Azərbaycan kənd həyatında xiyar təkcə bir tərəvəz deyil, həm də yay süfrəsinin, bağ-bostan mədəniyyətinin, əmək və zəhmətin canlı simvoludur. Elə bir kənd, elə bir ailə tapmaq çətindir ki, orada yazın və yayın ən təravətli günlərində təzə xiyarın dadı, qoxusu, rəngi olmasın. Hər bir azərbaycanlının yaddaşında xiyarla bağlı uşaqlıq xatirələri, bağ arxasında gizlincə dərilib duz-çörəklə yeyilən xiyarların dadı, səhər süfrəsində xiyarın yerini heç nə ilə əvəz etmək mümkün deyil. Amma bu dadın, bu ətrinin, bu rəngin arxasında yüz illərlə formalaşan bir zəhmət, bilik, təcrübə və əkinçilik mədəniyyəti dayanır. Xiyar əkininin düzgün, elmi və peşəkar yanaşma tələb etməsi həm məhsuldarlıq, həm keyfiyyət, həm də sağlamlıq baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Xiyarın Botanikası və Əkin Mədəniyyətində Yeri
Xiyar (Cucumis sativus) balqabaqkimilər fəsiləsinə aid, illik ot bitkisidir. Azərbaycan torpağında xiyarın vətəni kimi qədim ənənələr, xalq təbabətində və mətbəxdə onun xüsusi yeri var. Bitkinin kökləri nisbətən səthdə yerləşir, tumurcuqları isə tez böyüyür, torpağın üzərində yayılır və ya xüsusi dayaqlara sarmaşır. Xiyar işığasevər, rütubətsevər və istilik tələb edən bitkidir. Hər bölgənin, hətta hər kəndin öz “xiyar sortu”, özünəməxsus becərmə və qulluq üsulu formalaşıb. Təzə xiyarın tərkibində 95-97% su, C, K, B vitaminləri, mineral maddələr, fermentlər və mikroelementlər var. Bu da onu yay fəslində insan orqanizmi üçün əvəzolunmaz edir.
Torpaq Seçimi və Hazırlığı
Xiyarın məhsuldarlığı torpağın düzgün seçilməsindən başlayır. O, ən çox yüngül, humuslu, yaxşı becərilmiş, neytral və ya zəif turşuluq dərəcəsinə malik torpaqlarda yaxşı inkişaf edir. Ağır, suyu saxlayan, bərk torpaqlarda xiyarın kökləri çürüyə, bitki zəif böyüyə bilər. Əkin sahəsi payızdan şumlanmalı, üzvi gübrələr – peyin, kompost və yarpaqlı torpaq əlavə edilməlidir. Ən yaxşı nəticəni əldə etmək üçün 1 kvadrat metrə 6-8 kq yaxşı çürümüş peyin və ya kompost verilir. Payızda şum və əkin rotasiyası xüsusilə vacibdir: xiyar bir yerdə 2-3 ildən artıq əkilməməlidir, çünki torpaqda xəstəlik və zərərvericilər toplanır, məhsuldarlıq azalır. Ən uğurlu sələflər kartof, pomidor, paxla, kələm, yerkökü və soğandır.
Torpaq yazda, əkinə 1-2 həftə qalmış ikinci dəfə şumlanır, bellənir və səth düzləşdirilir. Lazım gələrsə, əlavə mineral gübrələr (NPK kompleksi) verilir. Bu mərhələdə torpağın əkindən əvvəl istiləşməsi də vacibdir – çünki xiyar soyuğa qarşı çox həssasdır. Əgər hava sərin və rütubətlidirsə, torpaq örtüyü (folqa, agrotextil) istifadə etmək tövsiyə olunur.
Əkin Vaxtı və Temperatur Tələbləri
Xiyar istilik tələb edən bitkidir. Onun toxumu 14-16°C-dən yuxarı temperaturda cücərir, lakin optimal böyümə üçün gündüz 22-28°C, gecə isə 15-18°C temperatur lazımdır. Açıq sahədə xiyar toxumu ən tez mayın ikinci yarısından, gecikmiş illərdə isə iyunun əvvəlindən səpilir. Fidan üsulu ilə becərilən xiyar üçün isə mart-aprel aylarında otaq və ya istixana şəraitində toxumlar qablara əkilir, 20-25 gün sonra açıq sahəyə köçürülür. Fidan üsulu məhsuldarlığı artırır, ilk məhsul daha tez alınır.
