Azərbaycanın XIX əsr tarixi Şərqin köhnə hökmranlıq formalarının tədricən dağılması, Qafqazın dünya ticarəti xəritəsinə qoşulması və imperiyalar arası geosiyasi rəqabətin mərkəzinə çevrilməsi ilə yadda qaldı. Zəngin karbohidrogen yataqları hələ sənaye üsulu ilə işlənilməsə də, neft quyularından sızan “qara qızıl” qoxusu artıq məsafədən sərmayə ovçularını bura çəkirdi. Qacar, Osmanlı, Rusiya üçbucağında yerləşən torpaqlar müstəmləkə siyasətinin sərt qaydalarına tabe edilsə də, sazlı-sözlü xalq öz kimliyini unutmurdu; el şairi aşıq Ələsgər dilində Dədə Qorqudun nəfəsini daşıyır, Bakı mədrəsələrinin divarlarında Mirzə Fətəli Axundzadə kimi maarifçi zəkalar yeni dövrün cığırını açırdı. Şimaldan gələn rus sənayeləşməsi ilə birlikdə dəmir yolu səsi Gəncə bağlarının nar qoxulu sükutunu kəsir, Xəzərdə buxarlı gəmilər sahil boyu balıqçı kəndlərinin talelərini kommersiya cədvəllərinə çevirirdi. Etno-dini mozaikanın hər rəngi–tat, talış, ləzgi, udin, rus, alman–yeni ictimai münasibətlərdə öz yerini tapmağa çalışdı; bu rəngarənglik təkcə bazar meydanlarında deyil, memarlıqda da təzahür etdi: Şuşa karvansaraları ilə Bakının neft baron villaları paralel inşa olunurdu. Xaçmazın alma bağından Zəngəzurun mis mədənlərinədək uzanan iqtisadi xəritə kəndlinin çiyinləri üzərində qurulsa da, həm də milli burjuaziyanın incə toxumlarını səpdirdi. Vur-çatlasında ərəb əlifbası ilə çapdan çıxan “Əkinçi” qəzeti azərbaycanlı oxucunu ana dilində xəbər sabahı ilə tanış edirdi. Beləcə, XIX əsr Azərbaycan toplumu siyasi asılılıqla mədəni oyanış, iqtisadi sıçrayışla sosial bərabərsizlik, irsi adət ənənə ilə modern ideallar arasında mürəkkəb, lakin məntiqli bir dialoq qurdu.
Rusiya-Qacar müqavilələri və siyasi xəritənin bölünməsi
1813-cü il Gülüstan və 1828-ci il Türkmənçay müqavilələri ilə Azərbaycan torpaqları Araz xətti boyunca iki imperiya arasında bölündü. Sərhədin şimal hissəsi Rusiya imperiyasının tərkibinə qatılaraq mülki idarəetmə baxımından Qafqaz canişinliyinə tabe edildi. Bu bölgü tarixi İpək Yolunu kəsərək ticarət marşrutlarını dəyişdirdi, karvansaralarda fars və osmanlı tacirlərinin səsi azalmağa başladı.
İdarəetmə dilləri də dəyişdi: rus mülki kodeksi xanlıqların şəriət əsaslı məhkəmələrinə paralel tətbiq olundu və nəticədə “qoşa hüquq” paradoksu yarandı. Camaat rus rəsmisinin möhürünə güvənməklə mollanın inanc hökmü arasında balans saxlamalı idi. Müqavilələr həm də köç dalğaları doğurdu: Arazın cənubuna keçən ailələr ata yurdunu itirsə də, dili və dini qorumağı ümid edirdi.
Neft bumu və kapitalist quruluşun gəlişi
1847-ci ildə “Bibiheybət-1” quyusunun sənaye üsulu ilə qazılması Bakı ətrafını nəhəng karbohidrogen laboratoriyasına çevirdi. Nobel və Rotşild kimi iri kapitallar sahildəki bərələri tankerlə dolduraraq dünya birjalarına istiqamətləndirirdi.
