Orta Asiyanın cənub-qərbində, Xəzər dənizinə yaxın, qədim İpək Yolunun ayrılmaz hissəsi üzərində yerləşən Xiva Xanlığı regionun siyasi və mədəni həyatında mühüm rol oynayıb. Sərhədləri zaman-zaman dəyişsə də, əsasən Amu Dəryanın sağ sahilini və Qoraqum səhrasının kənarını əhatə edən bu dövlət XV əsrin sonlarından XX əsrin əvvəllərinə qədər mövcud olub. Paytaxtı Xiva şəhəri müxtəlif müsəlman sultanlıqları, rus imperiyası və müstəqil türk dövlətləri arasında körpü funksiyasını daşıyıb. Burada Şeyx Əhməd Moğulstaninin xəlifəliyi, Axundzadə irfani məktəbi və şəriət-hakam məhkəmələri kimi dini-siyasi institutlar formalaşıb. İqtisadiyyat ipəkçilik, duz çıxarılması, xalq sənətkarlığı və ticarətə əsaslanıb; Avropa, Rusiya, İran və Hindistanla aparılan alış-veriş marşrutları Xivanı tacirlər üçün cazibә mərkəzinə çevirib. Memarlıq nümunələri – Quruxan Qalasının qalalar divarları, İcmaogona məscidi, Pakhlavan Mahmud Mauzoleyi – regionun zəngin mədəniyyətini göstərir. Dini həyatın ritmləri, su idarəetmə sistemləri və bağçılıq ənənələri suvaraçılığın vacib rolunu qeyd edir. Xanlıq dövründə rus-türk-iran təsirləri sintezə uğrayaraq məntəqə ozonunda unikal dialekt və ədəbi dil formalaşdırıb. Xiva xanlarının diplomatik əlaqələri Osmanlı, Şirvanşahlar və Manna dövlətləri ilə sıx olub, hər bir xan öz adına münbit qanun və reformlar həyata keçirib. XIX əsrin ortalarında Rusiya imperiyasının genişlənməsi Xivanın müstəqilliyini sarsıtsa da, xanlıq 1920-ci ilə qədər öz suverenliyini saxlayıb. Şəhərin “Xorazm memarlığı” adlanan memarlıq üslubu UNESCO-nun Dünya İrsi siyahısına daxil edilib, bu da regionun qlobal əhəmiyyətini bir daha təsdiqləyir.
Xiva Xanlığının yaranışı
Xiva regionunda ilk suveren dövlət formaları Səlcuqların yıxılması ilə yaranan Moğol imperiyası sonrasına təsadüf edir. XV əsrin sonlarına doğru Moğol sürgünləri və türk tayfaları birləşərək müstəqil Hiva xanlığını təşkil etdilər. İlkin xanalıq mərkəzi Ayətabad olsa da, 1599-cu ildən Xiva şəhəri əsas siyasi-mədəni paytaxt rolunu aldı.
Xiva xanlığının yaranması İpək Yolunun yerli ticarət qovşağının formalaşması ilə sıx bağlıdır. Əkinçilik, tekstil istehsalı və barama ipəkçiliyi iqtisadi əsas yaratdı. Xanların əsas funksiyası ticarət marşrutlarını qorumaq, gömrük və vergi sistemini tənzimləmək idi. Burada Şeyx Əhməd Moğulstaninin dini rəhbərliyi dövlətin mədəni legitimliyini möhkəmləndirdi. Xanlıq erkən dövrlərdə Moğol nəsilini özündə birləşdirən heterogen elitar qrup tərəfindən idarə olundu, zamanla yerli türk-müsəlman əhali də siyasi hakimiyyətə nüfuz qazandı.
Coğrafi mövqe və sərhədləri
Xiva xanlığı Amu Dəryanın cənub sahilində, hazırkı Özbəkistanın qərb hissəsində, Qoraqum səhrasının şimal ətəklərində yerləşir. Sahəsinin qərbində Xorasın sərhədi, cənubda İranla qısa sərhədlər var idi. Şərqdə Çimqan və Buxara, şimalda Daşaka (heç vaxt rəsmi idarəetməyə tabe olmayan) bölgələri ilə qonşu idi.
Sahil marşrutları boyunca duz, ipək və duzlu mineralların daşınması Amu Dərya vasitəsilə həyata keçirilirdi. Quraqlıq səbəbindən ərzaq və suvarma üçün kanallar inşa edilmiş, Bağdadda mühəndis missiyaları çağırılmışdı. Qoraqum səhrasının sərt iqlimi, lakin strateji magistral yolları dövlətin müdafiə qabiliyyətini artırırdı.
Siyasi quruluş və idarəetmə
Xiva xanlığının siyasi sistemi xan, divan və xalqa əsaslanırdı. Xan hökmdar, hərbi komandan və qanun ustadı statusuna malik idi. Divan – nazirlər və dini ali təbəqə – qanun layihələri hazırlayıb, idarəetməni icra edirdi.
