Masallı rayonunun cənub-qərb hissəsində, Viləş çayının yuxarı sahilinə yaxın ərazidə yerləşən Xıl kəndi tarix, iqtisadi potensial və sosial dinamika baxımından rayonun ən çox diqqət çəkən yaşayış məntəqələrindən biridir. Əfsanəyə görə, kəndin adı sasanilərin “xil” – “suvarılan yer” anlamlı toponimindən qaynaqlanır və burada ənənəvi əkinçilik mədəniyyətinin qədim köklərə sahib olduğunu göstərir. Tarixi mənbələr kəndin orta əsrdə karvan yolu üzərində strateji məntəqə kimi fəaliyyət göstərdiyini təsdiqləyir; burada tacirlər həm Qafqazın şimal vilayətlərinə, həm də cənub şəhərlərinə doğru səfərlərini dayandırırdılar. Bugünkü Xıl 1970-ci illərdə iri kolxoz təsərrüfatının formalaşdırılması ilə iqtisadi yüksəlişə nail olub, 1990-cı illərin bazar islahatlarından sonra ailə-fermer modellərinə keçid edib. Ən son bələdiyyə reyestrinə əsasən, kənddə 4 749 nəfər yaşayır və 1 286 təsərrüfat qeydiyyata alınıb. Coğrafi mövqeyi düzənlik relyefdə olsa da, Viləş çayından qidalanan kiçik suvarma kanalları sayəsində bostan, tərəvəz və çəltik sahələri geniş yer tutur. Kənd Masallı şəhərindən 12 km, Bakı–Astara magistralından 4 km aralıda yerləşdiyi üçün logistik baxımdan əlverişli sayılır. 1865-ci ildə tikilmiş “İmam Zaman” məscidi, yerli xalçaçılıq ənənələri və hər il keçirilən “Kətan festivalı” Xılı regional mədəniyyət xəritəsinə daxil edir
Tarixi mənzərə
Xılın adı XVIII əsrə aid rus-qafqaz ekspedisiya sənədlərində “Xyl” kimi qeyd edilir; həmin mənbələrdə yaşayış məntəqəsinin dənli bitkilər və ipək ticarəti üçün tranzit ərazi funksiyası daşıdığı vurğulanır . Sovet dövründə kənd əvvəlcə “Xıl sovxozu”, daha sonra “26 Bakı komissarı adına” kolxoz kimi fəaliyyət göstərib və bu illərdə pambıq istehsalı üzrə Masallı rayonunda lider mövqeyə yüksəlib.
1991-ci ildən sonra pay torpaqlarının özəlləşdirilməsi ilə kənddə 1–5 hektar ölçülü ailə təsərrüfatları formalaşdı. 2000-ci illərin ortasında isə dövlət proqramı çərçivəsində kənddə aqrolizinq məntəqəsi yaradıldı və yeni texnikanın lizinq yolu ilə alınması məhsuldarlığı 18 faiz artırdı.
Coğrafi mövqe və təbii şərait
Xıl Masallı rayonunun mərkəzindən cənub-qərbdə, 38°58′19″ şimal enliyi və 48°43′27″ şərq uzunluğu koordinatlarında yerləşir Ərazi 10–25 metr hündürlük diapazonunda düzənlikdir; subtropik iqlim qurşağına xas illik yağıntı 700–800 mm təşkil edir ki, bunun da yarıdan çoxu payız-qış fəsillərinə düşür.
Viləş çayına paralel uzanan Şıxlar kanalı kəndin şimal sərhədini cızır və pambıq, tərəvəz təsərrüfatlarının suvarılmasını təmin edir. Toprak örtüyü əsasən şorlaşmaya meyilli kollu-qəhvəyi tipdir, lakin torfa bənzər üst qatı üzvü gübrələmə nəticəsində yüksək humus səviyyəsini qoruyur.
| Göstərici | Məlumat |
|---|---|
| Rayon | Masallı |
| Əhali (2020) | 4 749 nəfər |
| Koordinatlar | 38,974° N / 48,724° E |
| Sahə | 1 471 000 m² |
| Poçt indeksi | AZ4420 |
| Təsərrüfat sayı | 1 286 |
Demoqrafik göstəricilər
Əhali strukturunun 57 faizi əmək qabiliyyətli yaş qrupuna daxildir, bu da kəndi kənd təsərrüfatı və kiçik ticarət üçün əlverişli əmək resursu ilə təmin edir. Gender balansı 50,5 % qadın, 49,5 % kişi şəklindədir və bu nisbət sosial layihələrin həyata keçirilməsində bərabər iştirak mühitini yaradır.
Yaşayış fondunda 1 002 fərdi ev, 18 ikimərtəbəli binalar qrupu var; yeni tikililərin 75 faizi 2005-ci ildən sonra inşa olunub. Son illərdə xaricdə çalışan kəndlilərin pul köçürmələri hesabına evlərdə mərkəzləşdirilmiş istilik sistemləri quraşdırılıb.
