İnsanlığın tarixində torpağın becərilməsi və əkinçiliyin inkişafı bəşəriyyətin sivilizasiyaya doğru atdığı ən böyük addımlardan biri kimi dəyərləndirilir. Əkinçilik texnologiyalarının yaranması və inkişafı, insan cəmiyyətinin həyat tərzinin tamamilə dəyişməsi, ovçuluq və yığıcılıqdan oturaq həyata keçid, kənd təsərrüfatı mədəniyyətinin formalaşması ilə sıx bağlıdır. Əkinçiliyin ilkin mərhələlərində torpağın əl vasitələri ilə becərilməsi, təbii və primitiv alətlərdən istifadə olunması, sonradan bu alətlərin təkmilləşməsi və xış kimi ixtiraların ortaya çıxması bəşəriyyətin inkişafında inqilabi rol oynadı. Xış əkinçiliyi, öz növbəsində, insanın torpaqla münasibətində keyfiyyətcə yeni mərhələnin başlanğıcı oldu.
Azərbaycanda və ümumilikdə Ön Asiyada xış əkinçiliyinin yaranma tarixi, onun inkişaf mərhələləri və maddi-mədəni həyatda buraxdığı izlər yalnız arxeoloji, etnoqrafik və tarixi tədqiqatlarla deyil, həm də xalq yaddaşı, folklor və dil abidələri vasitəsilə bu günədək gəlib çatıb. Xış əkinçiliyi təkcə texniki yenilik yox, həm də kənd təsərrüfatı cəmiyyətinin sosial-iqtisadi, mədəni və dini həyatında yeni mərhələ demək idi.
Əkinçiliyin Yaranma və İnkişaf Mərhələləri
Əkinçilik bəşər tarixində Neolit dövründən, təxminən e.ə. 10-8 minilliklərdən başlayaraq meydana gəldi. Ən qədim əkinçilik mərkəzləri Ön Asiyada, Mezopotamiya, Anadolu, İran yaylası və Zaqafqaziyada formalaşdı. Bu dövrdə insanlar əsasən yabanı bitkiləri əkib-becərir, məhsul götürmək üçün torpağı daş, sümük və taxta alətlərlə yumşaldırdı. Əkinçiliyin ilkin mərhələsində torpaq əsasən əl kürəyi, çomaq, kəsici daş və taxta vasitələr ilə işlənirdi. Bu primitiv üsullar zamanla təkmilləşdi və heyvan qoşqusu ilə işləyən alətlər – ilk növbədə xış ortaya çıxdı.
Xışın İlk İxtirası və Tarixi Kökü
Xış əkinçiliyinin ilkin yaranma dövrü haqqında konkret məlumatlar arxeoloji tapıntılara, qədim təsvirlərə və etnoqrafik materiallara əsaslanır. Tədqiqatlar göstərir ki, xışdan istifadə ilk dəfə Ön Asiyada, o cümlədən Qafqazda, Mezopotamiyada, Şərqi Aralıq dənizi hövzəsində və İran yaylasında e.ə. 5-4 minilliklərdə yayılmışdır. Bəzi mənbələrdə xışa bənzər ən qədim alətlərin Mesopotamiya, Elam, Qədim Misir, Orta Asiya və Azərbaycan ərazilərində tapıldığı qeyd edilir.
İlk xışlar çox sadə quruluşa malik idi: adətən taxtadan hazırlanır, bəzən uclu hissəsi heyvan sümüyü və ya daş ilə möhkəmləndirilirdi. Onları torpağın üst qatını kəsmək və yumşaltmaq üçün istifadə edirdilər. Daha sonra xışın metal hissələri, dəmir və misdən hazırlanmış bıçaqları meydana gəldi və bu, əkinçilik texnologiyasında əsl inqilab sayılırdı.
Heyvan Qoşqusu və Oturaq Həyata Keçid
Xış əkinçiliyi ilk növbədə oturaq həyat tərzi, kənd təsərrüfatı mədəniyyətinin və sabit məskunlaşma yerlərinin formalaşması ilə sıx bağlı idi. Torpağın daha dərin və səmərəli şumlanması üçün insan təkbaşına yetərli deyildi, bu məqsədlə öküz, inək, bəzən isə at və digər iri heyvanlar qoşquya qoşulurdu. Heyvan gücü xışın torpağa təsir gücünü dəfələrlə artırır, məhsuldarlığı yüksəldirdi.
