Azərbaycan dilində “xış sümüyü” ifadəsi əsasən heyvan skeletinin bir hissəsini, xüsusilə də iribuynuzlu və xırdabuynuzlu heyvanlarda xüsusi funksiyaya malik sümük tipini ifadə edir. Sözün birbaşa mənasında “xış sümüyü” heyvanın çanaq nahiyəsində, aşağı hissədə yerləşən və skeletin mühüm dayaq rolunu oynayan, adətən kəllə və onurğa sütunu ilə birləşən qalın və sərt sümük parçasıdır. Çox vaxt bu ifadə kənd təsərrüfatında, heyvandarlıqda və bəzi hallarda ənənəvi xalq təbabətində və ya məişətdə işlədilir.
Xış sümüyünün quruluşu və yerləşməsi
Xış sümüyü adətən çanaq quruluşunun bir hissəsi olan və ayaqların gövdəyə birləşdiyi yerdə yerləşən böyük, möhkəm və bir qədər əyilmiş sümük parçasıdır. O, heyvanın hərəkətində, gövdənin yükünün ayaqlara bərabər paylanmasında mühüm rol oynayır. Bəzi mənbələrdə “xış sümüyü” ifadəsi, xüsusilə iri heyvanlarda, çanaq sümüyünün müəyyən spesifik hissəsinə – məsələn, ilikli və ya bişirildikdə xüsusi dad verən qalın sümük hissəsinə də aid edilir.
Xış sümüyünün funksiyası və bioloji əhəmiyyəti
Xış sümüyü heyvan orqanizminin dayanıqlılığını və hərəkət imkanlarını artıran vacib skelet elementi kimi çıxış edir. O, ayaqların hərəkətini, gövdənin stabilliyini təmin edir, xüsusilə də iribuynuzlu heyvanlarda ağır yük daşıyanda və ya sürətli hərəkət zamanı skeletin əsas dayağı olur. Xış sümüyü həmçinin sinirlərin, qan damarlarının qorunmasında, bədənin aşağı hissəsində orqanların sabitliyinin saxlanmasında mühüm rol oynayır. Onun möhkəmliyi və elastikliyi sayəsində heyvanlar sərt səthlərdə belə rahatlıqla hərəkət edə bilir.
Xış sümüyünün xalq təbabətində və ənənəvi mətbəxdə rolu
Azərbaycan xalq təbabətində xış sümüyü xüsusilə bişirilmiş halda, sümüklü ət yeməklərində geniş istifadə olunur. Sümük iliyi və sümükdən ayrılan maddələr orqanizm üçün dəyərli mikroelement və mineral mənbəyi hesab olunur. Sümükdən hazırlanan “sümüklü şorba”, “paça” və digər yeməklər qədimdən bəri həm ləzzətinə, həm də şəfalı xüsusiyyətlərinə görə qiymətləndirilir. Xış sümüyündən alınan ilik bəzi xəstəliklərin müalicəsində, immun sisteminin gücləndirilməsində və sümük-əzələ xəstəliklərinin profilaktikasında xalq arasında geniş istifadə edilir.
Xış sümüyünün kənd təsərrüfatında və gündəlik həyatda istifadəsi
Ənənəvi kənd həyatında xış sümüyü bəzən məişət əşyalarının, əl alətlərinin hazırlanmasında xammal kimi də istifadə olunub. Qədim dövrlərdə bıçaq, dəstək, iynə və müxtəlif məişət alətləri üçün əsas material kimi məhz möhkəm və qalın xış sümüklərindən istifadə edilirdi. Onun möhkəmliyi və emala yararlılığı sayəsində usta və sənətkarlar üçün əlverişli xammal olmuşdur. Bəzi regionlarda xış sümüyündən oyma sənətində də istifadə olunur və dekorativ əşyalar hazırlanır.
Xış sümüyünün anatomik xüsusiyyətləri
Xış sümüyü anatomik baxımdan qalın, ilikli, bəzən bir qədər əyilmiş formada olur və heyvanın çanaq quruluşunun ayrılmaz hissəsidir. Sümüyün səthi bərk, iç hissəsi isə iliklə zəngindir. Bu da onu həm yeməkdə ləzzətli, həm də qida dəyəri baxımından dəyərli edir. Xış sümüyü, xüsusilə bişirildikdə, yeməyə xüsusi dad, ətir və qida dəyəri qatır.