Neftin gətirdiyi kapital Şamaxı zəlzələsindən sonra Bakını Qafqazın yeni inzibati-iqtisadi mərkəzinə çevirdi. İşçi qüvvəsinə ehtiyac indiyədək görünməmiş miqyasda kənd əhalisini şəhərə axın etməyə vadar etdi; bununla da proletariat təbəqəsi formalaşdı. “Balaxanı nefti” ifadəsi həm var-dövlət, həm də ağır əmək, nəticədə sinfi ziddiyyət sinoniminə çevrildi.
Maarifçilik hərəkatı və mətbuatın doğuluşu
Ziyalı təbəqə Avropaya təhsil almağa göndərilən tələbələr hesabına genişləndi; Qori müəllimlər seminariyası və Tiflis gimnaziyaları Azərbaycan gəncliyini elmlə silahlandırmaq üçün əsas pillə oldu. 1875-ci ildə Həsən bəy Zərdabinin “Əkinçi” qəzeti çıxaraq xalq dilində ilk dünyəvi informasiya resursuna çevrildi.
Maarifçilər yeni əlifba ideyası, qızların təhsili və dini-fanatik təfriqəyə qarşı publisistik yazılarla cəmiyyətə modern düşüncə aşılayırdılar. Qəzet və broşürlərin yayılması nəticəsində oxu mədəniyyəti yüksəldi, “kitabxana gecələri” adlı ictimai müzakirələr populyarlaşdı.
Xanlıqlardan quberniyalara: inzibati transformasiya
Karabağ, Şəki, Şirvan, Quba kimi xanlıqların ləğvi, əvəzində quberniya və uezd sisteminin qurulması vergi və torpaq ölçüsü mexanizmlərini dəyişdirdi. Xan saraylarının sahibi olan irsi aristokratiya hökumət pensiyası müqabilində siyasi nüfuzunu itirdi, lakin yeni quruluşun yerli icra aparatına inteqrasiya oldu.
Kənd icmaları üçün “mirzə” institutu önə çıxdı; rusca ərizə yazmaq bacarığı olan savadlı gənclər inzibati tərcüməçi kimi sosial lift əldə etdilər. Bu katiblik fəaliyyəti yeni orta təbəqənin formalaşmasına təkan verdi.
Əkinçilikdə islahatlar və aqrar münasibətlər
XIX əsrin ortasında kənd təsərrüfatı hələ də oturaq-köçəri tarazlığı üzərində idi; lakin pambıqçılıq və tütünçülük kimi kommersiya bitkiləri üçün Rusiya bazarının tələbi artdıqca torpaq icarə münasibətləri dəyişdi. Sahibkar bəylər kəndlilərə uzunmüddətli icarə müqavilələri təklif edib, məhsulun müəyyən faizini əvvəlcədən alırdı.
İri suvarma kanalları—Şirvan kanalı, Muğan qrafı Morozovun layihəsi—əkin sahələrini genişləndirdi. Bunun müqabilində pambıq zavodlarında ilkin emal mərhələsi kəndlinin əmək haqqını pul formasında deyil, mal-vərəq formasında ödəmə praktikasını yaydı və bu, kəndliyə borc asılılığı yaradırdı.
Mədəni-bədii intibah və musiqi dəyişikliyi
Şuşa “Qafqazın konservatoriyası” adını qazanaraq muğam məktəbinin, aşıq sənətinin inkişafına meydan oldu; Xurşidbanu Natəvan ədəbi məclislərlə qadın yaradıcılığını təşviq etdi.
Musiqi alətləri istehsalı Bakı bərbərlərindən ud, tar ustalarının emalatxanalarında Avropa dizayn elementləri ilə zənginləşdi; Mirzə Sadıq Əsəd oğlu tarın konstruksiyasını dəyişdirib çanağı dərinləşdirdi, sim sayını səkkiz etdi. Bu yenilik muğamın ton genişliyini artırdı.
Milli-azadlıq ideyalarının formalaşması
Rusiya-Osmalı müharibələri dönəmində könüllü dəstələrdə döyüşən azərbaycanlı zabitlər “milli sədaqət” anlayışını hərbi təcrübədə sınaqdan keçirdilər. 1897-ci il əhalinin ilk ümumi siyahıyaalınması “türki millət” kimliyini statistik kateqoriyaya çevirdi.