Bu dəyişiklik torpaq məhsullarının miqdarını artırmaqla yanaşı, kənd icmalarının böyüməsinə, sosial-iqtisadi strukturun mürəkkəbləşməsinə, iş bölgüsünün yaranmasına və əhali artımına təkan verdi. Eyni zamanda, əkinçiliyin intensivləşməsi, artıq məhsulun yaranması mübadilə və ticarətin inkişafına, şəhərlərin meydana gəlməsinə zəmin yaratdı.
Azərbaycan ərazisində Xış Əkinçiliyinin Tarixi
Azərbaycan ərazisində xış əkinçiliyinin yaranması və yayılması bir neçə minillik öncəyə gedib çıxır. Arxeoloji tədqiqatlar, xüsusilə Qobustan, Naxçıvan, Qarabağ, Mil-Qarabağ, Şəki-Zaqatala və digər bölgələrdə aşkarlanan ibtidai əmək alətləri, qədim təsvirlər və məişət qalıqları bunu sübut edir. Azərbaycanın düzən və dağətəyi rayonlarında tapılmış qədim xış nümunələri, daş və metal oraq, bıçaq, dəmir oxlu alətlər, həmçinin daşdan yonulmuş heyvan figurları oturaq kənd təsərrüfatının və xış texnologiyasının mövcudluğunu göstərir.
Qafqazda xış əkinçiliyi b.e.ə. III-II minilliklərdə tam şəkildə yayılmış, hətta bəzi bölgələrdə özünəməxsus texniki xüsusiyyətlər qazanmışdı. Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi ərazilərində torpağın dərin şumlanması, suvarma sistemlərinin qurulması və xışın müxtəlif konstruksiyalı variantlarının istifadəsi kənd təsərrüfatının dayanıqlı inkişafını təmin etmişdi.
Xış Əkinçiliyinin Sosial və Mədəni Təsiri
Xış əkinçiliyinin yayılması kənd təsərrüfatı mədəniyyətində, xalq təfəkküründə və sosial münasibətlərdə dərin iz qoydu. Əkinçi ailəsinin və kənd icmasının həyat tərzi, iş bölgüsü, məhsul bayramları və mərasimlər məhz xış və əkin mövsümlərinə bağlı idi. Xışa və əkinçiliyə aid xalq nağılları, atalar sözləri, bayatılar, simvolik ifadələr xalqın torpağa, zəhmətə və təbiətə münasibətini ifadə edirdi.
Azərbaycan xalqının “Əkinçi xışı, biçən də oraqı sevir”, “Xış girən yerə bərəkət, bolluq gələr”, “Torpağın bərəkəti xışdan keçir” kimi deyimləri xış əkinçiliyinin həm məişət, həm də mənəvi həyatdakı yerini göstərir. Həmçinin, Novruz bayramı və digər mövsümi mərasimlərdə torpağın şumlanması, xışdan keçməsi rəmzi olaraq bolluq və məhsuldarlığın başlanğıcı sayılırdı.
Xışın Quruluşu və Texniki İnkişafı
İlkin dövrlərdə xış çox primitiv idi – bir neçə taxta parçanın birləşməsindən ibarət olurdu. Zamanla dəmir və misin emal texnologiyasının inkişafı ilə xışın bıçaq hissəsi metaldan hazırlanmağa başlandı. Bu, şumlama effektini dəfələrlə artırdı, torpağın daha dərin qatlarına işləmək mümkün oldu.
Xışın əsas hissələri gövdə (taxta və ya metal), bıçaq, qoşqu üçün yer və əlavə ağırlaşdırıcı hissələrdən ibarət idi. Ənənəvi xış alətinin konstruksiyası Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində torpağın növünə, relyefə və heyvan gücünə uyğunlaşdırılırdı. Müasir dövrdə traktor və mexanikləşdirilmiş şum alətləri xışı böyük təsərrüfatlarda əvəz etsə də, bəzi dağlıq və əlçatmaz yerlərdə ənənəvi xış texnologiyası hələ də aktualdır.
