Xışıltılı öskürək termini həkimlərin auskultasiya zamanı eşitdiyi incə, fitvari səs ilə xarakterik öskürək növünü ifadə edir; bu səs, havanın bronxial keçidlərdə yığılan selik və ya spazm səbəbilə turbulent axınla qarşılaşması nəticəsində yaranır. Beynimiz həmin səsi eşidəndə, təbii refleks olaraq ağciyər yollarında hansısa tıxacın mövcudluğunu “hiss edir” və bədənin müdafiə mexanizmi kimi öskürək refleksi işə düşür. Xəstənin bu səsdən narahat olması təəccüblü deyil, çünki xışıltı təkcə mikroblarla əlaqəli iltihabın deyil, həm də allergik spazmın, qan dövranı pozğunluqlarının və ya bəzən hətta neoplastik prosesin xəbərçisi ola bilər. İfadə olunan akustik ton polemik “xırıltı”dan fərqlənərək daha yüksək tezlikli fitvari çalarlara sahibdir, buna görə də təcrübəli həkim stetoskopun altında ilk saniyələrdə prosesin yerini və ağırlığını təxminləyə bilir. Körpələrdə nazik bronxiollar səbəbilə xışıltı daha sərt eşidilir, yaşlılarda isə elastiklik itkisi və selik axınının zəifləməsi fonunda səsinin tonu qalınlaşır. Mövsümi allergiya, virus bronxiti, xroniki siqaret təsiri, ürək çatışmazlığı kimi tam fərqli patoloji zəncirlər eyni akustik əlaməti yarada bildiyi üçün differensial diaqnostika böyük əhəmiyyət kəsb edir. Havada toz, kif sporları və ya polen artanda bronxial epitel hiperreaktiv olur, qatlanan selik təbəqələri hava axınını daraldır və hər nəfəsdə “xış-xış” effekti yaradır. Eyni zamanda, sol mədəcik çatışmazlığında ağciyər kapilyarlarına sızan maye bronxial lümeni daraldaraq eyni səslənməni verə bilər və gecə saatlarında pisləşməsi ilə seçilir. Buna görə, düzgün dinləmək, obyektiv testlər—spirometriya, rentgen, qan qaz analizi—və sistemli anamnez toplanması xışıltının əsl səbəbini aşkarlamağın əsas yoludur. Mütəxəssislər fərdiləşdirilmiş müalicəyə başlamazdan əvvəl səsin ritmini, mövsümə bağlılığını, bədən mövqeyi ilə əlaqəsini və bəlğəmin rəngini dəyərləndirirlər; çünki hər ton və hər rəng ağciyərin səssiz dilində mühüm ipuçudur.
Xışıltılı öskürəyin tibbi tərifi
Xışıltılı öskürək hava yollarında daralma və sürtünmə nəticəsində yaranan, stetoskopla auskultasiya zamanı xırda fitvari səs effekti verən öskürək növüdür. Səsi əmələ gətirən mexanizm bronx divarındakı spazm, selik qatının qalınlaşması və ya fibrotik dəyişiklikdir. Müalicəyə başlamazdan öncə həkim xışıltının nə vaxt, hansı vəziyyətdə, hansı ritmdə meydana çıxdığını qeyd edir, çünki gecə-gündüz ritmi və bədən mövqeyinə bağlı dəyişikliklər altında yatan prosesi işarələyir.
Xırıltının lokalizasiyası da əhəmiyyətlidir: incə, yüksək tonu daha çox kiçik bronxiollarda obstruksiyanı, qalın, bas tonlu xışıltı isə əsas bronxlarda selik tıxacını göstərir. Tərifdə “xışıltı”nın obyektiv auskultasiya tapıntısına əsaslanması, subyektiv xəstə təsvirindən ayrılması vurğulanır. Pasiyent yalnız “sinəmdə səs eşidirəm” deyə bilər, lakin həkim onu xışıltı, ronxi və ya krepitasiya kimi kateqoriyaya ayırmalıdır.
Səbəblərin geniş spektri
Xroniki bronxit, astma və virus pnevmoniyaları xışıltılı öskürəyin ən çox rast gəlinən etiologiyaları sırasındadır. Astmada bronxial spazm allergen, soyuq hava və ya fiziki gərginlikdən sonra başlayır; öskürək quru görünə bilər, amma içəridə hiperreaktiv selik sekresiyası var. Xroniki bronxitdə isə siqaret tütünü selikli qişada daim iltihab törədir, seliyi bərkiyib tənəffüs yolunu daraldır.