İqtisadi fəaliyyət və təsərrüfat
Əkinçilik Xılın iqtisadi “motoru”dur: pambıq, çəltik, qarğıdalı və kartof başlıca əkin sahələridir. “Viləş Agropark” tərəfindən təqdim edilən damcı suvarma sistemləri pambıq tarlalarında hektara düşən məhsuldarlığı 32 sentnerdən 41 sentnerə yüksəldib.
Heyvandarlıqda süd bazarına yönəlmiş Simmental cins mal-qara üstünlük təşkil edir. Süd məhsulları “Masallı Süd” kooperativi tərəfindən qəbul olunaraq Lənkəran və Bakı bazarlarına çıxarılır. Ailələr arasında arıçılıq və qurutma üsulu ilə bal emalı da yayılıb.
Təhsil və sosial infrastruktur
Xıl kənd tam orta məktəbi Əli bəy Bəylərbəyovun adını daşıyır, 680 şagirdə 48 müəllim xidmət göstərir Məktəbdə STEAM mini-laboratoriyası, kompüter sinfi və 6 000 nüsxəlik kitabxana fondu şagirdlərin innovativ tədris imkanlarını genişləndirir.
Səhiyyə xidməti kənd feldşer-mama məntəqəsi vasitəsilə təşkil edilir; təcili hallarda Masallı Mərkəzi Xəstəxanası 15 dəqiqəlik avtomobil yolu ilə əlçatandır. 2024-cü ildə qazlaşdırma xətti tam bərpa olunub, 4G mobil şəbəkə isə ərazinin 97 faizini əhatə edir.
Mədəni irs və ənənələr
1865-ci ildə inşa edilən “İmam Zaman” məscidi həm memarlıq abidəsi, həm də dini icma mərkəzi kimi fəaliyyət göstərir Məscidin həyətyanı sahəsində yay aylarında ustad aşıqların çıxışları və Qurani-Kərim müsabiqələri təşkil olunur.
Kənddə toxuculuq ənənələrini yaşadan 15 ailə emalatxanası fəaliyyət göstərir; bu emalatxanalar “Masallı xalça” brendinə xas əlavələr — “xılgülü” ornamentini qoruyur. Hər il avqustda keçirilən “Kətan festivalı”nda yerli istehsalçılar ipək, kətan və yun məhsullarını sərgiləyirlər.
Turizm və potensial marşrutlar
Xıl kəndini ziyarət edənlər üçün tarixi məscid, Viləş çayı sahili və Çayqırağı meşə zolağı əsas ekoturizm istiqamətləridir. Veloyürüş həvəskarları üçün Gəyəçöl–Xıl–Sirəbil 18 km-lik marşrut yaradılıb; burada subtropik flora növləri və Viləş vadisinin quş müşahidə nöqtələri xüsusilə cəlbedicidir.
Fermer evlərində “agroturizm paketi” təklif olunur: ziyarətçilər pambıq yığımında iştirak edir, yerli çal-çağır ansamblının ifasını dinləyir və “Xıl dolması” dadırlar. 2023-cü ildə kəndə 1 250 nəfər daxili turist səfər edib, bu da əvvəlki ilə nisbətən 22 faiz artım deməkdir.
Gələcək inkişaf perspektivləri
Masallı Rayon İcra Hakimiyyətinin 2025-2028 sosial-iqtisadi inkişaf sənədinə əsasən, Xılda 4 MW gücündə günəş paneli parkı quraşdırılması, 1,5 km uzunluğunda yeni suvarma kanalı çəkilməsi və kənddaxili yolların asfaltlanması planlaşdırılır. Proqnoza görə, bu layihələr kəndin kənd təsərrüfatı gəlirini 17 faiz artıracaq.
Bundan başqa, “Qadın Toxucular Kooperativi” layihəsi çərçivəsində 50 qadının peşəkar xalçaçılıq təliminə cəlb olunması və hazır məhsulun e-ticarət platformalarına çıxarılması hədəflənir. Gənclərin məşğulluğu üçün “Startap Qubəsi” səkkiz iş yeri, “Yaşıl Məktəb” proqramı isə alternativ enerji təhsili təqdim edəcək.
Xıl kəndi Masallı rayonunun iqtisadi, mədəni və ekoloji xəritəsində strateji əhəmiyyət daşıyan yaşayış məntəqəsidir. Tarixi karvan yolunun bir parçası olmaqla yanaşı, pambıqçılıq və çəltikçilik ənənələrini müasir agrotexnologiyalarla birləşdirərək regionun ərzaq təhlükəsizliyinə töhfə verir. Əhali strukturunun gənc və əmək qabiliyyətli olması kəndin istehsal və xidmət sahələrində çevik resurs bazası yaradır. İnteraktiv sinif və STEAM imkanları ilə təchiz edilmiş tam orta məktəb gələcək nəsillərin rəqəmsal biliklərini artırmağa xidmət edir. “İmam Zaman” məscidinin memarlıq unikallığı və kətan festivalının rəngarəngliyi kəndi daxili turizm marşrutlarına cəlbedici edir. Viləş çayının suvarma sistemləri sayəsində torpaq məhsuldarlığı yüksəlir, aqrolizinq dəstəyi fermerləri yeni texnikaya çıxışla təmin edir. Gələcək günəş enerjisi parkı, suvarma kanalı və yol infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi Xılı ekoloji və iqtisadi cəhətdən dayanıqlı məkan kimi möhkəmləndirəcək. Startap və kooperativ layihələri qadınların, gənclərin sosial-iqtisadi iştirakını genişləndirəcək, kəndin daxili bazarından kənara da çıxış imkanları yaradacaq. Bu kontekstdə Xıl müasir tələblərə uyğun inkişaf strategiyasını formalaşdırmaqla həm regional, həm də respublika səviyyəsində yenilikçi kənd modeli kimi nümunə göstərilə bilər.
