Xəvariclər : İdeologiyası,Əqidəsi

İslam tarixinin ən dramatik səhifələrindən biri xəvariclər hərəkatı ilə bağlıdır. Xəvariclər təkcə dini baxışları ilə deyil, həm də siyasi və ictimai fəallıqları ilə İslam tarixində özünəməxsus iz qoyublar. Onların ortaya çıxması, fəaliyyətləri və təsirləri əsrlərdir müsəlman dünyasında mübahisələrə səbəb olmuş, bir çox dini, ictimai və siyasi dəyişikliklərə yol açmışdır.

Xəvariclərin Tarixi Yaranması və Mənbələri

Xəvariclərin (ərəbcə “əl-xəvaric” – çıxanlar, ayrılanlar mənasında) tarixi VII əsrin ortalarına, İslamın ilk fitnə və daxili siyasi çəkişmələr dövrünə təsadüf edir. Xəvariclər ilk dəfə Siffin döyüşündən sonra, Ali ibn Əbu Talib (ə) ilə Müaviyə ibn Əbu Sufyan arasında hakimiyyət uğrunda baş verən qarşıdurma nəticəsində meydana çıxıb. Siffin döyüşündə hakimiyyətin arbitraja verilməsi (həkəm təyin edilməsi) bir qrupun, yəni xəvariclərin narazılığına səbəb oldu. Onlar “Hökm yalnız Allaha aiddir!” (lə hükm illə lillah) şüarı altında Ali tərəfdarlarından ayrıldılar və öz radikal mövqelərini bəyan etdilər.

Xəvariclərin İdeologiyası və Əqidəsi

Xəvariclərin əsas ideoloji prinsipləri aşağıdakı məsələlər üzərində qurulmuşdu:

• Dinin təmizliyinə və şəriətin ciddi şəkildə tətbiqinə sadiqlik
• Günahkar müsəlmanın kafir elan edilməsi (təkfirçilik)
• Hakimiyyətin yalnız Allahın hökmü ilə idarə olunmasının vacibliyi
• Bütün insanları bərabər hesab etmək, nəsəb və qəbilə üstünlüyünü rədd etmək
• Əməldə və imanda qüsurlu olan hər kəsi cəzalandırmaq, zərurət varsa, silah gücünə qarşı çıxmaq

Xəvariclər üçün əsas meyar Quran və Peyğəmbər sünnəsinə söykənmək idi. Onlar Ali ibn Əbu Talibin və Müaviyənin hakimiyyət mübarizəsində insanın qərarına deyil, yalnız Allahın hökmünə tabe olmağın vacibliyini müdafiə edirdilər. Bu baxış onları həm şiə, həm də sünni məzhəbindən ayırırdı.

Siffin Döyüşü və Hakim Hadisəsi

Siffin döyüşü hicri 37-ci ildə (miladi 657) baş verib və İslam tarixində ilk böyük vətəndaş qarşıdurması hesab edilir. Döyüşdən sonra Ali və Müaviyə arasında sülh üçün arbitraj təyin olundu. Lakin bir qrup bu qərarı qətiyyətlə rədd etdi və “yalnız Allah hökm edə bilər” dedilər. Beləliklə, xəvaric hərəkatının əsası qoyuldu. Onlar əvvəlcə Aliyə dəstək versələr də, daha sonra Ali və Müaviyəni də ədalətsizlikdə və “küfr”də ittiham etdilər.

Xəvariclərin Fəaliyyəti və Tarixi Rolu

Xəvariclər zamanla siyasi-ideoloji hərəkatdan silahlı üsyanlara və silahlı dəstələrə çevrildilər. Ən məşhur xəvaric üsyanları Nəhrəvan döyüşü ilə bağlıdır. Burada Ali ibn Əbu Talibin ordusu xəvariclərin əsas hissəsini darmadağın etdi, lakin hərəkat tamamilə məhv olmadı və regionda bir müddət davam etdi. Xəvariclərin əsas taktikası kiçik silahlı qruplar yaratmaq, hakimiyyəti tanımamaq və istənilən hakimiyyət sahibini legitim saymamaq idi.