Əkin vaxtını seçərkən, əsas risk gec bahar şaxtası və soyuq küləklərdir. Torpaq 15°C-dən aşağıdırsa və ya hava temperaturu birdən enirsə, toxumların cücərməsi ləngiyir və ya fidanlar zədələnir. Hər halda, əkin zamanı həm havanın, həm torpağın istiliyi nəzərə alınmalı, çiy sərinliklərdən qorunmaq üçün mümkün qədər torpağın üstü agrotextil və ya plastiklə örtülməlidir.
Toxum Seçimi və Səpini
Yüksək məhsuldarlıq və xəstəliklərə davamlılıq üçün yerli şəraitə uyğun sortlar seçilməlidir. Azərbaycanda ənənəvi olaraq həm yerli (məsələn, Şirvan xiyarı, Gəncə xiyarı, Quba xiyarı), həm də xarici sortlar (F1 hibridləri) geniş yayılıb. Toxumların səpindən əvvəl dezinfeksiya edilməsi, seçilməsi, bəzən də cücərdilməsi yaxşı nəticə verir. Xiyar toxumları suya salınır, batmayan, yüngül və deformasiyalı toxumlar seçilmir.
Əkin zamanı toxumlar 1,5-2,5 sm dərinliyə, cərgəarası məsafə isə 60-80 sm, bitkilər arası isə 20-30 sm intervalla əkilir. Cərgə üsulu və ya quyu üsulu mümkündür. Bir quyuya 2-3 toxum atılır, sonra ən güclüsü saxlanılır. Səpin başa çatdıqdan sonra torpaq yüngülcə sıxılır və bol suvarılır. Suvarmadan sonra sahə örtüyü ilə bağlanırsa, cücərmə daha tez və bərabər baş verir.
Fidan Yetişdirmə və Sahəyə Köçürmə Qaydaları
Fidan üsulu ilə əkin, xüsusən erkən məhsul almaq üçün çox əlverişlidir. Bunun üçün plastik stəkanlarda, torf tabletlərdə və ya xüsusi fidan qablarda steril torpaq qarışığında toxum əkilir. Fidanlar 2-3 həqiqi yarpaq çıxaran kimi, şaxta təhlükəsi keçdikdən sonra torpaq əvvəlcədən hazırlanmış sahədə, əkiləcək yerlər nəm saxlanılmaqla köçürülür.
Köçürülmə vaxtı fidanların kök topasının dağılmamasına diqqət yetirilir, əkiləndən sonra birbaşa günəşə düşməməsi üçün 2-3 gün kölgədə və ya agrotextil altında saxlanılır. Fidan üsulu ilə əkin xiyarın böyümə sürətini, xəstəliklərə davamlılığını və məhsuldarlığını artırır.
Suvarma və Qidalandırma
Xiyar suyu və qida maddələrini çox sevən bitkidir. Hər mərhələdə düzgün suvarma məhsulun miqdarı və keyfiyyəti üçün həlledici rol oynayır. İlk cücərtilər çıxana qədər torpaq daim rütubətli saxlanmalı, sonrakı mərhələlərdə suvarma intervalı torpağın quruluq dərəcəsinə uyğunlaşdırılır. Ən yaxşı üsul damcı suvarmadır – bu, həm suya qənaət edir, həm də bitkinin yarpaqlarına suyun düşməsini azaldır, göbələk xəstəliklərinin qarşısını alır. Xiyarın kökü səthə yaxın yerləşdiyi üçün torpaq səthi daim yumşaq və rütubətli saxlanmalıdır. Gündüz saatlarında suvarma tövsiyə edilmir, çünki bu, bitkinin yanmasına və xəstəliklərin artmasına səbəb ola bilər. Suvarmadan sonra torpaq becərilməli, alaq otları təmizlənməlidir.