Ən Çox Verilən Suallar
Xıl Masallı rayonunun cənub-qərb hissəsində, Viləş çayının yuxarı sahilində yerləşir. Kənd Masallı şəhərindən 12 kilometr, Bakı–Astara magistralından isə təxminən 4 kilometr məsafədədir. Koordinatları 38,974° şimal enliyi və 48,724° şərq uzunluğudur. Relyefi düzənlik olmaqla subtropik iqlim qurşağında qərar tutur.
Masallı ensiklopediyasının 2020-ci il məlumatına əsasən kənddə 4 749 nəfər yaşayır. Əhalinin 57 faizi əmək qabiliyyətli yaş qrupuna daxildir. Gender balansı 50,5 % qadın, 49,5 % kişi şəklindədir. Əhali artımı əsasən daxili doğum göstəricisi ilə təmin olunur.
Kənd təsərrüfatı pambıq, çəltik, qarğıdalı və tərəvəz əkinlərinə söykənir. Heyvandarlıq istiqamətində südçülük üçün Simmental cinsi mal-qara saxlanılır. Arıçılıq və bal emalı ailə təsərrüfatları arasında yayılıb. Məhsullar Masallı, Lənkəran və Bakı bazarlarına çıxarılır.
Əli bəy Bəylərbəyov adına tam orta məktəb 680 şagirdə xidmət göstərir. Məktəbdə STEAM mini-laboratoriyası, kompüter sinfi və 6 min nüsxəlik kitabxana var. Dərslər kurikulum əsasında interaktiv lövhələrlə keçirilir. Müəllim heyətinin 40 faizi STEAM və İKT üzrə ixtisasartırma kursu keçib.
1865-ci ildə tikilmiş “İmam Zaman” məscidi bölgənin klassik memarlıq üslubunun nümunəsidir. Kənddə xalça və kətan toxuculuq ənənələri qorunur; “xılgülü” ornamentli xalçalar yerli brend hesab olunur. Hər il keçirilən “Kətan festivalı”nda əl işləri və kənd mətbəxi təqdim edilir.
Ekoturizm sevənlər Viləş çayı sahilində quş müşahidə marşrutlarına, Çayqırağı meşə zolağında isə yürüş yollarına qoşula bilərlər. Gəyəçöl–Xıl–Sirəbil velomarşrutu 18 km uzunluqludur və subtropik landşaftı kəşf etməyə imkan verir. Fermer evləri agroturizm paketləri təklif edir: pambıq yığımı, kənd dolması hazırlığı və aşıq musiqisi konsertləri.
2025-2028-ci illər üçün planlaşdırılan layihələrə 4 MW gücündə günəş paneli parkı, 1,5 kmlik yeni suvarma kanalı və kənddaxili yolların asfaltlanması daxildir. Layihələrin reallaşması kənd təsərrüfatında məhsuldarlığı 17 faiz artıracaq. Eyni zamanda “Qadın Toxucular Kooperativi” və “Startap Qubəsi” iqtisadi müxtəlifliyi gücləndirəcək.
Xıl kəndinin poçt indeksi AZ4420-dir. Stasionar telefon xətti Masallı rayon şəbəkəsi üzərindən +994 25 prefiksi ilə işləyir. Mobil rabitə operatorlarının 4G şəbəkəsi kənd ərazisinin 97 faizini əhatə edir. İnternet xidmətləri fiber-optik baza stansiyası vasitəsilə təmin olunur.
XVIII əsr sənədlərində “Xyl” kimi qeyd olunan kənd karvan yolu üzərində ticarət dayanacağı olub. Sovet dövründə pambıq sovxozu kimi tanınıb və kolxozlaşma illərində rayonun lider təsərrüfatına çevrilib. 1990-cı illərdən sonra torpaq islahatları aparılaraq ailə-fermer modeli formalaşdırılıb. 2005-ci ildən etibarən aqrolizinq dəstəyi kəndin texnoloji bazasını yeniləyib.
Enerji baxımından günəş parkı, suvarma infrastrukturunun genişləndirilməsi və yol şəbəkəsinin yenilənməsi başlıca hədəflərdir. Sosial sahədə inklüziv təhsil resurslarının artırılması və qadın əməkdaşlığının gücləndirilməsi planlaşdırılır. Kəndin ekoturizm imkanları genişləndirilərək Viləş vadisinin təbiəti daha çox ziyarətçiyə açılacaq. Bu strategiyalar Xılı regionda dayanıqlı inkişaf modelinə çevirəcək.