Dini və İctimai Münasibətlərə Təsiri

Xəvariclərin fikirləri və fəaliyyəti müsəlman cəmiyyətində bir çox dini, hüquqi və ictimai məsələlərdə dəyişikliklərə səbəb oldu:

• Təkfirçilik (başqasını dinindən çıxmaqda ittiham etmək) anlayışının yayılması
• Hakimiyyət və itaət anlayışına radikal yanaşma
• Əməlin və imanın ayrılmazlığı barədə mübahisələr
• Cəmiyyət daxilində ifrat və radikal cəza metodlarının təbliği
• İslam hüququnun tətbiqində sərtlik və kompromisə yer qoymamaq

Bu tendensiyalar əsrlər boyunca İslam hüququnda və siyasətində müxtəlif müzakirələrə səbəb olmuşdur.

Əsas Firqələri və Xəvariclərin Dağılması

Zamanla xəvaric hərəkatı bir neçə firqəyə və kiçik qrupa parçalandı. Ən məşhurları azariqa, ibadiyyə, səfrilər və bəzi digər qruplardır. İbadiyyə bu günə qədər Oman və Şimali Afrikanın bəzi bölgələrində az sayda davamçıya sahibdir və xəvariclərin ən yumşaq qanadıdır. Qalan qruplar zamanla müxtəlif siyasi və hərbi səbəblərdən yoxa çıxdı.

Xəvariclərə İslam Alimlərinin Münasibəti

Həm sünni, həm də şiə məzhəbinin aparıcı alimləri xəvaricləri radikal və ifratçı qrup kimi qiymətləndirmiş, onların dinə və cəmiyyətə verdiyi zərərli təsirləri önə çəkmişlər. Xəvariclər Quranda və hədislərdə birbaşa adı çəkilməsə də, onların xüsusiyyətlərinə işarə edən bir sıra rəvayətlər vardır.

Müasir Dövrdə Xəvariclərin Təsviri və Dəyərləndirilməsi

Müasir islamşünaslar xəvaricləri siyasi radikalizmin və ekstremizmin erkən nümunəsi kimi qiymətləndirirlər. Bir sıra radikal, ekstremist qruplar tarixi xəvariclərdən ilhamlandığını və ya onlarla eyni mövqedə dayandığını iddia edir. Buna baxmayaraq, bugünkü ibadilər özlərini radikal xəvaric hərəkatından fərqləndirir, dinc və müasir cəmiyyətlə inteqrasiya olunmuş bir məzhəb kimi təqdim edirlər.

Xəvariclərin İslam Tarixində Yeri

Xəvariclərin İslam tarixində rolu təkcə radikal və ifratçı hərəkat olmaqla bitmir. Onlar həm də İslam siyasi nəzəriyyəsinin, xüsusilə hakimiyyətin legitimliyi, cəmiyyət və fərd münasibətləri, ictimai ədalət kimi mövzularda mübahisələrin inkişafında böyük rol oynamışlar. Tarixi təcrübə göstərir ki, xəvariclər təkfirçilik və radikalizm təhlükəsinin İslam tarixi üçün nə qədər aktual olduğunu nümayiş etdiriblər.

Xəvariclər İslam tarixində dini və siyasi radikalizmin ilk və ən bariz nümunələrindən biridir. Onların yaranması və fəaliyyəti müsəlman cəmiyyətində bir çox dini, siyasi və hüquqi məsələnin formalaşmasında və bu günə qədər müzakirə olunmasında mühüm rol oynamışdır. İslam dünyasında radikalizmlə mübarizə və dini plüralizm ideyasının müdafiəsi üçün xəvariclərin təcrübəsi öyrənilməli və düzgün qiymətləndirilməlidir.

Ən Çox Verilən Suallar