Xış Əkinçiliyinin Yaradılması və Yayılma Səbəbləri
Xış əkinçiliyinin yaranmasının əsas səbəbi insanın məhsuldarlığı artırmaq, torpağı daha səmərəli və asan işləmək istəyi idi. Əl alətləri ilə işləmə tədricən imkanlarını itirdi, artan əhali və inkişaf edən kənd təsərrüfatı daha effektiv vasitə tələb edirdi. Xış aləti insan əməyini bir neçə dəfə yüngülləşdirdi, daha çox torpaq sahəsini daha az vaxtda şumlamağa imkan verdi.
Heyvan qoşqusu ilə işləyən xışlar kollektiv əmək və ailə təsərrüfatlarının inkişafına təkan verdi. Artıq məhsul ehtiyatları, ərzaq təhlükəsizliyi və ticarət üçün əsas baza rolunu oynadı.
Xış Əkinçiliyinin Azərbaycan Folklorunda və Dilində Yeri
Xış əkinçiliyi Azərbaycan folklorunda, ədəbiyyatında və dilində xüsusi yer tutur. “Xışdan keçmək”, “xış vaxtı”, “xış yeri” kimi ifadələr bu gün də məişətdə işlədilir. Əkinçilik mövzulu atalar sözləri, bayatılar, nağıl və dastanlarda xış zəhmətin, məhsuldarlığın, bərəkətin rəmzi kimi təqdim olunur.
Ədəbiyyatda və incəsənətdə xış əkinçiliyinin poetik təsvirləri kənd həyatının və torpaqla insan arasında olan münasibətin əsas obrazlarından biri olub. Təsviri sənətdə, dekorativ-tətbiqi sənətdə də xış, əkinçi və torpaq obrazları çox işlənib.
Arxeoloji Tapıntılar və Tarixi Sənədlərdə Xış Əkinçiliyi
Qobustan qayaüstü rəsmləri, Naxçıvan və Qarabağ abidələri, qədim kənd təsərrüfatı alətləri Azərbaycan ərazisində əkinçiliyin, o cümlədən xışın istifadə olunduğunu sübut edir. Qədim dövrə aid təsvirlərdə insan və heyvan fiqurları ilə yanaşı, torpaqda iz salan və ya şumlayan primitiv xış modelləri də aşkar edilib.
Tarixi mənbələrdə – qədim salnamələrdə, gürcü, fars, ərəb və digər səyyahların əsərlərində Azərbaycan kənd təsərrüfatı, məhsul bayramları, əkinçilik üsulları haqqında dolğun məlumatlar var. Bu mənbələrdə xışın sosial, iqtisadi və mədəni həyatda oynadığı rol xüsusilə qeyd olunur.
Xış Əkinçiliyinin Müasir Əhəmiyyəti və Perspektivləri
Bu gün kənd təsərrüfatında texnoloji yeniliklər, mexanikləşmə və aqrar modernizasiya prosesləri sürətlə gedir. Lakin Azərbaycanın bəzi bölgələrində, xüsusilə dağlıq, meşəlik və əlverişsiz relyefli ərazilərdə xış əkinçiliyi, ailə və fərdi təsərrüfatlarda hələ də aktualdır. Bu, həm maddi mədəniyyətin, həm də xalq ənənələrinin qorunması üçün mühüm vasitədir.
Aqrar turizm, kənd həyatına marağın artması, ekoloji təmiz təsərrüfatçılıq konsepsiyaları çərçivəsində xış əkinçiliyi bir simvol və praktik dəyər olaraq yenidən dəyərləndirilir.
Xış əkinçiliyi bəşəriyyətin oturaq həyata keçidinin, torpaqla münasibətin keyfiyyətcə yeni mərhələsinin və kənd təsərrüfatı inqilabının rəmzi kimi tarixə düşüb. Onun yaranma tarixi Neolit və Eneolit dövrlərinə gedib çıxır, ilk formaları qədim Ön Asiyada, o cümlədən Azərbaycan ərazisində formalaşıb. Xış alətinin ixtirası və yayılması kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın, sosial həyatın, əmək bölgüsünün və mədəni ənənələrin əsasını qoyub. Müasir dövrdə isə xış əkinçiliyi həm tarix, həm də milli-mədəni irs kimi yaşamaqdadır.