Həmin dövrdə Bakıda “Əli və Nino” kimi kitablara mövzu olacaq multikultural sevgi hekayələri sinfi və milli baryerlərin nisbi yumşalmasını göstərsə də, gizli dərnəklərdə pan-türkizm və konstitusiyalı monarxiya müzakirələri gedirdi. Siyasi düşüncənin əsas platforması “Kaspi” qəzeti və “Nəşri-Maarif” cəmiyyəti idi.
Təhsil sisteminin yenilənməsi
Rus-müsəlman məktəbləri tədrisdə dualist modeli tətbiq edərək gündüz rusca dünyəvi fənlər, axşam şəriət dərsləri keçirdi. 1887-ci il Şimali Azərbaycan üzrə məktəb siyahısında 135 ibtidai təhsil ocağı qeyd olunur; onların 30 faizi şagirdləri rus-tatar proqramı ilə yetişdirirdi.
Qız məktəblərinin açılması Qafqazda qadın maarifçiliyinin ilk qığılcımını yandırdı. Həsən bəy Zərdabinin həyat yoldaşı Hənifə xanım ana dilində abecə kitabçası hazırlayaraq tədrisdə vizual metodlar tətbiq etdi.
| İL | Baki neft istehsalı (min ton) | Məktəb sayı | Nəşr olunan kitab | Əhalinin sayı (mln) |
|---|---|---|---|---|
| 1850 | 31 | 42 | 5 | 1.4 |
| 1870 | 601 | 89 | 18 | 1.8 |
| 1890 | 3890 | 126 | 52 | 2.4 |
| 1900 | 11012 | 157 | 97 | 2.9 |
XIX əsr Azərbaycan üçün imperiya tabeçiliyinin sərt gerçəklikləri ilə milli özünüdərkin sönməz işığı arasında gərgin, lakin yaradıcı bir yüzillik idi. Arazın iki sahilində dil birliyi parçalanmadı, siyasi xəritə araya sərhəd çəksə də saz-söz körpüsü düşməz qaldı. Neftin alovlu məşəli Bakı səmasında yeni sinfi konfliktlər yaratsa da, həm də külli miqdarda texniki bilik, mühəndis peşəsi, kapital idarəçiliyi məktəbi gətirdi. Rus-müsəlman məktəblərinin qapısından içəri girən kənd uşağı illər sonra Maarif Nazirliyinin sütunlarını qoyacaq intellektual təmələ çevrildi. Şuşada muğam, Tiflisdə qəzet, Şirvanda pambıq tarlası–hamısı eyni sualın müxtəlif cavabları idi: Azərbaycan modern dünyada öz yerini necə müəyyən etməlidir? Cavabların bəzisi inqilabi, bəzisi islahatçı, bəzisi nostalji idi, lakin hamısı “milli varlıq” ideyasına xidmət edirdi. Bütün bu proseslər nəticəsində XX əsrin əvvəllərində istiqlal ideyasının konturları artıq siyasi mühitdə aydın görünürdü; neft sənayesinin yaratdığı kapital, maarifin yetişdirdiyi kadrlar, mətbuatın formalaşdırdığı ictimai fikir 1918-ci il istiqlal deklarasiyasına gedən yolun əsas dayaqlarına çevrildi. Yəni XIX əsr sadəcə keçid deyil, həm də gələcək dövlətçiliyin memarlıq layihəsi idi: tarixin dərin qatlarında inşa edilən bu layihə sonradan facidən möhtəşəmə, parçalanmadan birliyə doğru yönələn bütöv bir taleyin başlanğıcını qoydu.
Ən Çox Verilən Suallar
1813-cü il Gülüstan və 1828-ci il Türkmənçay müqavilələri nəticəsində Azərbaycan torpaqları Araz çayı boyunca Rusiya və Qacar imperiyaları arasında bölündü. Şimal hissə Rusiya idarəsinə, cənub hissə isə Qacar dövlətinə tabe edildi. Bu bölgü iqtisadi və mədəni əlaqələri çətinləşdirdi, amma dil birliyini tam qıra bilmədi. Əhali ailə bağlarını qorumaq üçün sərhədi gizli yollarla keçməyə davam edirdi.
