Xına : Bioloji,Kimyəvi Xüsusiyyətləri, İstifadəsi

Xına “Lawsonia inermis” adlı bitkinin yarpaqlarından əldə olunan, təbii və qədim boyaq maddəsidir. Bitki əsasən tropik və subtropik iqlimlərdə, xüsusilə Afrika, Cənubi Asiya və Yaxın Şərq ölkələrində geniş yayılıb. Xına bitkisinin yarpaqları toplanıb qurudulur və toz halına salınır. Bu tozdan müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunur – əsasən dərini, dırnaqları, saçları boyamaq, tibbi və kosmetik baxım üçün. Xına yarpaqlarının tərkibində “lavson” adlanan boyaq maddəsi vardır ki, məhz o, təbii rəngləmə və şəfalı təsirin əsasını təşkil edir.

Xınanın tarixi və mədəniyyətdə yeri

Xına insanlıq tarixində ən qədim istifadə olunan təbii boyalardan biri kimi tanınır. Arxeoloji tapıntılar göstərir ki, xına 5 min ildən çoxdur həm gündəlik həyatda, həm də dini-ritual məqsədlər üçün işlədilir. Qədim Misir fironlarının, Hindistan və İran saraylarının, Orta əsr Azərbaycan, türk və ərəb mədəniyyətinin vacib bir hissəsinə çevrilib. Xına ən çox toy və nişan mərasimlərində, Novruz bayramında, adət-ənənəvi şənliklərdə, həmçinin bədii bəzəklərdə, qadınların əllərində və bədənində xüsusi ornamentlərin çəkilməsində istifadə olunub. Xına Azərbaycanda da xına gecəsi, xına yaxdı kimi mühüm mərasim və rəmzlərlə bağlıdır.

Xınanın bioloji və kimyəvi xüsusiyyətləri

Xına tozunun əsas aktiv komponenti lavsondur (2-hidroksi-1,4-naftokinon). Bu maddə protein strukturlarına – dərinin, saçın və dırnaqların keratin qatına bağlanaraq qalıcı və təbii narıncı-qırmızı rəng verir. Xına tamamilə təbii məhsuldur, sintetik qatqılar əlavə edilmədikdə sağlamlıq üçün təhlükəsiz hesab olunur. Xınanın antioksidant, antibakterial, göbələkəleyhinə, iltihabəleyhinə təsiri də elmi tədqiqatlarla sübut olunub. Təbii xına allergik reaksiyalara nadir hallarda səbəb olur, lakin sintetik qatqılı və ya qara xına ciddi allergiya və dəri problemlərinə yol aça bilər.

Xınanın kosmetologiya və gözəllikdə istifadəsi

Ən çox rast gəlinən istifadə sahəsi saç və dərinin boyanmasıdır. Xına saçları parlaq, qalın və sağlam edir, təbii qırmızıdan tünd qəhvəyiyə qədər müxtəlif çalarlarda rəng verir. Eyni zamanda, saç dərisini qoruyur, kəpək və qaşınma ilə mübarizə aparır. Dırnaqların möhkəmləndirilməsi, əllərin və ayaqların dərisinin bəzədilməsi (mehndi sənəti), həmçinin təbii dəri baxımı üçün xına maskaları geniş yayılıb. Müasir dövrdə xına həm salon xidmətlərində, həm də evdə istifadə üçün universal kosmetik məhsula çevrilib.

Xınanın tibbi və müalicəvi xüsusiyyətləri

Təbii xına müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində və profilaktikasında istifadə olunur. Onun tərkibindəki aktiv maddələr mikroblara qarşı təsirlidir, dəri infeksiyalarında, yaraların sağalmasında, göbələk xəstəliklərinin müalicəsində xına tətbiq edilir. Xına kompresləri bir sıra revmatik və oynaq ağrılarında, dəri səpkilərində, yanıqlarda xalq təbabətində sınanmış üsullardandır. Dərini sərinləşdirici və iltihabı azaldıcı təsirinə görə isti iqlim ölkələrində yayılmışdır. Tibbi tədqiqatlar xınanın müəyyən bakteriya və göbələk növlərinə qarşı təsirli olduğunu göstərib.

