XIX əsr Azərbaycan torpaqları üçün dramatik dəyişikliklər dövrü oldu. Səfəvi dövlətinin dağılmasından sonra yaranan müstəqil xanlıqlar Avropa və Rusiya imperiyalarının maraq dairəsinə düşdü. Qafqazda strateji mövqe regionu ticarət yolları və hərbi qovşağa çevirdi. Bu proseslər yerli hakimiyyətləri zəiflətməklə yanaşı, yeni idarəetmə formalarının tətbiqinə səbəb oldu. Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqaza uzanması imperial mənafeyi qorumaq niyyətindən irəli gəlirdi və bununla bərabər regionda infrastrukturun formalaşmasını da təşviq edirdi. XIX əsrin ortalarından başlayaraq neft sahələrinin kəşf edilməsi Bakı şəhərini sürətlə sənaye mərkəzinə çevirdi. Eyni zamanda təhsil və maarifçilik hərəkatları ilk milli oyanışın təməllərini qoydu. Müsəlman intibahı ədəbi dillə tanışlıqdan tutmuş ictimai məktəblərin qurulmasına qədər müxtəlif istiqamətlər üzrə dərin təsir göstərdi. Qərb texnikası və modernizasiya meyilləri şəhər həyatına yeni rənglər qatdı. Demoqrafik baxımdan köçlər və yeni sənaye müəssisələrinin açılması əhali strukturunda kəskin dəyişikliklər yaratdı. Bütün bu amillər XIX əsrin Azərbaycan tarixinin mürəkkəb tablosunu formalaşdırdı. Şimali və Cənubi Azərbaycan arasında mədəni və siyasi əlaqələr intensivləşdi, milli şüur yavaş-yavaş müstəqil dövlətçilik ideyalarına doğru yönələ bildi. Bu dövrün təhlili regionun gələcək inkişaf istiqamətlərini anlamaq üçün vacib mənbədir.
Səfəvi mirası və xanlıqların taleyi
Səfəvi imperiyasının süqutu nəticəsində yaranan Şirvan, Gəncə, Quba, Şəki və digər xanlıqlar siyasi boşluqdan yararlanmağa çalışdı. Hər bir xanlıq müstəqilliyini qorumaq üçün qonşu dövlətlərlə diplomatik əlaqələr qurdu, lakin daxili ixtilaflar onları zəiflətdi.
Hər xanlığın özünün hakimiyyət mərkəzi, ordu və valyuta hazırlığı var idi. Qobustan, Qudyalçay və Kür çayları ətrafında kənd təsərrüfatı infrastrukturunun qurulması yerli iqtisadiyyatın əsasını təşkil edirdi. Lakin rus-türk-iran üçbucağı arasında sıxışdırılan xanlıqlar uzunömürlü müstəqillik qura bilmədi.
Rusiya imperializminin Qafqaza gəlişi
Rusiyanın Qafqazı müstəmləkə siyasətinin strateji tərkib hissəsi elan etməsi XIX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. 1804–1813-cü illərdə başlayan Birinci Qafqaz Müharibəsi Azərbaycan torpaqlarında da genişmiqyaslı hərbi qarşıdurmaya gətirib çıxardı.
Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələri ilə Azərbaycan xanlıqları Rusiya imperiyasına birləşdirildi. Bu sənədlər nəticəsində Şirvanşahlar, Qarabağ xanlığı və digər dövlətlər rus imperatorluğunun tərkibinə daxil oldu. İtkilər və sürgünlər demoqrafik qarışıqlığa səbəb oldu.
Berlin konqresi və Cənubi Qafqazın bölünməsi
1878-ci ildə Berlin konqresində Osmanlı imperiyasının uğursuzluqları müzakirə olunarkən Cənubi Qafqaza da yenidən baxıldı. Müqavilələr Osmanlıdan geri qalan ərazilərin taleyini həll etdi.
| İl | Hadisə | Tərəflər | Əhəmiyyət |
|---|---|---|---|
| 1813 | Gülüstan müqaviləsi | Rusiya – İran | Şirvan, Qarabağ rus idarəsinə verdi |
| 1828 | Türkmənçay müqaviləsi | Rusiya – İran | Cənubi Qafqaz İran idarəsindən çıxdı |
| 1878 | Berlin konqresi | Avropa qüvvələri – Osmanlı | Cənubi Qafqazda status deyişikliyi |
| 1795 | Əhməd şah Qacarın Bakı yürüşü | İran – Bakı xanlığı | Azərbaycan şəhərlərinə təzyiq |
| 1826 | İkinci Qafqaz Müharibəsi başlanması | Rusiya – İran | İranda Rusiyada Tağluq müharibəsi |
Berlin konqresi Osmanlı torpaqlarında da dəyişikliklərə səbəb oldu, lakin Azərbaycan xanlıqları artıq rus idarəçiliyinə öyrədilmişdi.