Bibiheybətdə 1847-ci ildə ilk sənaye quyusunun qazılması ilə böyük neft bumu başladı. 1872-ci ildən sonra sahələr uzunmüddətli icarəyə verildi və Nobel, Rotşild kimi xarici şirkətlər regiona daxil oldu. 1900-cü ildə Bakı dünyanın ümumi neft hasilatının 50 faizini təmin edirdi. Bu bum şəhərdə əhali partlayışı və sosial ziddiyyətlər yaratdı.
1875-ci ildə Həsən bəy Zərdabinin redaktorluğu ilə çıxan “Əkinçi” ilk azərbaycandilli dünyəvi qəzetdir. O, kənd təsərrüfatı məsləhətləri ilə yanaşı, maarifçilik ideyalarını da yaydı. Qəzet dil islahatı, qızlar məktəbi, gigiyena kimi mövzuları gündəmə gətirdi. Cəmi 56 nömrə çıxdı, amma maarifçilik hərəkatına güclü impuls verdi.
Bu məktəblər şəriət təhsili ilə dünyəvi elmləri birləşdirirdi: riyaziyyat və təbiət fənləri rusca, dini dərslər isə ana dilində keçilirdi. Nəticədə ikidilli, geniş dünyagörüşlü kadrlar yetişirdi. Onlar sonradan mətbuat, pedaqogika və dövlət idarələrində mühüm mövqe tutdular. Sistem milli maarif modelinin nüvəsini təşkil etdi.
Xanlıqların ləğvi ilə irsi hakimiyyət forması sona çatdı, quberniya-uez d sistemi tətbiq olundu. Bu, vergi yığımı və məhkəmə işlərində standartlaşdırma gətirdi. Lakin yerli aristokratiyanın sosial nüfuzu azaldı, kəndlilərlə inzibati mərkəz arasında məsafə artdı. Eyni zamanda katiblik peşəsi yeni orta təbəqə yaratdı.
XIX əsrin son rübündə – 1870-1890-cı illərdə qızlar üçün ibtidai məktəblər açıldı. İlk qız məktəblərindən biri 1896-cı ildə Şuşada fəaliyyətə başladı. Maarifçi ailələr qızlarının təhsil almasına təşviq yaratdı, lakin ənənəvi baxışlar hələ də maneə idi. Qadın təhsilinin yayılması XX əsrin əvvəllərində daha geniş vüsət aldı.
Mirzə Sadıq Əsəd oğlu (Sadıqcan) tarın quruluşunu dəyişdirərək çanağı dərinləşdirdi, sim sayını artırdı. Bu yenilik muğamın səs diapazonunu genişləndirdi və konsert ifasını zənginləşdirdi. Şuşa ədəbi-musiqi məclisləri yeni formalı tarı sürətlə yaydı. Bu modernləşmə muğamı şəhər salonlarına çıxardı.
Pambıq və tütün kimi kommersiya bitkiləri üçün geniş sahələrin icarəyə verilməsi kəndliləri pul iqtisadiyyatı ilə tanış etdi. Lakin məhsulun bir hissəsinin əvvəlcədən verilməsi borc asılılığı yaratdı. Suvarma kanalları məhsuldarlığı artırdı, amma torpaq payı olmayan kəndlilər sosial-iqtisadi baxımdan zəif qaldı.
Maarifçilik, mətbuat və xaricə təhsil dalğası nəticəsində intellektual kəsimdə vəkili seçilən parlament, konstitusiya, ana dili hüququ kimi ideyalar yarandı. Osmanlıda II Məşrutiyyət hadisələri və Rusiyada 1905 inqilabı regionda demokratik institutlara marağı artırdı. Gizli dərnəklər pan-türkizm və federalizm gündəmini müzakirə edirdi.
Siyahıyaalmalara görə, əsrin əvvəlində Azərbaycan torpaqlarında 1,4 milyon insan yaşayırdı; əsrin sonunda bu rəqəm 2,9 milyona çatdı. Şəhərləşmə prosesi xüsusilə Bakıda sürətli oldu, burada əhali artımı 7 dəfə qeydə alındı. Etnik tərkibdə azərbaycanlılar üstün çoxluq təşkil etsə də, rus, erməni, alman icmaları da sayı etibarilə artdı. Neft sənayesi və ticarət bu artımın əsas səbəbi idi.