Xınanın Azərbaycanda adət-ənənə və mərasimlərdə yeri

Azərbaycanda xına toy adətinin, xüsusən “xına gecəsi” mərasiminin əsas rəmzlərindəndir. Qız toyundan bir gün əvvəl keçirilən bu mərasimdə xına xüsusi ritual əsasında yoğrulub bəy və gəlinin əllərinə, bəzən də yaxın qohumların barmaqlarına, ovuc və ayaq altına çəkilir. Xına sevinc, bolluq, sağlamlıq, bərəkət, uzun ömür, ailə səadəti rəmzi sayılır. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində xına mərasimi özünəməxsus variantlarla, musiqi, mahnı, rəqs və bəzək elementləri ilə zənginləşib. Xına həm də Novruz bayramında, ad günü, doğuş, sünnət və digər mərasimlərdə istifadə olunur.

Xınanın tətbiqi texnikası və düzgün istifadə qaydası

Xına istifadə üçün əvvəlcə suda, bəzən limon suyu, qara çay, qatıq və ya digər təbii mayelərdə qarışdırılır və 2-4 saat saxlanılır. Xına pastası dərinin və ya saçın üstünə bərabər qatla çəkilir, 3-8 saat ərzində qurudulur və sonra ilıq su ilə təmizlənir. Saçda daha uzun müddət saxlanarsa, rəng dərin və qalıcı olur. Dəriyə tətbiq edilərkən əvvəlcə allergiya testi aparılması, sintetik qatqılı xınalardan uzaq durulması məsləhət görülür. Hazır xına pastalarının alınmasında etibarlı mənbələrdən istifadə vacibdir.

Xınanın növləri və müxtəlif ölkələrdə ənənələri

Xına müxtəlif növlərdə – təbii yaşıl xına, qara xına (kimyəvi qatqılı), rəngli xına və xına pastası kimi satışa çıxarılır. Təbii xına ən təhlükəsiz və faydalı hesab olunur. Hindistanda mehndi sənətində xına ilə bədii naxışlar çəkilir, Orta Şərqdə və Şimali Afrikada toy və bayram ənənələrinin ayrılmaz hissəsidir. Türk, ərəb, fars, afrika və asiya xalqlarının hər biri xınanı özünəməxsus rituallarla, xüsusi musiqi, mahnı və rəqs elementləri ilə birləşdirir. Hər bölgədə xına ornamentləri, tətbiqi və məna çalarları fərqlidir.

Xınanın sənayedə və digər sahələrdə istifadəsi

Xına təbii boya kimi tekstil, yun, ipək, dəri sənayesində qədimdən istifadə olunub. Qida və kosmetika sənayesində təbii rəngverici və qoruyucu kimi tətbiq edilir. Xına əsaslı boyalar müasir dünyada ekoloji təmiz məhsul kimi yüksək dəyərləndirilir. Həmçinin xınadan təbii sabun, kremlər, aromatik yağlar və dezodorantlar hazırlanır. Xına bir sıra farmakoloji preparatların, təbii dərmanların tərkibinə də əlavə edilir.

Xınanın müasir tədqiqatları və gələcək perspektivləri

Müasir dövrdə xınanın biokimyəvi tərkibi, antimikrob və antioksidant təsiri, allergiya riskləri və yeni kosmetik formullar üzrə elmi araşdırmalar davam edir. Təbii və orqanik xına məhsullarına tələbatın artması, kimyəvi boyaların təhlükələri fonunda xınanın gələcəkdə kosmetik, tibbi və sənaye baxımından daha geniş istifadə olunacağı proqnozlaşdırılır. Gələcəkdə xınanın yeni farmakoloji preparatlar, bioloji fəal əlavələr və ekoloji təmiz texnologiyalarda rolunun artacağı gözlənilir.

Xına həm qədim ənənələrin, həm təbiətin, həm də sağlam həyat tərzinin simvoludur. Onun çoxsaylı faydalı xüsusiyyətləri, zəngin tarixçəsi, rəngarəng adət-ənənələrdəki yeri və gündəlik həyatda tətbiqi insanlığın xına ilə bağlı mədəni irsinin və təbiətə bağlılığının göstəricisidir. Xına düzgün istifadə olunduqda həm sağlamlıq, həm də estetik baxımdan misilsiz fayda verir, insan həyatına gözəllik, rəng və mənəvi dəyər qatır.

Ən Çox Verilən Suallar