Neft inqilabı və sənaye-maddi dəyişikliklər
XIX əsrin ortalarında Bakıda neft yataqlarının kəşfi regionun taleyini dəyişdi. 1846-cı ildə neft çıxarılmasına başlanması ticarət və sənaye inqilabına təkan verdi.
Nehrəxana zavodlarının, boru kəmərlərinin, dəmir yollarının inşası əhalinin gəlirlərini artırdı və şəhəri kosmopolit mərkəzə çevirdi. Xarici investorlar və ixtiraçılar yeni texnologiyalar gətirdi. Bəzi neft baronları Qafqaz iqtisadiyyatına xeyli təsir göstərdi.
İctimai islahatlar və maarifçilik hərəkatı
XIX əsrin son çərçivəsində ilk səviyyəli mütərəqqi ziyalı qruplar peyda oldu. Fətəli xan Xoyski, Mirzə Fətəli Axundzadə kimi maarifçilər mətbuat, məktəb, teatr sahəsində islahatlar təklif etdilər.
Rus məktəbləri ilə yanaşı, milli dilə əsaslanan gizli mədrəsələr təşkil edildi. Qadın hüquqları və qadın maarifi məsələləri ilk dəfə ictimai diskussiyalara qaldırıldı. Bu proses milli kimliyin formalaşmasına xidmət etdi.
Mədəni intibah: ədəbiyyat, musiqi, teatr
Ədəbi dilin zənginləşməsi XX əsrə doğru gedən yolda XIX əsrin yaradıcılıq üfüqlərini genişləndirdi. Xurşidbanu Natəvan, Seyid Əzim Şirvani kimi klassik şairlərə yeni poetik formanlar əlavə olundu.
Musiqi alətləri – kamança, tar, saz – yeni aranjimanlarda istifadə edilməyə başlandı. Teatr tamaşaları həm Nuxa, həm Şuşa kimi mədəni mərkəzlərdə tamaşaçılar qarşısına çıxmağa başladı. Bu intibah mədəniyyətin xalq arasında yayılmasını təmin etdi.
İqtisadiyyatın şaxələnməsi və nəqliyyat
Misilsiz neft gəlirləri ilə yanaşı kənd təsərrüfatında pambıq, kəklikotu, meyvəçilik sahələri genişləndi. Bakı limanı tranzit rolunu aldı, Xəzər dənizinə çıxış dəfələrlə artdı.
Dəmir yolları Qafqaz dəhlizini Transsibir yoluna birləşdirdi. Bu, həm ixracat, həm də idxalatın həcmini artırdı. Qarabağ, Gəncə kimi daxili bazarlarda malların və işçi qüvvəsinin dövriyyəsi gücləndi.
Əhali hərəkatları və milli oyanış
XIX əsrin sonlarında Rus imperializminə qarşı şəxsi hüquqlar və din azadlığı tələbləri ilə hərəkatlar formalaşdı. 1905–1906-cı illərin inqilabi dalğası Azərbaycanı da əhatə etdi.
Siyasi həmrəyliyi yüksəltmək üçün “Hümmət” və “Difai” kimi təşkilatlar yarandı. Onlar milli parlamentin yaradılmasını və siyasi hüquqların tanınmasını tələb edirdilər. Bu proseslər milli kimliyin təməl daşlarını qoydu.
XIX əsr Azərbaycan tarixinin dönüş nöqtələrini ehtiva edir. İmpərial mənafelərin toqquşduğu bu dövrdə xanlıqların süqutu, rus idarəçiliyinin tətbiqi və neft kəşfinin iqtisadi inqilabı regionu müasir dövrün şəraitinə hazırladı. Maarifçilik hərəkatı milli şüurun oyanmasına səbəb oldu və ədəbiyyat yeni poetik formaları kəşf etdi. Dəmir yolları və liman infrastrukturunun inkişafı ticarət şəbəkəsini genişləndirdi, kənd təsərrüfatı məhsulları dünya bazarlarına təqdim edildi. Müsəlman intibahı içərisində qadın maarifçiliyi və dil siyasəti yeni impuls qazandı. 1905-ci il hərəkatları siyasi təşkilatçılığın ilk təcrübəsini verdi və milli oyanışın əsasını qoydu. Tarixi amillər əhali strukturuna və sosial qatlara təsir etdikcə, liberal-mütərəqqi ideyalar yayıldı. Odlar Yurdu gələcək XX əsrin repressiyalarına, inqilab proseslərinə və müstəqillik uğrunda mübarizəyə hazırlandı. XIX əsrin hadisələri Azərbaycanı dünya tarixinin mühüm kəsişmə nöqtəsinə çevirdi.