Qidalandırma üçün üzvi və mineral gübrələrin balansı vacibdir. Əsasən azot (N), fosfor (P) və kalium (K) kompleks gübrələri tətbiq olunur. İlk gübrələmə torpaq hazırlananda, sonrakılar isə vegetasiya dövründə aparılır. Bitkinin böyümə və meyvəvermə mərhələsində əlavə azot və kalium verilməsi məhsulun miqdarını və dadını artırır. Əlavə olaraq, mikroelementlər (maqnezium, kalsium, dəmir) əskikliyi olan torpaqlarda çiləmə yolu ilə istifadə edilir.
| Əsas becərmə mərhələləri | Təsviri və tövsiyələr |
|---|---|
| Torpaq hazırlanması | Payızdan şum, gübrə, yazda təkrar becərmə |
| Səpin və fidan köçürmə | 14-16°C torpaq, 2-3 sm dərinlik, 20-30 sm bitki arası |
| Suvarma və yumşaldılma | Daimi nəm, damcı üsulu, günbatanda suvarma |
| Gübrələmə | Azot-fosfor-kalium kompleksi, üzvi gübrələr |
| Alaq və xəstəlik mübarizəsi | Davamlı təmizləmə, zərərvericilərə qarşı profilaktika |
Dayaq Sistemi və Formalaşdırma
Xiyar sürətlə böyüyən, uzanan bitkidir. Ona görə də məhsuldarlığı, havalanmanı və gigiyenanı artırmaq üçün dayaqlardan istifadə olunur. Açıq sahədə və istixanada iplər, torlar, xüsusi qurğularla bitkilər yuxarıya yönəldilir. Bu üsul həm meyvənin torpaqla təmasdan qorunmasına, həm də yığımın rahat olmasına kömək edir. Bəzi sortlar, xüsusilə qısa boylu və ya kol şəklində olanlar dayağa ehtiyac duymur. Dayaqdan istifadə həm də xəstəliklərin azalmasına, meyvələrin bərabər böyüməsinə və yığımın asanlaşmasına səbəb olur.
Bitkinin formalaşdırılması – artıq zoğların, qurumuş yarpaqların vaxtında kəsilməsi, yararsız meyvələrin yığılması məhsuldarlığın artmasına, bitkinin gücünün əsas gövdəyə və yeni meyvəyə yönəlməsinə imkan yaradır. Bu, həm də xəstəliklərin qarşısının alınmasında əhəmiyyətlidir.
Xiyar Əkinində Əsas Xəstəliklər və Profilaktika
Xiyar ən çox unlu şeh, küləmə, bakterial və göbələk xəstəliklərinə həssasdır. Tez-tez rast gəlinən zərərvericilər isə qırmızı hörümçək, trips, bit və s. ola bilər. Əsas qoruma üsulu torpağın və toxumun dezinfeksiyası, sağlam fidan seçimi, səpin rotasiyası, bitkilərin seyrək əkilməsi, ventilyasiya və torpağın nəmliyinin balanslaşdırılmasıdır. Kimyəvi dərmanlardan istifadə yalnız zəruri hallarda və normaya uyğun aparılmalıdır. Profilaktika üçün təbii vasitələr, bitki çayları, bioloji preparatlar da istifadə olunur. Erkən aşkar olunan xəstəlik və zərərvericilərə qarşı dərhal tədbir görülməzsə, məhsuldarlıqda ciddi itki müşahidə oluna bilər.
Məhsulun Yığım Qaydası və Saxlanması
Xiyarın yığımı onun sortuna, yetişmə sürətinə, bazara və ya ailə üçün istifadəyə görə fərqli vaxtlarda həyata keçirilir. Erkən məhsul üçün hər 2-3 gündən bir, yay məhsulunda isə gündəlik yığım tövsiyə olunur. Hər dəfə meyvə nə qədər tez yığılarsa, bitki yeni meyvə verməyə daha çox həvəs göstərir. Yığılan xiyar təmiz, quru, zədəsiz olmalı, günəş altında və nəmli yerdə saxlanmamalıdır. Soyuducuda 6-10°C temperaturda 7-10 gün, xüsusi qablaşdırmada isə daha uzun müddət təzə qalır. Xiyar duzlamaq, marinad və salat üçün fərqli mərhələlərdə yığılır. Təzə xiyar qida rasionunda ən faydalı tərəvəzlərdən biridir və düzgün becərilmə qaydası onun dadı və keyfiyyətinə birbaşa təsir edir.