Kəskin respirator virus infeksiyaları zamanı pien və mukoid tıxac bronxların distal budaqlarını daraldır, öskürəklə bərabər hər nəfəsdə “xış” səsi eşidilir. Kardioloji səbəblərdə, xüsusən sol mədəcik çatışmazlığında ağciyər kapillyarlara maye sızdırır, maye də bronxial lümeni daraldaraq xışıltı yaradır. Pulmonoloqlar məhz bu səbəbdən stetoskopla yanaşı EKQ və EKQ-lə eyni vaxtlı auskultasiya kombinasiyasını tövsiyə edirlər.
Klinik əlamətlər və fərqləndirici xüsusiyyətlər
Xışıltılı öskürəyin əsas müşayiətçisi sinə doluluğu hissidir; xəstə dərin nəfəs aldıqda içəridə “çırt” kimi incə bir səs, ardından yapışqan sekresiyanın yuxarı qalxdığını hiss edir. Bədən hərarəti yüksəlirsə, virus və ya bakterial infeksiya ehtimalı artır, qızdırma olmayan xışıltı isə adətən allergik təbiətli olur. Gecə öskürəyi ürək çatışmazlığını düşündürə bilər, çünki uzananda ağciyərə maye yığılır.
Fiziki müayinə zamanı həkim xırıltılı səsi həm ekspirasiya, həm inspirasiya fazasında dinləyir; tıxanan bronx diametri nə qədər dar olsa, səs o qədər kəskin olur. Xəstənin bədən mövqeyini dəyişdirmək də dəyərlidir: oturaq vəziyyətdə xışıltı azalırsa, bu ürək mənşəli maye yığılmasına işarədir. Allergik astmada isə bronxodilatator inhalyasiyadan sonra səs tamamilə itə bilər.
Diaqnostika metodları
Təsdiqləyici müayinə paketinə rentgenoqrafiya, spirometriya, qan qazlarının analizi və allergen testləri daxildir. X-şüası ağciyərdə infiltrasiyanı, bronxektaziyanı və ya ürək kölgəsinin böyüməsini göstərir. Spirometriya FEV1/FVC nisbətinin azalması ilə obstruksiyanı sayısallaşdırır.
| Diaqnostik test | Məqsəd | Üstünlük |
|---|---|---|
| Spirometriya | Ventilyasiya dərəcəsini ölçmək | Obstruksiyanı erkən aşkarlayır |
| Rentgen | Struktur dəyişiklikləri vizuallaşdırmaq | Sürətli, əlçatan |
| Qan qazları | Qaz mübadiləsinin qiymətləndirilməsi | Hipoksemi və hiperkapni diaqnozu |
| IgE paneli | Allergik fonu göstərmək | Hədəfli immunoterapiya planlaşdırır |
| CT bronqoqrafiya | Dərin bronxiektaziyanı aşkar etmək | Yüksək həssaslıq |
Bronx provokasiya testi şübhəli astma hallarında metaxolin inhalyasiyası ilə aparılır; FEV1 göstəricisi 20 % düşərsə, diaqnoz təsdiqlənir. Kardioqrafiya isə ağciyər ödemini istisna etməyə kömək edir.
Müalicə yanaşmaları
Etioloji faktor müəyyən edildikdən sonra müalicə ya infeksiyanı aradan qaldırmaq, ya da bronxial spazmı açmaq üzərində qurulur. Bakterial bronxitdə makrolid qrup antibiotiklər, astmada isə qısa təsirli β2-aqonist inhalyatorlar təməl olmaqla inhalyasiya kortikosteroidləri birləşdirilir. Ürək çatışmazlığında diuretiklərlə maye yükü azaldılır, ACE inhibitorları ventrikulyar gərginliyi boşaldır.
Mukolitik preparatlar selik viskozitesini azaldaraq “xış” səsinin mənbəyini mexaniki olaraq təmizləyir. Fizioterapiya – vibrasion masaj, postural drenaj – selik drenajını sürətləndirir. Nebulizasiya ilə hipertonik salin inhalyasiyası kiçik damcıları bronxiollara çatdırır, selik həcmini qısaldır.
Ev şəraitində dəstək tədbirləri
Nəmləndirici cihaz havadakı rütubəti 50-60 % civarında saxlayır, quruluq seliyi bərkitmədiyi üçün xışıltı azalır. Gün ərzində 2-2,5 litr su içmək sekresiyanın reoloji xüsusiyyətini yaxşılaşdırır. İnqalyasiya üçün ev üsulu kimi isti suya qatılmış soğan və sarımsaq buxarı taxyarıcı antiseptik təsir göstərir, lakin astmatiklər üçün alergik təhrik riski nəzərə alınmalıdır.