Ən Çox Verilən Suallar
XIX əsrdə Azərbaycan rus-türk-iran imperializmi toqquşmalarının mərkəzinə çevrildi. 1813-cü ildə Gülüstan müqaviləsi, 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsi nəticəsində Azərbaycan xanlıqları Rusiya imperiyasına birləşdirildi. Osmanlı imperiyasının zəifləməsi fonunda regionun geopolitik rolu dəyişdi. Berlin konqresində isə Rusiya imperiyası Cənubi Qafqazdakı mövqeyini möhkəmləndirdi.
1846-cı ildən başlayan neft hasilatı Bakıda sənaye inqilabına səbəb oldu. Xarici investisiyalar, neft baronlarının formalaşması ticarət və nəqliyyat infrastrukturlarının yaradılmasını sürətləndirdi. Bayılda, Balaxanıda neft quyularının açılması şəhərin kosmopolit mərkəzinə çevrilməsinə təkan verdi. Neft gəlirləri eyni zamanda maarifçilik və mədəniyyət sahələrində xeyriyyəçilik fəsillərini formalaşdırdı.
Mirzə Fətəli Axundzadə, Fətəli xan Xoyski və Əbdülrəhim bəy Haqverdiyev kimi ziyalılar maarifçilik hərəkatının liderləri oldular. Onlar “Əkinçi” qəzeti və ilk mədrəsə tipli məktəbləri yaratdılar. Rus təhsil sisteminin sərt tələblərinə qarşı milli-dini məktəbləri təşviq etdilər. Maarifçilər milli dilin, ədəbi dilin inkişafını prioritet elan etdilər.
XIX əsrin sonlarında klassik ədəbiyyat modern janrlarla zənginləşdi. Xurşidbanu Natəvan, Seyid Əzim Şirvani kimi şairlər romantik və realistik motivləri ədəbi müstəviyə gətirdilər. Teatr tamaşaları Şuşa, Şəki və Bakı şəhərlərində təşkil edildi. Musiqi alətləri yeni aranjımanlarda ifa olunmağa başlandı.
Gülüstan müqaviləsi (1813) Şirvan, Qarabağ, Qaradağ xanlıqlarını Rusiyanın tərkibinə əlavə etdi. Türkmənçay müqaviləsi (1828) isə Cənubi Qafqazdakı bütün İranlı hakimiyyətləri rus imperiyasına təhkim etdi. Gülüstan müqaviləsi ilk mərhələ hesab edilərsə, Türkmənçay müqaviləsi başa çatdırıcı statusunu aldı. Türkmənçay tarixi və demoqrafik baxımdan daha əhəmiyyətli dəyişikliklər yaratdı.
Neft sənayesinin inkişafı dəmir yolları və kəskin artan yükdaşıma tələbatını doğurdu. 1883-cü ildə Bakı–Tiflis dəmir yol xətti istismara açıldı. Xəzər dənizi limanları vasitəsilə mallar Avropa və Asiya bazarlarına göndərildi. Qoraqolun və Kür çayının gəmiləşdirilməsi daxili ticarəti gücləndirdi.
XIX əsrin sonunda Şərqdə demokratik dalğa Cənubi Qafqaza da çatdı. 1905–1906-cı illərin inqilabi prosesləri zamanı Azərbaycanlı ziyalılar siyasi təşkilatlar – Hümmət, Difai – yaratdılar. Parlament tələbləri, mətbuat azadlığı uğrunda mübarizə gücləndi. Milli şüur kütləvi xarakter aldı və 1918-ci il müstəqillik hərəkatına zəmin hazırladı.
Imperial münaqişələr, köçürmələr və müharibələr demoqrafik strukturda kəskin dəyişikliklərə gətirib çıxardı. Rusiya tərəfindən həyata keçirilən köçürmələr nəticəsində erməni və digər Qafqaz xalqları yerləşdirildi. Səhralaşma və epidemiyalar da əhalinin azalmasına səbəb oldu. Eyni zamanda sənaye müəssisələrinə əməkçi axını şəhərlərdə demoqrafik artıma gətirdi.
XIX əsr Azərbaycan üçün müasir dövlətçilik və milli kimlik əsaslarının qoyulduğu dövrdür. Xarici imperializmlə qarşıdurma, maarifçilik, sənaye inqilabı və sosial islahatlar regionu yenidən formalaşdırdı. Bu dövr XX əsrin siyasi dəyişikliklərinə, 1918–1920-ci illərin Cümhuriyyət hərəkatına hazırlıq mərhələsi rolunu oynadı. Bugünkü müstəqillik qarşısına qoyulan hədəflər XIX əsrdən gələn irsdən bəhrələnir.
XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan türkcəsində ilk qəzet və jurnallar nəşr olundu. 1875-ci ildə “Əkinçi” qəzeti mətbuat tariximizdə açar rol oynadı. Maarifçilər mətbuatı maarif, mədəniyyət və siyasi müzakirələr üçün platforma kimi istifadə etdilər. Şəhər və kənd yerlərində mətbuatın təsiri artaraq milli dilin inkişafını sürətləndirdi.