Azərbaycan kəndində xiyar əkinçiliyi həm ənənə, həm də müasir aqrotexniki yeniliklərin sintezidir. Kəndlinin əli, torpağın dadı, günəşin istisi, suyun təmizliyi bu tərəvəzin keyfiyyətini müəyyən edən əsas faktorlardır. Hər bir nənənin, babanın öz sirri, toxum seçməkdən tutmuş, suvarma və yığımadək olan mərhələdə öz yanaşması var. Yeni texnologiyalar, damcı suvarma, müasir gübrələr və biologiya elminin yenilikləri isə bu ənənəyə əlavə dəyər qatır.
Kənd həyatında xiyar təkcə tərəvəz deyil, həm də əmək mədəniyyətinin, torpaqla bağlılığın, mövsümün ritminin simvoludur. Onun dadı, qoxusu və rəngi ilə bərabər, insanın zəhməti, biliyi, diqqəti və sevgi ilə yetişdirilməsi bu məhsulu xüsusi edir. İndi şəhərlərdə, marketlərdə də xiyar bol olsa da, kənddə, öz əlinlə becərilmiş xiyarın yeri və qiyməti başqa olur. Əkinin hər mərhələsində, torpaqdan süfrəyə qədər keçdiyi yol həm zəhmət, həm də sevincin hekayəsidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Xiyar ən yaxşı yüngül, humuslu, yaxşı becərilmiş, neytral və ya zəif turşuluq dərəcəsinə malik torpaqlarda böyüyür. Ağır, suyu saxlayan torpaqlarda köklər çürüyə bilər və məhsuldarlıq azalır.
Xiyar toxumları açıq sahədə may ayının ikinci yarısından, torpaq və hava kifayət qədər istiləşdikdən sonra səpilir. Toxumlar 1,5-2,5 sm dərinliyə, bitkilər arası 20-30 sm, cərgəarası isə 60-80 sm məsafə ilə əkilir.
Xiyar fidanları mart-aprel aylarında otaq və ya istixana şəraitində qablarda yetişdirilir, 2-3 həqiqi yarpaq çıxandan sonra, şaxta təhlükəsi keçdikdə açıq sahəyə köçürülür.
Xiyar kökləri səthə yaxın olduğu üçün torpaq daim rütubətli saxlanmalıdır. Ən yaxşı üsul damcı suvarmadır. Günorta və isti saatlarda suvarmadan çəkinmək lazımdır. Suvarmadan sonra torpağın yumşaldılması və alaq otlarının təmizlənməsi məsləhətdir.
Əkin zamanı əsasən üzvi gübrələr (peyin, kompost) və azot-fosfor-kalium kompleks gübrələri istifadə olunur. Vegetasiya dövründə əlavə azot və kaliumla qidalandırma məhsuldarlığı artırır. Mikroelementlər çatışmazlığı olan torpaqlarda yarpaq gübrələməsi tətbiq edilir.
Xiyar əsasən unlu şeh, küləmə, bakterial və göbələk xəstəliklərinə, həmçinin qırmızı hörümçək, trips və bit kimi zərərvericilərə qarşı həssasdır. Profilaktik tədbirlər və gigiyenik şəraitin qorunması xəstəliklərin qarşısını almağa kömək edir.
Azərbaycan şəraitinə uyğun yerli sortlar (məsələn, Şirvan xiyarı, Quba xiyarı), hibrid sortlar (F1) və xəstəliklərə davamlı növlər üstünlük təşkil edir. Toxum seçərkən məhsuldarlığa və yerli şəraitə uyğunluğa diqqət yetirilməlidir.
Xiyarın dayağa alınması meyvələrin torpaqla təmasdan qorunmasına, bitkinin havalanmasına və məhsuldarlığın artmasına kömək edir. Formalaşdırma zamanı artıq zoğlar və qurumuş yarpaqlar kəsilir, bu da xəstəliklərin qarşısını alır.
Xiyar ilk meyvələr yetişən kimi gündəlik və ya 2-3 gündən bir yığılır. Yığım gecikərsə, bitkinin yeni meyvə verməsi zəifləyir. Yığılan xiyar təmiz və zədəsiz olmalı, günəş altında saxlanmamalıdır.
Xiyar bir yerdə 2-3 ildən artıq əkilməməlidir. Bu, torpaqda xəstəlik və zərərvericilərin yığılmasının, məhsuldarlığın azalmasının qarşısını alır. Əkin rotasiyası məhsulun keyfiyyəti və torpağın sağlamlığı üçün vacibdir.