Yerli bəy və zadəganlar “mir” titulu alaraq inzibati dairələrə rəhbərlik edirdi. Her yerdə “mirza” idarəçilər var idi; onlar vergilərin yığılmasını və hava şəraitinin monitorinqini həyata keçirirdi. Şəriət məhkəmələri islahatları dini liderlərin nəzarəti altında gerçəkləşirdi.
İqtisadiyyat və ticarət yolları
Xiva iqtisadiyyatının əsas sahəsi ipəkçilik, duz istehsalı və pambıqçılıq idi. İpək emalı üçün xüsusi tekstil dükanları (“zhom”) fəaliyyət göstərirdi.
Dəniz yolundan uzaq olsa da, Amu Dərya vasitəsilə daşınan duz və qum mədənlərinin məhsulları Buxara, Şirvan və İran bazarlarına çıxırdı. İpək yolundakı karvan dəstələri Rusiya və Hindistana ticarət aparırdı.
Mədəniyyət və incəsənət
Xiva memarlıq üslubu mərkəzi pilləli plan, müxtəlif rəngli gil, majolika və ağ mermerin harmoniyasından ibarətdir. Pakhlavan Mahmud Mauzoleyi və İcmaoga məscidi öz memarlıq novatorluğu ilə seçilir.
Xiva mədəniyyəti klassik fars-türk poeziyası, mədrəsə təlimi və dini ritual melodiyalarının sintezini təmsil edir. Karvan-saraylarda “daş ustaları” kőçərilər üçün əyləncə məclisləri təşkil edirdi.
İslam dininin rolu və dini qurumlar
Xiva xanlığında şiə-sünni ixtilafı müşahidə olunsa da, əsasən sünni İslam hakim idi. Qızıl başlıqlı şeyx rəhbərliyində dini mədrəsələrdə təlim verilirdi.
“Molla” və “imams” kənd məscidlərində dini ayinləri idarə edirdi. Dini məhkəmələr “şəriət-hakam” adı ilə fəaliyyət göstərib, mülki və cinayət işlərini araşdırırdı.
Xiva xanlığının süqutu və irsi
1920-ci ilin fevralında ABŞQƏ hökumətinin müdaxiləsi nəticəsində sovet Rusiyası Xivanı işğal etdi. Sonuncu Xan Seyid Alimxan devrildi və yeni sovet idarəetməsi quruldu.
Xiva irsi hal-hazırda UNESCO-nun Dünya İrsi Siyahısına daxil edilmiş “Içkişəhər” tarixi məkanında yaşadır. Regionun incəsənət məktəbi, memarlıq üslubu və karvan-mədəniyyəti dünya miqyasında tədqiqat mövzusu olaraq qorunur.
| Parametr | Məlumat |
|---|---|
| Yaranma tarixi | XV əsrin sonu (1598) |
| Paytaxt | Xiva |
| Rəsmi ad | Xīva Xanlığı |
| Əsas iqtisadi fəaliyyət | İpəkçilik, duz hasilatı, ticarət |
| Süqut tarixi | 1920 |
| UNESCO irsi obyekti | Içkişəhər – İstari Memarlıq Kompleksi |
Xiva xanlığı Orta Asiyanın siyasi, iqtisadi və mədəni simasını formalaşdırmış unikal dövlət nümunəsidir. İnzibati və dini institutların sinergiyası dövlətin dözümlülüyünü təmin edib. İqtisadiyyat ipəkçilik, duz hasilatı və karvan-ticarət üzərində qurulub, bu da regionu dünya bazarına bağlayıb. Memarlıq abidələri fars-türk məişət mədəniyyətinin zirvələrini göstərir və UNESCO tərəfindən qorunur. Dini qurumlar şəriət-hakam məhkəmələri vasitəsilə ictimai ədaləti qoruyub. Xanlığın süqutu sovet Rusiyasının ekspansiyasının nəticəsi olub, lakin Xivanın mədəni irsi indiyədək qorunur. Dini məktəblər, bazar meydanları və karvan-saraylar regionun kollektiv yaddaşında yaşayır. Xiva xanlarının qanun və islahatları Orta Asiya dövlət idarəetmə ənənələrinə töhfə verib. İpək yollardakı ticarət karvanları şəhərə dinamizm gətirib, texnika və sənətkarlıq ənənələrini zənginləşdirib. Mədəniyyət və incəsənət sinerjisi fars və türk təsirlərini birləşdirərək unikal dialekt, milli musiqi və poeziya məktəbi formalaşdırıb. UNESCO irsi statusu bu məkanın qlobal dəyərini göstərir. Xiva xanlığının irsi Orta Asiya tarixinin öyrənilməsində həlledici rola malikdir və gələcək nəsillərə əbədi dərs verir.