Yadda saxlamaq lazımdır ki, efir yağlı inhalyasiya 3 yaşdan kiçik uşaqlarda laringospazm yarada bilər. Reçetesiz satılan öskürək dərmanları tərkibində kodein olan qarışıqlardan ibarətdirsə, həkim məsləhəti olmadan istifadə edilməməlidir, çünki sekresiyanı saxlayaraq xışıltını daha da artırır.
Profilaktika və həyat tərzi
Siqaretdən tam imtina bronxial divarın regenerasiyasını sürətləndirir, 8 həftə içində xışıltının tonu azalır. Aeroallergenlərin minimallaşdırılması üçün yataq otağında HEPA filtrli tozsoran, antikif sprey və çarşafların 60 °C-də yuyulması tövsiyə edilir. İdman seçimi olaraq üzgüçülük ağciyər ventilyasiyasını bərabər paylayır, lakin xlorlu su bəzi astmatiklərdə spazm yarada bilər.
İmmunitet gücləndirici D vitamini və omeqa-3 yağ turşuları bronxial epitelin bərpasına yardım edir. Payız-qış aylarında qrip və pnevmokokk peyvəndləri ağırlaşma riskini minimuma endirir. Xroniki xəstələr üçün ildə bir dəfə spirometriya, allergiklərə isə mövsüm öncəsi profilaktik antihistamin kursu məsləhət görülür.
Xüsusi risk qrupları və uşaq xəstələri
Körpələrdə bronxiolların dar olması xışıltını daha tez və güclü eşitdirir; RSV infeksiyası ilk beş yaşda obstruktiv bronxiolitə səbəb olduğunda təcili tibbi müdaxilə tələb olunur. Hamilə qadınlarda hormonal dəyişikliklər selik ifrazını artırdığı üçün hər xışıltılı öskürək bronxospazmdan yox, reflü və ya allergiyadan qaynaqlana bilər.
Yaşlı pasiyentlərdə immun cavab zəifliyindən əlavə, sipuq mukosiliyar daşıma sistemi ləngidiyi üçün sekresiya çətin xaric olunur. Onkoloji xəstələrdə isə limfoma və ya bronxial karsinomanın erkən mərhələsində xışıltı yeganə simptom ola bilər, buna görə skrininq tomoqrafiyası vacib sayılır.
Xışıltılı öskürək təkcə səs fenomeni deyil, bronxial ağacdakı patoloji proseslərin akustik güzgüsüdür; onun tonunu, ritmini, zamanını dəqiq dəyərləndirən həkim ağciyərdən ürəyə, hətta immun sistemə qədər uzanan diaqnostik xəritə qurur. Etiologiyası geniş spektrdə dəyişir, lakin hər halda daralmış hava yolu, sekresiya blokadası və ya parenxima ödemi ortaq patofizioloji zəncirin həlqələridir. Müayinə, rentgen və spirometriya kimi təməllərdən başlayıb CT və allergen panelinə qədər genişlənir; müalicə isə antibiotik, bronxodilatator, diuretik və fizioterapiya kombinasiyasında fərdiləşdirilir. Ev şəraitində rütubət balansı, su qəbulu, tütünsüz həyat, filtrli tozsoran və mütəmadi vaksinasiya simptomların yüngülləşməsinə kömək edir. Uşaq və yaşlı qruplarda xüsusi yanaşma tələb olunur, çünki dar hava yolları və zəif selik daşınması daha sürətli dekompensasiya riski yaradır. İmmunitet dəstəyindən başlayaraq ergonomik nəfəs məşqlərinə qədər hər addım bronxial divarın elastikliyini qorumağa yönəlməlidir. Akustik auskultasiya hələ də ən ucuz, lakin ən informativ diaqnostik alətdir və həkim-pasiyent təmasında rutin tətbiqi xəstəliyi erkən tutmağa yardım edir. Nəticədə səsin özü tibbi siqnala çevrilir: xışıltı azaldıqca, bronxların rahat olduğu, sekresiyanın sərbəst axdığı, oksigen mübadiləsinin sabitləşdiyi anlaşılar. Tənəffüs sisteminin bu incə göstəricisi bizə xatırladır ki, sağlam nəfəs sadəcə oksigen qəbul etmək deyil, eyni zamanda vücudun hər hüceyrəsinə səssiz harmoniya bəxş etməkdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Həddindən artıq daralmış hava yolları oksigen açlığını sürətləndirir və saturasiya 90 faizdən aşağı düşürsə, təcili tibbi yardım tələb olunur. Ağciyər ödemi və ya kəskin astma tutması zamanı xışıltı ilə yanaşı dodaq bənövşəməsi və nəfəs dərinliyində azalma görünür. Belə hallarda evdə inhalyator yetərli olmaya bilər, xəstə xəstəxana şəraitində oksigen, venadaxili bronxodilatator və bəzən kortikosteroid almalıdır. Gecikmə ağırlıq dərəcəsini artırır və ürək-ağciyər fəsadları yarada bilər.