Xış sümüyünün folklorda və xalq inancında yeri
Azərbaycan xalqının ənənəvi inanclarında və folklorunda xış sümüyü bəzən sağlamlıq, güc və davamlılıq rəmzi kimi təqdim olunur. Bəzi qədim inanclarda sümükdən hazırlanan müxtəlif amulet və bəzəklər insanı pis göz və bədbəxtlikdən qorumağa kömək edən vasitə kimi işlədilib. Sümük iliyi xalq arasında “bədənə qüvvət və can verir” inancı ilə yüksək qiymətləndirilib.
Xış sümüyünün müasir tibbdə və biokimyada rolu
Müasir tibbdə sümük iliyi və sümük maddələri orqanizmin bərpasında, immunitetin gücləndirilməsində və sümüklərin möhkəmləndirilməsində istifadə olunur. Xış sümüyü tərkibində kalsium, fosfor, kollagen, müxtəlif fermentlər və vitaminlər zəngindir. Biokimyəvi baxımdan sümükdən hazırlanan bulyonlar və sümüklü yeməklər insan orqanizmi üçün çoxsaylı faydalı maddələr mənbəyidir.
Xış sümüyünün qida və bioloji dəyəri
Sümük iliyi, xış sümüyündən bişmiş yeməklər orqanizm üçün kalsium, dəmir, maqnezium, kollagen və digər amin turşuları ilə zəngindir. Xış sümüyü yeməkləri, xüsusilə böyümə dövründə uşaqlar və yaşlılar üçün faydalı hesab olunur. Müasir qidalanmada sümük iliyi ilə zəngin yeməklər bir çox diyetoloq tərəfindən tövsiyə edilir.
Xış sümüyü və ekoloji yanaşma
Heyvanların bütün orqanlarının, o cümlədən xış sümüyünün maksimum dərəcədə istifadəsi, ekoloji cəhətdən səmərəli təsərrüfatçılıq və qida israfının azaldılması baxımından əhəmiyyətlidir. Qədimdən bəri Azərbaycanda bütün heyvan orqanlarından – ət, dəri, sümük, ilik, daxili orqanlar – istifadə olunub, bu da xalq mədəniyyətinin bir hissəsi kimi formalaşıb.
Xış sümüyü – Azərbaycan kənd təsərrüfatı, xalq təbabəti və mətbəxində xüsusi yeri olan, həm qida, həm məişət, həm də sağlamlıq baxımından dəyərli və çoxşaxəli anlayışdır. Onun istifadəsi tarixən xalqımızın ağıllı, qənaətcil və ekoloji cəhətdən səmərəli yaşayış tərzinin bir göstəricisidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Xış sümüyü heyvan skeletinin çanaq nahiyəsində yerləşən, qalın və möhkəm sümük parçasıdır.
Əsasən iribuynuzlu və xırdabuynuzlu heyvanlarda rast gəlinir.
Sümük iliyi və sümüklü ət yeməkləri – paça, sümüklü şorba və s. kimi yeməklərdə istifadə olunur.
Bəli, sümük iliyi bəzi xəstəliklərin müalicəsində və immun sisteminin gücləndirilməsində istifadə olunur.
Əl alətləri, bıçaq, dəstək, dekorativ əşyalar və oyma sənətində xammal kimi istifadə edilib.
Kalsium, fosfor, kollagen, ilik və müxtəlif minerallarla.
Güc, sağlamlıq və bədənə qüvvət verən rəmz kimi qiymətləndirilir.
Biçirilərək yeməklərə qatılır, bəzi hallarda ayrıca müalicə vasitəsi kimi istifadə olunur.
Bəli, sümük iliyi və kalsium zənginliyi ilə uşaqlar və yaşlılar üçün qidalı hesab olunur.
Heyvanın bütün orqanlarının istifadəsi qida israfını azaldır, iqtisadi və ekoloji baxımdan səmərəlidir.