Ən Çox Verilən Suallar
Xiva xanlığı Amu Dəryanın cənub sahilində, indiki Özbəkistanın qərb hissəsində, Qoraqum səhrasının ətəyində yerləşirdi. Paytaxtı Xiva şəhəri idi və əsas trafik nöqtəsi rolunu oynayırdı. Ərazi sərhədləri dövrlərə görə dəyişsə də, əsasən Buxara, Daşaka və İranla qonşuluq edirdi. Buradan ticarət karvanları İran, Hindistan və Rusiya bazarlarına üz tuturdu.
Xiva xanlığı XV əsrin sonlarında, 1598-ci ildə Azizxan dövründə müstəqil dövlət kimi formalaşıb. 1920-ci ilin fevralında sovet Rusiyası tərəfindən işğal edilərək süqut edib. Sonuncu Xan Seyid Alimxanın devrilməsi ilə sovet hakimiyyəti qurulub və xanlıq dövrü başa çatıb.
İqtisadiyyat əsasən ipəkçilik, duz hasilatı, pambıqçılıq və ticarətə əsaslanırdı. İnkişaf etmiş ipək emal sənayesi yerli tacirlərə əhəmiyyətli gəlir gətirirdi. Duz mədənləri Amu Dərya vasitəsilə daşınaraq regional bazarlara çıxarılırdı. Karvan yolları şəhəri ticarət mərkəzinə çevirib, bazar iqtisadiyyatını gücləndirib.
Siyasi sistemde xan əsas icraedici və qanun hakimiyyətini öz əlinə alırdı. Divanda nazirlər, dini liderlər və yerli zadəganlar hakimiyyət bölüşürdü. Dini məhkəmələr şəriət qanunlarına əsaslanaraq müxtəlif işləri araşdırırdı. Mir və mirza titullu idarəçilər inzibati rayonlara nəzarət edirdi.
Xiva memarlığı mərkəzi qapı, kiçik pəncərələri, rəngli gil və majolika bəzəmələri ilə seçilir. Mauzoleylər, mədrəsələr və karvan-saraylar daşı divarları və oyma ornamentləri ilə diqqət çəkir. Pakhlavan Mahmud Mausoleyi və İcmaoga Məscidi bu nümunələrin zirvəsidir. Üslub Türk-Pers mədəniyyətlərinin sintezini əks etdirir.
Əsasən sünni İslam hakim idi, lakin şiə icmaları da mövcud idi. Mədrəsələrdə Quran və fiqh üzrə təhsil verilirdi. Dini təcrübələr məscidlərdə və karvan-saraylarda keçirilirdi. Şəriət-hakam məhkəmələri şəxsi və cinayət işlərini həll edirdi ve dini liderlər dövlət siyasətinə təsir edirdi.
Xiva xanlığı İpək Yolunu qoruyan və inkişaf etdirən əsas dövlətlərdən biri idi. Tacirlər üçün təhlükəsiz sığınacaq təmin edir, sənətkarlıq və elm mərkəzlərinə ev sahibliyi edirdi. Dağılmasından sonra sovet tədqiqatçıları regionun tarixi-mədəni irsini öyrənməyə yönəldilər. Bu xanlıq Orta Asiyada dövlətçilik ənənələrini formalaşdırıb.
Xiva şəhərinin “Içkişəhər” tarixi kompleksii UNESCO-nun Dünya İrsi Siyahısına daxil edilib. Memarlıq abidələri – qalalar divarları, mədrəsələr və mauzoleylər bərpa və konservasiya edilir. Yerli muzeylər eksponatları qoruyur və turist marşrutları təşkil edir. Həmçinin elmi konfranslar və təhlillər regionun tarixinin tədqiqinə töhfə verir.
Osmanlı İmperiyası, İran Səfəvilər Dövləti və Moğol imperiyasının qalığı kimi müxtəlif mədəni təsirlər sintezləşmişdi. Rusiya İmperiyasının 19-cu əsr ekspansiyası siyasi-iqtisadi dəyişikliklər gətirdi. Bunlar memarlıq, dil, kostyum və ədəbiyyatda iz buraxdı. Xanalıq dövründə gəmilər vasitəsilə Avropa ilə diplomatik əlaqələr formalaşmışdı.
Əsas nəqliyyat vasitəsi develər, at arabaları və karvan dəstələri idi. İpək Yolunda fəaliyyət göstərən karvan-dirəkləri ticarət yollarda karvan-saraylar arasında fasiləsiz gediş-gəlişi təmin edirdi. Dəniz yolu yox idi, amma Amu Dərya gəmiləri xırda yükdaşıma üçün istifadə edilirdi. Yol infrastrukturu karvanların ölçüsünə uyğun inşa olunmuşdu.