Xırıltı və xışıltı hər ikisi daralmış bronxda hava axınının yaratdığı səsdir, lakin tezlik diapazonu fərqlənir. Xırıltı daha aşağı, boğuq səslənir, adətən böyük bronxlardan gəlir; xışıltı isə incə, fitvari və yüksək tezlikli olub kiçik bronxiollardan qaynaqlanır. Diaqnostik baxımdan ikisi birgə mövcud ola bilər, amma xışıltı xüsusilə allergik astmada və virus bronxiolitində üstünlük təşkil edir. Səsin xüsusiyyəti müalicə strategiyasını seçməyə yardım edir.
Körpə və məktəbəqədər yaşlı uşaqlarda bronxiolların diametri kiçikdir, selik az da olsa, lümeni asanlıqla daraldır. İmmunitet sistemi tam formalaşmadığı üçün virus infeksiyalarına həssaslıq yüksəkdir, bu da ödem və hipersekresiya yaradır. Bundan başqa, allergik fon genetik olaraq güclüdürsə, polen və toz erkən bronxial reaktivlik yarada bilir. Nəticədə xışıltı səs həkimə ilkin siqnal olur ki, astmanın erkən profilaktikasına başlamaq lazımdır.
Siqareti dayandırdıqdan 48 saat sonra bronxial epitelin selikli qatında regenerasiya başlayır, lakin tam ciliar funksiya üçün azı 8 həftə keçməlidir. Bu müddətdə xışıltılı öskürək tədricən azalır, çünki viskoz selik tərkibi sulanıb asan xaric olur. Tam pasifikasiya isə altı ay içində reallaşır və toksinlərin bronxial divarda yaratdığı iltihab geriləyir.
Havanın rütubəti 40-60 faiz aralığında qalanda traxeobronxial selik maye vəziyyətini qoruyur, ciliaların ritmik hərəkəti sekresiyanı yuxarı daşıyır. Quru hava selik qatını qalınlaşdırır və xışıltını artıran tıxaca gətirir. Nəmləndirici cihaz gecə saatlarında da rütubəti tənzimləyərək yuxu zamanı boğucu öskürəyin qarşısını alır və tənəffüs rahatlığı yaradır.
Xroniki astması və ya tez-tez respirator infeksiyası olan xəstələr üçün evdə kompressor və ya mesh nebulizator böyük rahatlıqdır. Şoran məhlul və bronxodilatator qarışıqları tənəffüs yollarına dərman çatdırılmasını optimallaşdırır. Ancaq epizodik xəstəliklərdə adi spreylər kifayət edə bilər; nebulizatorun saxlanması və gigiyenası da düzgün aparılmazsa, bakterial kolonizasiya riskini artırır.
Allergik xışıltı adətən tez başlayır, qızdırma olmur və antihistamin qəbulundan, bronxodilatordan sonra sürətlə itir. Virus mənşəli prosesdə isə bədən hərarəti, ümumi halsızlıq, iştaha azalması kimi sistem simptomları müşahidə olunur və səs günlərlə davam edir. Burun axıntısı şəffafdırsa, daha çox allergik yöndə, sarı-yaşıl olarsa, infeksion prosesdəndir.
Astmatik xəstələrdə kəskin idman aktivitəsi soyuq və quru hava ilə kombinə olunduqda bronxospazma səbəb olub xışıltını artırır. Lakin tənəffüs əzələlərini gücləndirən nəzarətli aerob məşqlər, xüsusən üzgüçülük və diafraqma nəfəs idmanları uzunmüddətli dövrdə bəlğəmin drenajını yaxşılaşdırır və xışıltının tezliyini azaldır.
Qatil yağ, kəklikotu və eukalipt efir yağları güclü aromatik komponentli olduqları üçün bronxial hiperreaktivliyi artırıb spazm yarada bilər. Xüsusən beş yaşdan kiçik uşaqlarda efir yağlarının aerosol hissəcikləri kəskin laringospazm riski daşıyır. Buna görə tibbi məqsədli suda həll olan və həkim təyin etdiyi inhaliasiya məhlulları seçilməlidir.
Şəffaf selik daha çox allergik və ya virus mənşəli, sarı-yaşıl selik isə bakterial infeksiyaya işarə edir. Qəhvəyi rəngli bəlğəm köhnə qan parçalarını, qırmızı rəng isə aktiv qanaxmanı göstərə bilər. Rəng dəyişikliyi xışıltı ilə müşayiət olunursa, geniş spektrli müayinəyə ehtiyac var; çünki hemoptizi bronxektaziya, vərəm və ya neoplaziya ilə əlaqəli ola bilər.
