas tənqid obyektlərindən biri də məhz başqasını “kafir” adlandırıb təkfir etmək meylidir.
Xəvariclərin Cəmiyyətə Təsiri və İctimai Stereotiplər
Tarixən xəvaric anlayışı yalnız dini qrupun deyil, eyni zamanda sosial-psixoloji stereotipin də ifadəsinə çevrilib. Cəmiyyətdə “xəvaric” kəlməsi sərt, güzəştsiz, ekstremist, heç bir ortaq məxrəcə gəlməyən, öz həqiqətindən başqa heç bir həqiqəti tanımayan insan və qruplara şamil edilir. Bu, həm dini, həm də dünyəvi mədəniyyətdə ifratçılıq və sosial parçalanmanın simvoludur.
Müasir Dövrdə “Xəvaric” Anlayışının İstifadəsi
XXI əsrdə də “xəvaric” anlayışı tez-tez siyasi və dini polemikalarda işlədilir. Bəzi radikal cərəyanlar və terror təşkilatları tarixi xəvariclərdən ilham aldıqlarını iddia edir. Ancaq müasir ibadiyyə məzhəbi öz kökünü xəvariclərdən alsa da, bu gün tamamilə sülhsevər və tolerant cərəyan kimi tanınır.
Xəvaric və Təkfirçilik Fenomeni
Xəvaric anlayışı ilə təkfirçilik eyniləşdirilir. Təkfirçilik – başqasını müsəlman saymamaq, dini əsaslarla “dindən çıxarmaq” deməkdir. Bu yanaşma İslamda ciddi şəkildə tənqid olunur və birliyin pozulmasına, fitnənin yayılmasına səbəb olur.
Xəvariclər və Dini Plüralizm
Xəvariclərin sərt və təkfirçi davranışı dini plüralizmin və birgəyaşayışın təhlükəyə düşməsi deməkdir. Tarix boyu İslam alimləri müxtəlif məzhəb və təriqətlər arasında qarşılıqlı anlaşma və tolerantlığın qorunmasını vacib sayıb.
Xəvariclərin Müasir Radikalizmə Təsiri
Müasir radikal və ekstremist qruplar xəvariclərin metod və düşüncəsindən bəzi elementləri götürsə də, onları birmənalı şəkildə eyniləşdirmək olmaz. Bununla belə, xəvaric anlayışı bu gün də radikalizmin və dini ifratçılığın tarixi simvolu olaraq qalır.
Xəvaric nədir sualına cavab təkcə tarixi deyil, həm də dini, ictimai və psixoloji aspektlərdə aktuallığını saxlayır. Xəvaric, İslam tarixi boyunca dini ifratçılıq, radikalizm və təkfirçilik anlayışlarının rəmzi olmuş, cəmiyyətə və dini birliklərə mənfi təsir göstərmişdir. Tarixi təcrübə, birliyə, dialoqa və plüralizmə üstünlük verilməsinin vacibliyini ortaya qoyur. Müasir cəmiyyət üçün də bu anlayış radikalizmlə mübarizədə, dini dözümlülüyün təbliğində önəmli dərs kimi qalır.
Ən Çox Verilən Suallar
Xəvaric – İslam tarixində VII əsrdə yaranmış, radikal dini-siyasi hərəkatın üzvlərinə verilən addır və ‘çıxanlar’ mənasını bildirir.
Siffin döyüşü və sonrakı hakimiyyət mübahisələri ilə əlaqədardır.
Təkfirçilik – günah edən müsəlmanı kafir elan etmək və hakimiyyətin yalnız Allaha məxsus olduğunu müdafiə etmək.
Əksər İslam alimləri onları radikal və ifratçı kimi qiymətləndirib.
Sərt dini baxışa, radikalizmin və ifratçılığın simvoluna çevrilmişdir.
Siffin və Nəhrəvan döyüşlərində, bir sıra üsyanlarda və silahlı qarşıdurmalarda iştirak ediblər.
Çünki dini qanunların ən sərt şəkildə tətbiqini və güzəştsiz təkfirçiliyi müdafiə ediblər.
Cəmiyyətdə ifratçılığın, radikalizmin və sosial parçalanmanın simvoludur.
Təkfirçilik xəvariclərin əsas prinsipi olsa da, müasir dövrdə təkfirçi yanaşma daha geniş mənada işlədilir.
Bəzi radikal qruplar xəvaric metodlarından ilham alır, lakin dini və ictimai plüralizm bu təsiri məhdudlaşdırır.
